NANGATO A DISSO

Ti Hebreo a sao a kaaduan a naipatarus a “nangato a disso” (ba·mohthʹ) ket gagangay a nainaig iti panagdaydayaw, ngem mabalin met a tumukoy laeng dayta iti nangangato a lugar, turturod, ken bambantay (2Sm 1:19, 25 [idiligyo ti 1Sm 31:8]; Am 4:13; Mik 1:3), ‘nangangato a dalluyon ti baybay’ (iti literal, nangangato a disso ti baybay) (Job 9:8), ken nangato a luglugar, wenno ‘nangangato a disso ti ul-ulep’ (Isa 14:14).

Nabatad a ti ebkas a ‘panagsakay iti nangangato a disso ti daga’ ken ti ‘panagbaddek iti nangangato a disso’ ket matarusan a mangipamatmat iti naballigi a panangparmek iti maysa a pagilian, ta daydiay mangkonkontrol kadagiti nangato a disso​—ti turturod ken bambantay ti maysa a pagilian​—isu ti apo ti daga.​—De 32:13; 33:29.

Sentro ti Ulbod a Panagdaydayaw. Dagiti nangato a disso, wenno luglugar wenno al-altar a pakaar-aramidan idi ti idolatria, ket masarakan saan laeng nga iti turturod ken bambantay no di ket kadagiti pay ginget, kadagiti sigud a pagay-ayusan ti waig, siudsiudad, ken iti sirok ti kaykayo. (De 12:2; 1Ar 14:23; 2Ar 17:29; Eze 6:3) Kadagita a disso, adda dagiti altar a pagisakripisiuan, kasta met dagiti pagsaadan ti insienso, sagrado a teddek, sagrado a munmon, ken kinitikitan a ladladawan. (Le 26:30; Nu 33:52; De 12:2, 3; Eze 6:6) Adda met dagiti balangkantis a lallaki ken babbai a nagserbi iti adu a nangato a disso. (1Ar 14:23, 24; Os 4:13, 14) Masansan a dagiti nangato a disso ti nakapasamakan dagiti nalulok a ritual, pakairamanan ti panagbalangkantis ken panagisakripisio iti ubing.​—Isa 57:5; Jer 7:31; 19:5.

Adda met dagiti balay, wenno santuario, iti nangangato a disso a nagannongan ti papadi ken nakaikabilan ti ladladawan dagiti didiosen. (1Ar 12:31; 13:32; 2Ar 17:29, 32; 23:19, 20; Isa 16:12) Ngarud, ti awag a “nangato a disso” no dadduma ket mabalin a tumukoy iti kasta a santuario imbes nga iti nangato a lugar a pagdaydayawan. Kasta ti ipamatmat ti panangtukoy ni Ezequiel kadagiti nangato a disso nga addaan nagduduma a maris. (Eze 16:16) Nalabit dagitoy a nangato a disso ket kasla tolda a santuario.

Sakbay ti iseserrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, naibilin a dadaelenda dagiti sagrado a nangato a disso dagiti Canaanita ken amin a ramramit ti ulbod a panagdaydayaw a nainaig kadagita. (Nu 33:51, 52) Ngem saan a tinungpal dayta dagiti Israelita, ket kalpasan ti ipapatay ni Josue ken ti nataengan a kaputotan, nangrugi a nagsaknap ti panagapostata.​—Uk 2:2, 8-13; Sal 78:58.

Saan a Nakondenar ti Amin a Nangato a Disso. Sigun iti linteg ni Jehova, maidaton dagiti sakripisio iti laeng lugar nga intudingna. Idi kaaldawan ni Josue, binigbig dagiti Israelita a ti di naautorisaran a panangibangon iti maysa nga altar a pakaidatonan ti mapuoran a daton ket arigna panagrebelde ken Jehova. (De 12:1-14; Jos 22:29) Ngem kalpasan a naikkat ti sagrado a Lakasa manipud iti tabernakulo (1Sm 4:10, 11; 6:1, 10-14; 7:1, 2), adda dagiti pammaneknek a naisayangkat ti naanamongan a panagisakripisio iti sabali pay a disso malaksid iti tolda ti gimong kadagiti naisangsangayan a kasasaad, ken kasta met nga iti sumagmamano a kaso, mabalin a regular a naar-aramid dayta. (1Sm 7:7-9; 10:8; 11:14, 15; 16:4, 5; 1Ar 3:3; 1Cr 21:26-30) Iti nangato a disso iti maysa a di nainaganan a siudad iti daga ti Zuf, adda naibangon a patakder ket agparang a mabalin a kanen sadiay dagiti sakripisio a pakikaykaysa. Ti siled a panganan sadiay ket makalaon iti agarup 30 a tattao, wenno ad-adu pay. Uray dagiti babbai iti siudad pamiliarda iti panagisakripisio a maar-aramid sadiay. (1Sm 9:5, 11-13, 22-25) Mabalin met a kaugalian idi dagiti pamilia ti maaddaan iti tinawen a panagisakripisio, saan nga iti tabernakulo, no di ket kadagiti bukodda a siudad.​—1Sm 20:6, 29.

Napalubosan ti panagisakripisio kadagiti nangato a disso agsipud ta awan pay idi ti balay a naibangon agpaay iti nagan ni Jehova. Gapuna, kinasapulan nga agisakripisio ni Solomon iti naindaklan a nangato a disso idiay Gabaon, a pakasarakan iti tabernakulo iti daydi a tiempo.​—1Ar 3:2-4; 1Cr 16:37-40, 43; 21:29; 2Cr 1:3, 13; kitaenyo ti ALTAR; DATDATON.

Panagturay ni Solomon ken ti Sangapulo-Tribu a Pagarian. Idi maud-udin a paset ti panagturay ni Ari Solomon, nangibangon kadagiti nangato a disso maipaay iti ulbod a didios a nagdaydayawan dagiti ganggannaet nga assawana. Maysa daytoy a makagapu no apay a pinanawan dagiti Israelita ti pudno a panagdaydayaw ken Jehova ken no apay a nagserbida iti ulbod a didios. Gapuna, impadto ni Jehova babaen ken mammadto Ahias a ti sangapulo a tribu mapisang manipud iti anak ni Solomon, ket ni Jeroboam ti mangituray kadagita.​—1Ar 11:7, 8, 30-35.

Nupay impasigurado ni Jehova a natalgedto ti panagturay ni Jeroboam no agtultuloy nga agserbi a simamatalek iti Dios, kaskasdi nga idi nagbalinen nga ari nagamak di la ket ta umalsa dagiti Israelita no agtultuloyda a sumang-at tapno agdaydayawda idiay Jerusalem. Maigapu itoy, inrugina ti panagdaydayaw iti kigaw a baka idiay Dan ken Bethel ket nangibangon sadiay kadagiti nangato a disso. (1Ar 11:38; 12:26-33) Bayat nga adda ti sangapulo-tribu a pagarian, nagtultuloy ti panagdaydayaw kadagiti idolo a naisayangkat kadagiti nangato a disso. “Binirok ti annak ti Israel ti bambanag a saan nga umiso maipaay ken Jehova a Diosda ket nangbangbangonda a mismo iti nangato a disdisso kadagiti amin a siudadda, manipud iti torre dagiti managwanawan agingga iti nasarikedkedan a siudad.”​—2Ar 17:9.

Napaltiingan ni mammadto Amos a mangipadto iti pannakalangalang “dagiti nangato a disso ni Isaac.” “Dagiti nangato a disso ni Isaac” ket nabatad a tumukoy kadagiti sagrado a nangato a disso a sadiay nga insayangkat dagiti Israelita ti sangapulo-tribu a pagarian (dagiti kaputotan ni Isaac babaen ken Jacob, wenno Israel) ti apostata a panagdaydayawda. Kastoy met ti ipamatmat ti sasao a “dagiti nangato a disso ni Isaac” a nadakamat agraman ‘dagiti santuario ti Israel.’​—Am 7:9; kitaenyo met ti Os 10:2-10.

Kalpasan nga indestiero ti ari ti Asiria ti sangapulo-tribu a pagarian, nabayag pay a nagtultuloy ti kaadda dagiti nangato a disso, yantangay dagiti ganggannaet a tattao nga inyakar ti ari ti Asiria iti teritoria ti Samaria ket nagtultuloy a nagdaydayaw kadagiti nangato a disso. (2Ar 17:24, 29-32) Agarup 100 a tawen kalpasan daytoy, ti matalek nga Ari Josias ti Juda rinugpona ti altar ken ti nangato a disso idiay Bethel ket tinulawanna ti altar babaen ti panangpuorna kadagiti tulang ti tao iti rabaw dayta. Inikkatna met dagiti amin a balay dagiti nangato a disso kadagiti siudad ti Samaria, insakripisiona (pinapatayna) ti amin a papadi dagiti nangato a disso, ken pinuoranna dagiti tulang ti tao iti rabaw dagiti altar. (2Ar 23:15-20) Daytoy ti nakatungpalan ti maysa a padto nga insawang ti di nainaganan a “lalaki ti Dios” nasurok a 300 a tawen sakbayna.​—1Ar 13:1, 2.

Iti Pagarian ti Juda. Sinurot ni Ari Rehoboam ti panagapostata ni amana a Solomon, ket dagiti iturayanna intultuloyda ti nagbangon kadagiti nangato a disso ken nangan-annurot kadagiti ritual a nabuyogan iti nalulok nga ar-aramid. (1Ar 14:21-24) Ni Abiam nga anak ken suno ni Rehoboam ket “nagna iti amin a basbasol ni amana.”​—1Ar 15:1-3.

Ni Ari Asa, a nangsuno ken Abiam, ket nagserbi ken Jehova a simamatalek ken sipipinget a nagreggetanna nga ikkaten dagiti amin a ramit ti ulbod a panagdaydayaw manipud iti pagarian. (1Ar 15:11-13) “Inikkatna kadagiti amin a siudad ti Juda dagiti nangato a disso ken dagiti pagsaadan ti insienso.” (2Cr 14:2-5) Nupay kasta, silalawag nga ipatuldo ti 1 Ar-ari 15:14 ken ti 2 Cronicas 15:17 a saan a naikkat dagiti nangato a disso. Nupay inikkat ni Asa dagiti nangato a disso a maar-aramat iti panagdaydayaw iti ulbod a didios, mabalin nga imbatina dagiti dadduma a disso a nagdaydayawan dagiti umili ken Jehova. Wenno, nalabit timmaud manen dagiti nangato a disso idi agpatinggan ti panagturayna, iti kasta adda manen dadaelen ti sunona a ni Jehosafat. Ngem uray pay bayat ti panagturay ni Jehosafat, saan a naan-anay a napukaw dagiti nangato a disso. (1Ar 22:42, 43; 2Cr 17:5, 6; 20:31-33) Kasta unay ti pannakairamut ti panagdaydayaw ti Juda kadagiti nangato a disso agsipud ta dagiti narelihiosuan a reporma da Asa ken Jehosafat saanda a naan-anay a naikkat amin dagita.

Ni Ari Jehoram, saan a kas ken amana a Jehosafat, nangaramid kadagiti nangato a disso iti bambantay ti Juda. (2Cr 21:1, 11) Nagtalinaed a rinuker ti narelihiosuan a kasasaad dayta a pagarian bayat ti panagturay ni Ocozias ken ti manangagaw iti turay a ni Athalia, ti anak da Acab ken Jezebel. (2Ar 8:25-27; 2Cr 22:2-4, 10) Nupay naisayangkat dagiti narelihiosuan a reporma tapno maisubli ti pudno a panagdaydayaw bayat ti panangrugi ti panagturay ni Jehoas, nangrugi manen ti panagapostata kalpasan ti ipapatay ni Nangato a Padi a Jehoiada, ket saan a nagpukaw dagiti nangato a disso. (2Ar 12:2, 3; 2Cr 24:17, 18) Nagtultuloy ti kaadda dagiti nangato a disso kas sentro ti di nainkalintegan a panagdaydayaw bayat dagiti panagturay da Ari Amazias, Azarias (Ozias), ken Jotam. (2Ar 14:1-4; 15:1-4, 32-35) Ti simmaruno nga ari a ni Acaz saan laeng a nagisakripisio ken namataud iti asuk a sakripisio kadagiti nangato a disso no di ket pinalasatna pay iti apuy ti bukodna nga anak. (2Ar 16:2-4) Nangaramid met kadagiti kanayonan a “nangato a disso a pangpataudan iti asuk a sakripisio kadagiti sabali a didios.”​—2Cr 28:25.

Bayat ti kaaldawan ni Ari Ezekias, naaramid ti sabali pay a nasaknap a panangikkat kadagiti nangato a disso. (2Ar 18:1-4, 22; 2Cr 32:12) Kalpasan ti naindaklan a rambak ti Paskua a naangay bayat ti panagturayna, napan dagiti Israelita kadagiti amin a siudad ti Juda ken Benjamin ken uray iti Efraim ken Manases ket sadiay a rinumekda dagiti sagrado a munmon, pinukanda dagiti sagrado a teddek, ken rinugpoda dagiti nangato a disso ken dagiti altar.​—2Cr 30:21, 23; 31:1.

Saan a nagpaut daytoy a pannakaisubli ti pudno a panagdaydayaw. Ti anak ni Ezekias a ni Manases binangonna manen dagiti mismo a nangato a disso a dinadael ni amana. (2Ar 21:1-3; 2Cr 33:1-3) Gapu ken Manases, nagbalin a dakdakes pay ti panagtignay dagiti umili ngem kadagiti pagano a Canaanita a tinalipupos ni Jehova. Gapuna, inkeddeng ti Mannakabalin-amin a maipagteng ti didigra iti Juda ken Jerusalem. (2Ar 21:9-12) Nupay kasta, nagbabawi ni Manases kalpasan a kinautibo ti ari ti Asiria ken naipan idiay Babilonia. Idi nagsubli idiay Jerusalem, inkagumaanna nga ikkaten ti ramramit ti ulbod a panagdaydayaw. Ngem intultuloy dagiti tattao ti nagidaton iti rabaw dagiti nangato a disso a saan a rumbeng a pagidatonan, ngem saan nga agpaay kadagiti ulbod a didios no di ket ken Jehova. (2Cr 33:10-17) Saan nga intultuloy ni Amon, anak ken suno ni Manases, dagiti narelihiosuan a reporma nga inrugi ni amana, imbes ketdi dinegdeganna ti panagbasol.​—2Cr 33:21-24.

Ni Josias, a nangsuno ken Amon, indumana ti bagina babaen ti panangaramidna iti umiso kadagiti mata ni Jehova ken ti panangannurotna iti linteg ni Moises. Inikkatna dagiti papadi ti ganggannaet a dios, isuda a nagaramid iti asuk a sakripisio kadagiti nangato a disso. Rinugpona dagiti nangato a disso saan laeng nga iti intero a Juda no di ket kasta met kadagiti siudad ti Samaria. Natulawan dagiti disso a naaramat iti ulbod a panagdaydayaw tapno saanda a maaramat a pangrurod ken Jehova.​—2Ar 23:4-20; 2Cr 34:1-7.

Ti salaysay maipapan iti panamagbalin ni Josias a di maikari a pagdaydayawan dagiti nangato a disso nga imbangon ni Solomon agparang a pasingkedanna ti konklusion a naisubli dagitoy a disso nupay rinugpo dagita ti immuna nga ar-ari. Lohikal ngarud nga ipapan a dagiti matalek nga ar-ari a da Asa ken Jehosafat rinugpoda dagitoy a nangato a disso ti ulbod a panagdaydayaw a naaramid bayat ti panagturay ni Solomon.

Nupay saanen a nadakamat dagiti nangato a disso kadagiti salaysay ti Ar-ari ken Cronicas kalpasan ti naan-anay a panangikisap ni Josias iti amin a nabatbati a paset ti ulbod a panagdaydayaw, naipadamag a ti maudi nga uppat nga ari ti Juda​—da Jehoacaz, Jehoiaquim, Jehoiaquin, ken Zedekias​—inaramidda no ania ti dakes kadagiti mata ni Jehova. (2Ar 23:31, 32, 36, 37; 24:8, 9, 18, 19) Intuloy manen dagiti Israelita ti apostata a panagdaydayaw kadagiti nangato a disso. Gapuna, babaen ken mammadto Ezequiel, pinakdaaran ni Jehova ti nasion maipapan iti nakas-ang nga ibunga kadakuada ti panagapostatada: “Mangyegak kadakayo iti kampilan, ket sigurado a dadaelekto dagiti nangato a dissoyo. Ket mapaglangalangto dagiti altaryo ket maburakto dagiti pagsaadan ti insiensoyo, ket ipasagkonto dagiti napapatay kadakayo iti sanguanan dagiti makadurmen nga idoloyo.”​—Eze 6:3, 4.

Makapainteres ta awan ti rekord nga adda aniaman a panagdaydayaw kadagiti nangato a disso kalpasan ti isusubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia. Kas naipadto, dagiti matalek a Judio a natda nagunggonaanda iti dayta a napait a kapadasan ket naam-ammoda ni Jehova.​—Eze 6:9, 10.

[Ladawan iti panid 445]

Nangato a disso idiay Gezer. Naipatakder ditoy dagiti sagrado a munmon