LAKAY

Ti Hebreo a sao a za·qenʹ ken ti Griego a sao a pre·sbyʹte·ros, nga agpada a kaipapananda ti “lakay,” wenno “panglakayen,” ket saan a maar-aramat tapno tukoyen laeng ti lallakayen a tattao (Ge 18:11; De 28:50; 1Sm 2:22; 1Ti 5:1, 2) wenno ti tao a laklakay ngem iti sabali pay a tao. (Lu 15:25) Iti naisangsangayan a pamay-an, dagitoy a termino ket agaplikar met kadagidiay agik-ikut iti autoridad ken addaan annongen iti maysa a komunidad wenno nasion; daytoy a kaipapanan ti kangrunaan a madakdakamat agpada iti Hebreo ken iti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Sipud pay idi un-unana ken agpatpatuloy, gagangay a maipatpateg ken mararaem ti lakay a tao gapu iti kapadasanna ken pannakaammona, ken gapu iti sirib ken nasayaat a pangngeddeng a maipaayna. Iti adu a nasion, nagpasakup dagiti umili iti panangiwanwan ti lallakay, mabalin a dagidiay lallakay a kameng iti linia ti pamiliada wenno dagidiay nagdindinamag gapu iti kualidadda a pannakaammo ken kinasirib. Kas resultana, ti sao a “lakay” naaddaan iti dua a kaipapanan, mabalin nga agaplikar iti pisikal a kaipapanan wenno kas awag iti maysa a saad wenno akem. Dagiti pannakatukoy ti “lallakay [“dignitario,” JB] iti daga ti Egipto” ken “dagiti lallakay ti Moab ken dagiti lallakay ti Midian” saanda a saklawen ti tunggal nalakayanen a tao kadagidiay a nasion no di ket agaplikar kadagidiay agserserbi kas maysa a konseho maipaay iti panangiwanwan ken panangibagnos iti ar-aramid ti nasion; isuda dagiti “prinsipe [Heb., sa·rimʹ; “papanguluen,” AT]” dagidiay a nasion.​—Ge 50:7; Nu 22:4, 7, 8, 13-15; Sal 105:17, 21, 22.

Umasping iti dayta, ti sasao a “dagiti lallakay ti Israel,” “dagiti lallakay iti gimong,” “ti lallakay dagiti kailiak,” “dagiti lallakay iti daga,” naaramatda kas awag kadagiti opisial, ket saan nga agaplikar iti tunggal nataengan a lalaki iti nasion ti Israel. (Nu 16:25; Le 4:15; 1Sm 15:30; 1Ar 20:7, 8) Iti manmano laeng a kaso a nagparangan ti zeqe·nimʹ (lallakay) nga awanan iti mangdeskribir a sasao, kasapulan ti agpannuray iti konteksto tapno masinunuo no ti pagaplikaranna ket iti laeng lallakay iti edad wenno kadagidiay adda iti opisial a takem kas panguluen.

Lallakay (Papanglakayen) iti Israel. Sakbay pay ti Ipapanaw, addaanen dagiti Israelita kadagiti “lallakay,” a nangidatag iti bambanag kadagiti umili, nagtignay kas pannakangiwatda, ken nangaramid kadagiti pangngeddeng. Idi agsubli ni Moises idiay Egipto, naibilin kenkuana nga idatagna ti rebbengenna iti saklang dagitoy a lallakay, ket isuda, wenno dagidiay kangrunaan kadakuada, ti nangkuyog kenkuana idi napan iti sanguanan ni Faraon.​—Ex 3:16, 18.

Idi a ni Moises, kas pannakabagi ti Dios, indatagna ti Linteg ti tulag iti nasion, dagidi opisial a “lallakay” ti nangibagi kadagiti umili iti iseserrek iti dayta a tulag ti pannakirelasion ken Jehova. (Ex 19:3-8) Sumagmamano a tiempo kalpasanna, idi nagreklamo dagiti Israelita maipapan kadagiti kasasaad idiay let-ang, yantangay narikna ni Moises a marigatan iti panangtarawidwidna iti nasion, indatagna ken Jehova ti parikut. Idin ti Dios imbilinna ken Moises: “Iyummongannak iti pitopulo a lallaki kadagiti lallakay ti Israel, isuda nga ammom a lallakay kadagiti umili ken op-opisial kadakuada, . . . ket mangalaakto iti espiritu nga adda kenka ket ikabilko kadakuada, ket tulongandakanto a mangibaklay iti awit.” (Nu 11:16, 17) Nateokratikuan ti pannakadutok dagitoy a “lallakay” iti daytoy nga akem. (Nu 11:24, 25) Usaren ida ni Jehova a tumulong ken Moises iti panangidaulo ken panangaywan.

Idi agangay, dagiti agakar-akar nga Israelita pinarmekda ti Naikari a Daga ket nagnaedda manen kadagiti ili ken siudad, kas iti wagas a panagbiagda idiay Egipto. Responsabilidad itan dagiti lallakay nga aywanan dagiti umili iti maysa a komunidad. Nagakemda kas maysa a bagi dagiti manangaywan iti mismo a komunidadda, a nangipaayda kadagiti ukom ken opisial maipaay iti pannakaipakat ti hustisia ken pannakataginayon ti talna, nasayaat nga urnos, ken naespirituan a salun-at.​—De 16:18-20; 25:7-9; Jos 20:4; Ru 4:1-12.

Dagiti pannakatukoy ti “intero nga Israel, dagiti lallakayna ken dagiti pannakaulona ken dagiti ukomna ken dagiti opisialna” (Jos 23:2; 24:1), “dagiti lallakay ti Israel ken dagiti amin a pannakaulo dagiti tribu, ti papanguluen ti balbalay dagiti amma” (2Cr 5:2), saanna a kayat a sawen a dagiti ‘pannakaulo,’ ‘ukom,’ ‘opisial,’ ken “panguluen” ket naiduma kadagiti “lallakay.” Imbes ketdi, ipasimudaag dagita a dagidiay nadakamat iti kasta nga espesipiko a pamay-an ket addaan iti indibidual nga akem iti uneg ti bagi dagiti lallakay.​—Idiligyo ti 2Ar 19:2; Mr 15:1.

Dagidiay agserserbi iti nasion kas “lallakay” ket natukoy babaen iti sasao a “dagiti lallakay ti Israel” (1Sm 4:3; 8:4), “lallakay iti daga” (1Ar 20:7), “lallakay ti gimong” (Uk 21:16), wenno, kalpasan ti pannakabingay ti pagarian, natukoy kas “lallakay ti Juda ken Jerusalem” dagidiay agserserbi iti makin-abagatan a pagarian.​—2Ar 23:1.

Kas iti adu nga ar-ari ken papadi ti Israel, “dagiti lallakay” iti pakabuklanda saanda a nagmatalek iti pagrebbenganda iti Dios ken kadagiti umili. (1Ar 21:8-14; Eze 7:26; 14:1-3) Gapu iti pannakaipukawda iti suporta ti Dios, dagiti ‘ubbing a lallaki ti agbalin a piprinsipeda,’ ket ‘daydiay nalag-an ti pannakaipategna duklosenda daydiay maidayaw.’ (Isa 3:1-5) Gapuna, ipaganetget ti Hebreo a Kasuratan a saan nga umdas ti edad laeng, yantangay ti “kinaubanan ket korona ti kinapintas” no laeng “masarakan dayta iti dalan ti kinalinteg.” (Pr 16:31) Saan laeng a ‘dagidiay naruay iti al-aldaw ti masirib, wenno uray dagidiay lallakay laeng ti makatarus iti panangukom,’ no di ket dagidiay a malaksid nga addaandan iti kapadasan, indalan ida ti espiritu ti Dios ken natarusandan ti Saona.​—Job 32:8, 9; Sal 119:100; Pr 3:5-7; Ec 4:13.

Ti panangiwanwan ti bagi dagiti “lallakay” nagtultuloy iti intero a pakasaritaan ti nasion ti Israel, uray pay bayat ti pannakaidestieroda idiay Babilonia ken kalpasan ti pannakaisublida iti Juda. (Jer 29:1; Esd 6:7; 10:7, 8, 14) Idi adda ni Jesus ditoy daga, aktibo dagiti “lallakay” (Gr., pre·sbyʹte·roi) iti panagserbi iti publiko, agpadpada iti komunidad (Lu 7:3-5) ken iti nasion. “Ti ummong ti lallakay” (Gr., pre·sby·teʹri·on) idiay Jerusalem ket maysa a kangrunaan a nagtaudan ti ibubusor ken Jesus ken kadagiti adalanna.​—Lu 22:66; Ara 22:5.

Papanglakayen iti Kongregasion Kristiano. Sigun iti nailawlawagen, nalaka a matarusan ti tuktukoyen ti termino a “lallakay” (pre·sbyʹte·roi) iti kongregasion Kristiano. Kas iti nainlasagan nga Israel, a kas met iti kasasaad ti naespirituan nga Israel, dagiti “lallakay,” wenno papanglakayen, isuda dagidiay addaan pagrebbengan a mangaywan iti kongregasion.

Idi aldaw ti Pentecostes, nagtignay dagiti apostol kas maysa a bagi, a nagserbi ni Pedro kas pannakangiwat babaen ti panagtignay ti naiparukpok nga espiritu ti Dios. (Ara 2:14, 37-42) Nalawag a ‘lallakayda’ iti naespirituan nga anag gapu iti napalabas ken nasinged a pannakilangenda ken Jesus ken iti mismo a panangtedna kadakuada iti pagrebbengan a mangisuro. (Mt 28:18-20; Efe 4:11, 12; idiligyo ti Ara 2:42.) Ti kababalin dagidiay agbalin a manamati ipakitana a binigbigda nga adda autoridad dagiti apostol a mangtarawidwid iti baro a nasion iti sidong ni Kristo (Ara 2:42; 4:32-37; 5:1-11) ken addaanda iti autoridad a mangdutok iti sabsabali maipaay iti panagserbi​—mabalin nga iti direkta a pamay-an kas maysa a bagi wenno babaen kadagiti pannakabagi, a ni apostol Pablo ti pagaammo a pagarigan. (Ara 6:1-6; 14:19-23) Idi timmanor ti isyu ti panagkugit, dagiti “lallakay” agraman dagiti apostol naguummongda tapno usigenda dayta a banag. Ti pangngeddengda ket naipakaammo kadagiti kongregasion iti amin a lugar ken naawat kas rebbeng nga annuroten. (Ara 15:1-31; 16:1-5) Gapuna, no kasano a ti sumagmamano a “lallakay” nagserbida iti intero a nasion ti Israel, nabatad met a dagitoy a “lallakay” agraman dagiti apostol ket kamkameng ti maysa a bagi a manarawidwid maipaay iti intero a kongregasion Kristiano iti amin a daga. Iti naud-udi a petsa, napan ni Pablo idiay Jerusalem ket nakisarita ken Santiago ken iti ‘amin a lallakay,’ nga insalaysayna kadakuada dagiti bunga ti trabahona ket inawatna ti pammatigmaanda maipapan iti sumagmamano a banag.​—Ara 21:15-26.

Iti sumagmamano a kaso, naaramat ti termino a “lallakay” kas kasupadi ti agtutubo a lallaki wenno nadakamat agraman dagiti babbaket ket saan a mangipasimudaag dayta iti pagrebbengan iti kongregasion. Kadagiti kasta a kaso, ti termino tumukoy laeng kadagiti lallaki a nataenganen iti edad. (Ara 2:17, 18; 1Ti 5:1, 2) Naaramat met a tumukoy kadagiti “tattao kadagidi un-unana a tiempo.” (Heb 11:2) Nupay kasta, iti kaaduan a kaso iti Kristiano a Griego a Kasuratan, dagiti “lallakay” isuda dagidiay addaan pagrebbengan a mangiwanwan iti kongregasion. Iti sumagmamano a teksto, dagiti “lallakay” naawaganda iti “manangaywan” (Gr., e·piʹsko·poi; ‘obispo,’ KJ). Inusar ni Pablo daytoy a termino idi nakisao kadagiti “lallakay” manipud maymaysa a kongregasion ti Efeso, ket inyaplikarna dayta iti kakasta a tattao iti suratna ken Tito. (Ara 20:17, 28; Tit 1:5, 7) Ngarud, dagitoy a termino tuktukoyenda ti maymaysa a saad, a ti pre·sbyʹte·ros ipasimudaagna dagiti mataengan a kualidad daydiay nadutokan a kasta, ket ti e·piʹsko·pos ipasimudaagna dagiti annongen a kakuykuyog dayta nga akem.

Maipapan iti Griego a sao a pre·sbyʹte·ros, kunaen ni Manuel Guerra y Gomez: “Ti apag-isu a patarus daytoy a termino [pre·sbyʹte·ros] iti gistay kaaduan a Helenistiko a teksto, nga adda pay agingga ita, isu ti patarus a lakay a tao a kaas-asping ti nataengan a tao. Ti kangrunaan a pakailasinan iti dayta isu ti mataengan a pangngeddengna ken panangipaayna iti makaiwanwan a prinsipio. . . . Naaramat man iti teknikal a pamay-an wenno saan, no iti kagimongan dagiti kadaanan a Griego ken Israelita, ti termino [pre·sbyʹte·ros] ket tumukoy saan nga iti masaksakit a lakay no di ket iti mataengan a lalaki, a gapu iti kapadasan ken kinamanakemna kualipikado a mangidaulo iti pamiliana wenno kadagiti kailianna.”​—Episcopos y Presbyteros, Burgos, Espania, 1962, p. 117, 257.

Nabatad a ti edad wenno tawtawen a panagbiag ket maysa a kualipikasion iti panagserbi kas maysa a “lakay” iti kadaanan nga Israel. (1Ar 12:6-13) Kasta met ngarud, dagiti “lallakay” wenno manangaywan iti kongregasion Kristiano saanda nga agtutubo a lallaki, kas paneknekan ti dinakamat ti apostol nga addaanda iti assawa ken annak. (Tit 1:5, 6; 1Ti 3:2, 4, 5) Nupay kasta, ti pisikal nga edad saan nga isu ti kakaisuna wenno kangrunaan a kasapulan, kas makita iti dadduma pay a kualipikasion a naibinsabinsa (1Ti 3:2-7; Tit 1:6-9), ket awan met ti naikeddeng nga espesipiko nga edad. Ni Timoteo, nga adda dinutokanna a “lallakay,” ket nabatad a nabigbig met kas maysa a “lakay,” nupay isu pangubingen.​—1Ti 4:12.

Karaman kadagiti makalikaguman maipaay iti saad kas “lakay” iti kongregasion Kristiano inramanna ti nangato a pagalagadan ti kababalin ken espiritualidad. Ti abilidad a mangisuro, mamagbaga, ken mangtubngar ket napateg a kualipikasion tapno ti maysa maibilang kas “lakay.” (1Ti 3:2; Tit 1:9) Ni Pablo siiinget a binilinna ni Timoteo nga ‘ikasabana ti sao, naganetget koma iti dayta iti mainugot a panawen, iti nariribuk a panawen, mangtubngar, mangtinggar, mamagbaga, buyogen ti isuamin a mabayag a panagitured ken arte ti panangisuro.’ (2Ti 4:2) Kas ‘papastor,’ dagiti “lallakay” pagrebbenganda a pakanen ti arban iti naespirituan a pamay-an, kasta met nga aywananda dagidiay masakit iti naespirituan ken salaknibanda ti arban maibusor kadagiti arig lobo nga elemento. (Ara 20:28-35; San 5:14, 15; 1Pe 5:2-4) Kanayonanna pay, ni Pablo, a naregta a mismo iti panangisuro iti “publiko ken iti binalaybalay,” pinalagipanna ni Timoteo maipapan iti pagrebbengan a ‘mangaramid iti trabaho ti managebanghelio, a naan-anay nga itungpalna ti ministeriona.’​—Ara 20:20; 2Ti 4:5.

Tunggal kongregasion Kristiano addaan idi iti bagi dagiti “lallakay,” wenno “manangaywan,” a kanayon a nadakamat dagitoy iti pangadu a porma, kas idiay Jerusalem (Ara 11:30; 15:4, 6; 21:18), idiay Efeso (Ara 20:17, 28), idiay Filipos (Fil 1:1). Nadakamat ti “bagi dagiti lallakay” (Gr., pre·sby·teʹri·on) mainaig iti ‘pannakaipatay dagiti ima’ ken Timoteo. (1Ti 4:14) “Dagiti lallakay,” kas manangaywan iti kongregasion, ‘indauluanda’ dagiti kakabsatda.​—Ro 12:8; 1Te 5:12-15; 1Ti 3:4, 5; 5:17.

Kas “lallakay” nga addaan apostoliko nga autoridad, da Pablo ken Pedro no dadduma inwanwanda ti sabsabali pay a “lallakay” iti sumagmamano a kongregasion (idiligyo ti 1Co 4:18-21; 5:1-5, 9-13; Fil 1:1; 2:12; 1Pe 1:1; 5:1-5), kas iti inaramid ni apostol Juan ken dagiti adalan a da Santiago ken Judas​—nga aminda ket nangaramid iti sursurat agpaay kadagiti kongregasion. Ni Pablo intudingna da Timoteo ken Tito kas pannakabagina iti sumagmamano a lugar. (1Co 4:17; Fil 2:19, 20; 1Ti 1:3, 4; 5:1-21; Tit 1:5) Iti adu a kasasaad, inaywanan dagitoy a lallaki dagiti kaipaspasdek a kongregasion dagiti manamati; ti pagrebbengan ni Tito isu ti ‘panangpalinteg iti bambanag nga addaan pakapilawan [wenno agkasapulan, agkurang]’ kadagiti kongregasion idiay Creta.

Nailanad a da Pablo, Bernabe, Tito, ken nabatad a ni Timoteo nakipasetda iti panangdutok kadagiti tattao kas “lallakay” kadagiti kongregasion. (Ara 14:21-23; 1Ti 5:22; Tit 1:5) Awan ti rekord maipapan kadagiti kasta a panangdutok a bukbukod nga inaramid dagiti kongregasion. Iti salaysay maipapan iti isasarungkar manen da Pablo ken Bernabe idiay Listra, Iconio, ken Antioquia, kunaen ti Aramid 14:23 a “nangdutokda kadagiti lallakay [Gr., khei·ro·to·neʹsan·tes] maipaay kadakuada iti tunggal kongregasion” (“iti tunggal maysa kadagitoy nga iglesia nangdutokda kadagiti panglakayen,” JB; “nangdutokda kadagiti panglakayen maipaay kadakuada iti tunggal iglesia,” RS). Maipapan iti kaipapanan ti Griego a berbo a khei·ro·to·neʹo, kastoy ti sumaganad a komento a masarakan iti The Acts of the Apostles, ni F. F. Bruce (1970, p. 286): “Nupay ti kaipapanan ti sao a nagtaudan ti [khei·ro·to·neʹo] ket ‘mangpili babaen iti panangiparang iti im-ima,’ naaramat idi agangay nga addaan iti kaipapanan nga ‘ituding,’ ‘dutokan’: idiligyo ti isu met laeng a sao nga addaan iti pangrugian a sao [pro, “sanguanan”] iti x. 41.” Ti Greek-English Lexicon da Liddell ken Scott, kalpasan a nangilanad kadagiti gagangay a depinasion ti khei·ro·to·neʹo, kunaenna: “idi agangay, tumukoy iti pangkaaduan, dutokan, . . . dutokan iti maysa nga akem iti Iglesia.” (Rinebisar ni H. Jones, Oxford, 1968, p. 1986) Kasta met, kunaen ti Greek and English Lexicon to the New Testament (London, 1845, p. 673) ni Parkhurst: “No ti sumaruno a sao ket pangtukoy, kaipapananna ti dutokan wenno pusgan iti maysa nga akem, nupay awan panagbubutos.” Ti akem a nakadutokan dagitoy a Kristiano a lallaki ket isu ti panagbalin a “lakay,” wenno panglakayen, nga awan ti aniaman a panagbutos babaen ti panangitayag ti dadduma iti im-imada.

Kinuna ni Pablo idi nagsurat ken Timoteo: “Dagiti lallakay a mangidaulo iti nasayaat a wagas maibilangda koma a maikari iti mapamindua a dayaw, nangnangruna dagidiay agtrabaho a sipipinget iti panagsao ken panangisuro.” (1Ti 5:17) Maigapu iti sumaganad a 1Ti 5 bersikulo (18) ken kasta met iti immun-una a pannakaibinsabinsa ti panangpadayaw kadagiti balo a babbai iti namaterialan a pamay-an (ber 3-16), daytoy “mapamindua a dayaw” nabatad a ramanenna ti namaterialan a tulong.

Siasino dagiti “duapulo ket uppat a panglakayen” kadagiti nailangitan a trono?

Iti libro ti Apocalipsis, naaramat ti termino a pre·sbyʹte·roi iti 12 a daras ken agaplikar iti espiritu a parparsua. Babaen ti aglawlawda, kawkawesda, ken tigtignayda, adda pamalatpatantayo iti kinasiasinoda.

Naaddaan ni apostol Juan iti sirmata maipapan iti trono ni Jehova idiay langit, a linikmut ti 24 a nababbaba a trono a pagtugtugawan ti 24 a panglakayen a nakakawes iti puraw a makinruar a kawkawes ken addaan nabalitokan a korkorona iti rabaw dagiti uloda. (Apo 4:1-4) Bayat a nagtultuloy ti sirmata, nakita ni Juan ti 24 a panglakayen a saan laeng a maulit-ulit nga agrukruknoyda nga agdaydayaw iti sanguanan ti trono ni Jehova no di ket makipaspasetda pay iti nadumaduma a paset ti sirmata bayat a mapaspasamak dayta. (Apo 4:9-11; 5:4-14; 7:9-17; 14:3; 19:4) Nangnangruna a mapaliiw a makiramramanda iti pannakaiwaragawag ti Pagarian a kasla innala ni Jehova ti naindaklan a pannakabalinna ket nangrugin nga agturay a kas ari.​—Apo 11:15-18.

Iti kadaanan nga Israel, dagiti “lallakay [panglakayen] ti Israel” inrepresentarda ti intero a nasion ken nagsaoda maipaay iti dayta. (Ex 3:16; 19:7) Iti umasping a pamay-an, dagiti “panglakayen” mabalin nga itakderanda, wenno irepresentarda, ti intero a kongregasion ti naespirituan nga Israel. Gapuna, ti 24 a panglakayen a situtugaw kadagiti trono iti aglikmut ti Dios irepresentarda ti intero a pakabuklan dagiti napulotan a Kristiano a, yantangay nagmatalekda agingga ken patay, awatenda ti naikari a gunggona a nailangitan a panagungar ken dagiti trono iti asideg ti trono ni Jehova. (Apo 3:21) Napateg met ti bilang a 24, ta daytoy idi ti bilang ti bembenneg a binukel ni Ari David idi inorganisarna dagiti papadi nga agserbi iti templo ti Jerusalem. Dagiti napulotan a Kristiano agbalinda a kameng ti “maysa a naarian a kinapadi.”​—1Pe 2:9; 1Cr 24:1-19; Lu 1:5-23, 57-66; Apo 20:6; kitaenyo ti MANANGAYWAN.