JEFTE

[Manglukat Koma [ti Dios]; Nanglukat [ti Dios]].

Maysa nga ukom ti Israel, kameng ti tribu ni Manases. (Nu 26:29; Uk 11:1) Impakatna ti kinahustisia iti teritoria ti Galaad iti innem a tawen nalabit kabayatan ti panagserbi ni Eli kas padi ken ti nasapa a paset ti panagbiag ni Samuel. (Uk 12:7) Ti panangdakamat ni Jefte iti “tallo gasut a tawen” a panangituray dagiti Israelita iti daya ti Jordan agparang nga ipatuldona ti rugi ti innem a tawen a panagserbina kas ukom idi agarup 1173 K.K.P.​—Uk 11:26.

Ni Jefte Maysa a Lehitimo nga Anak. Ti ina ni Jefte ket “maysa a balangkantis a babai,” ngem saanna a kayat a sawen a nayanak ni Jefte kas resulta ti panagbalangkantis wenno isu ket bastardo. Sigud idi a balangkantis ti inana sakbay ti panagbalinna a segundario nga asawa ni Galaad, no kasano a ni Rahab sigud a balangkantis ngem nakiasawa ken Salmon idi agangay. (Uk 11:1; Jos 2:1; Mt 1:5) Saan a bastardo ni Jefte yantangay pinagtalaw dagiti kakabsatna nga annak ti kangrunaan nga asawa ni Galaad tapno laeng saan a makibingay iti tawid. (Uk 11:2) Kanayonanna pay, nagbalin ni Jefte idi agangay kas ti mabigbig a panguluen dagiti lallaki ti Galaad (a ti kangrunaan kadakuada ket agparang a kakabsat ni Jefte iti ama). (Uk 11:11) Mainayon pay, nagidaton iti sakripisio iti Dios idiay tabernakulo. (Uk 11:30, 31) Awan kadagitoy a banag ti mabalin nga aramiden ti maysa a bastardo nga anak, ta espesipiko a kunaen ti Linteg: “Awan bastardo nga anak ti mabalin a sumrek iti kongregasion ni Jehova. Uray agingga iti maikasangapulo a kaputotan awan kadagiti kamengna ti mabalin a sumrek iti kongregasion ni Jehova.”​—De 23:2.

Agparang a ni Jefte ti inauna nga anak ni Galaad. No kasta, rumbeng laeng koma a tawidenna ti dua a paset ti sanikua ni amana a Galaad (nga agparang a natayen idi tiempo a ni Jefte pinagtalaw ti kakabsatna) ken isu met koma ti pannakaulo ti pamilia. Ti kakaisuna a pamay-an tapno saan a maikutan ni Jefte ti nainkalintegan a tawidna ket babaen ti di legal a panamagtalaw kenkuana ti kakabsatna iti ama, agsipud ta nupay ti inauna nga anak ti maysa nga ama ket nagtaud iti segundario nga asawa, wenno iti saan unay a maay-ayat nga asawa, isu latta ti rumbeng nga umawat kadagiti kalintegan ti inauna.​—De 21:15-17.

Naguummong ken Jefte “Dagiti Bayanggudaw a Lallaki.” Idi a ni Jefte pinagtalaw dagiti kakabsatna, isu napan nagnaed iti daga ti Tob, maysa a rehion iti daya ti Galaad, nalawag nga iti ruar dagiti pagbedngan ti Israel. Adda ngarud ni Jefte iti mismo a pagbedngan, a naipasango kadagiti ganggannaet a kabusor ti Israel, nangnangruna ti Ammon. “Dagiti bayanggudaw a lallaki” (kayatna a sawen, lallaki a nalawag a nagbalin a bayanggudaw wenno naawanan iti panggedan gapu iti panangriribuk dagiti Ammonita ken immalsada iti panangadipen ti Ammon) immayda ken Jefte ket nagpasakupda iti panangidaulona. (Uk 11:3) Dagiti tattao nga agnanaed iti teritoria iti daya ti Karayan Jordan (dagiti tribu da Ruben, Gad, ken kagudua a tribu ni Manases) ket kangrunaanna nga agtartaraken iti an-animal. Gapu kadagiti panagkamkam dagiti manangrubbuot nga Ammonita (a no dadduma bimmallasiwda pay ketdi iti Jordan), nasamsam ti sanikua ken napukaw ti pagsapulan ti adu nga agnanaed iti Galaad.​—Uk 10:6-10.

Mangisayangkat Dagiti Ammonita iti Pannakigubat. Saan a nagsarday ti panangirurumen dagiti Ammonita iti las-ud ti 18 a tawen. Impalubos daytoy ti Dios gapu ta di nagmatalek dagiti Israelita ken bimmaw-ingda iti panagserbi iti didios dagiti nasion iti aglawlaw. Ngem nabigbig ita ti annak ti Israel a kinamaag ti ar-aramidenda, ket nagbabawianda dayta ken immasugda iti tulong ni Jehova. Inrugida nga ikkaten dagiti idoloda ket nagserbida ken Jehova. Iti daytoy a gundaway, naguummong ti annak ni Ammon idiay Galaad maipaay iti dakkel a gubat. (Uk 10:7-17; 11:4) Ipasimudaag daytoy a kinapudno a ti mismo a di makita a kangrunaan a kabusor ti Dios, ni Satanas a Diablo, ti nanggutugot kadagiti pagano a nasion a bumusor iti Israel, ket ti pudpudno nga isyu isu ti panagdaydayaw iti pudno a Dios.​—Idiligyo ti Apo 12:9; Sal 96:5; 1Co 10:20.

Inummong ti Israel dagiti buyotna idiay Mizpa. Nalawag a dagiti kakabsat ni Jefte iti ama ket karaman kadagiti natatan-ok a lallakay ti Galaad. (Uk 10:17; 11:7) Nakitada a kasapulan ti umiso a panangidaulo ken panangiwanwan. (Uk 10:18) Nabigbigda a kasapulan nga idauluan ida ti maysa a lalaki a dinutokan ti Dios tapno maparmekda ti Ammon. (Uk 11:5, 6, 10) Awan duadua nga adda dagiti maingel a gapuanan ni Jefte ken ti kakaduana a lallaki idiay Tob, a mangipasimudaag nga isu ti naituding a pili ti Dios. (Uk 11:1) Inkeddeng dagiti lallaki ti Galaad a mapanda ken Jefte, daydiay inumsida idi, tapno kiddawenda nga agbalin a pannakauloda.

Nagbalin ni Jefte a Pannakaulo ti Galaad. Immanamong ni Jefte nga idauluanna ida a makirupak iti Ammon iti maysa a kondision: no isu pagballigien ni Jehova, agtultuloy a kas pannakaulo kalpasan ti panagsublina manipud iti dangadang. Ti panangipilitna iti daytoy ket saan nga inaagum a kalikagum. Mismo nga impakitana a maseknan iti dangadang maigapu iti nagan ti Dios ken iti ilina. Ita, no abakenna ti Ammon, dayta ti mangpaneknek nga adda kenkuana ti Dios. Kayat a siguraduen ni Jefte a saan a mabaybay-an manen ti paglintegan ti Dios apaman a malpas ti riribuk. Kasta met, no pudno nga isu ti inauna nga anak ni Galaad, ipaspasdekna laeng idi ti legal a kalinteganna kas pannakaulo ti balay ni Galaad. Gapuna, napatalgedan ti tulag iti sanguanan ni Jehova idiay Mizpa. Ditoy manen nga impakita ni Jefte a nanginanama ken Jehova kas Dios ken Ari ti Israel ken ti pudpudno a Manangispalda.​—Uk 11:8-11.

Kas naalibtak a tao, awan tiempo a sinayang ni Jefte iti sipipinget a panangidaulona. Nangipatulod iti mensahe iti ari ti Ammon, nga imbatadna a ti Ammon ti immuna a rimmaut iti daga ti Israel. Insungbat ti ari nga innala ti Israel ti daga ti Ammon. (Uk 11:12, 13) Ditoy nga impakita ni Jefte nga isu ket saan a nasabrak ken awanan ammo a mannakigubat, no di ket maysa nga interesado iti historia ken nangnangruna kadagiti pannakilangen ti Dios iti ilina. Sinupiatna ti argumento ti Ammonita ket impakitana a (1) saan a riniribuk ti Israel ti dagdaga ti Ammon, Moab, wenno ti Edom (Uk 11:14-18; De 2:9, 19, 37; 2Cr 20:10, 11); (2) saan a kukua ti Ammon ti mapagsusupiatan a daga idi tiempo ti panagparmek dagiti Israelita agsipud ta adda idi dayta iti im-ima dagiti Amoreo a Canaanita, ken ti Dios intedna iti im-ima ti Israel ti arida a ni Sihon agraman ti dagana; (3) saan a simmupiat ti Ammon iti panagtaeng ti Israel iti napalabas a 300 a tawen; gapuna, ania ti rason nga aramidenda ita ti kasta?​—Uk 11:19-27.

Natarusan ni Jefte ti kangrunaan a makagapu idi impakitana a ti isyu ket mainaig iti panagdaydayaw. Kinunana a ni Jehova a Dios intedna ti daga iti Israel ket daytoy ti rason a saanda a mangted iti uray sangapulgada a daga kadagiti managdaydayaw ti ulbod a dios. Tinukoyna ni Kemos kas dios ti Ammon. Ipagarup ti dadduma a biddut daytoy. Ngem nupay ti Ammon addaan iti dios a ni Milcom, ken nupay ni Kemos ket dios ti Moab, dagidiay agkakabagian a nasion nagdaydayawda iti adu a didios. Nagbiddut pay ketdi ni Solomon iti panangyegna iti Israel ti panagdaydayaw ken Kemos maigapu iti ganggannaet nga assawana. (Uk 11:24; 1Ar 11:1, 7, 8, 33; 2Ar 23:13) Kanayonanna pay, sigun iti sumagmamano nga eskolar, ti “Kemos” mabalin a kaipapananna ti “Manangparukma, Manangparmek.” (Kitaenyo ti Gesenius’s Hebrew and Chaldee Lexicon, impatarus ni S. Tregelles, 1901, p. 401.) Mabalin a tinukoy ni Jefte daytoy a dios agsipud ta isu ti bigbigbigen dagiti Ammonita a ‘nangparukma’ wenno ‘nangparmek’ iti sabsabali ken ti nangipaay kadakuada iti daga.

Ti Kari ni Jefte. Nakita itan ni Jefte a pagayatan ti Dios ti pannakirupak iti Ammon. Indauluanna ti buyotna iti pannakirupak buyogen ti espiritu ti Dios a mangmangted kenkuana iti bileg. Umasping iti tignay ni Jacob agarup 600 a tawen a nasaksakbay, nangaramid ni Jefte iti maysa a kari, a mangiparangarang iti naimpusuan a panagtarigagayna iti panangiwanwan ni Jehova ken iti panangbigbigna a gapuanan ni Jehova ti aniaman a panagballigina. (Uk 11:30, 31; Ge 28:20-22) Dinengngeg ken inanamongan ni Jehova ti kari ni Jefte, ket naparukmana dagiti Ammonita.​—Uk 11:32, 33.

Pampanunoten kadi ni Jefte ti panagisakripisio iti tao idi inkarina nga idatagna kas daton a mapuoran ti umuna a rummuar iti balayna?

Ti dadduma a kritiko ken eskolar babalawenda ni Jefte gapu iti karina. Impapanda a sinurot ni Jefte ti kaugalian dagiti nasion, nga indatonna ti anakna a babai kas tao a “daton a mapuoran” iti apuy. Ngem saan a kasta ti napasamak. Ti literal a panagisakripisio iti tao ket insulto ken Jehova, maysa a makarimon a banag a maikaniwas iti lintegna. Siiinget nga imbilinna iti Israel: “Dika sursuruen nga aramiden ti maitunos kadagiti nakarimrimon a banag dagidiay a nasion. Awan koma ti masarakan kenka nga asinoman a mangpalasat iti anakna a lalaki wenno anakna a babai iti apuy . . . Ta isuamin nga agar-aramid kadagitoy a banag ket nakarimrimon ken Jehova, ket maigapu kadagitoy a nakarimrimon a banag pagtalawen ida ni Jehova a Diosmo iti sanguanam.” (De 18:9-12) Ti kasta a tao ket ilunod ni Jehova, imbes a bendisionanna. Dagidiay mismo a karinrinnupak ni Jefte, dagiti Ammonita, inannurotda ti kasta a panagisakripisio iti tao iti diosda a ni Molec.​—Idiligyo ti 2Ar 17:17; 21:6; 23:10; Jer 7:31, 32; 19:5, 6.

Idi kinuna ni Jefte: “Mapasamakto met a daydiay rumrummuar, a rummuar kadagiti ruangan ti balayko a sumabet kaniak . . . agbalinto met a kukua ni Jehova,” tuktukoyenna ti tao saan ket nga animal, yantangay dagiti animal a maikanatad nga isakripisio ket saan a naaywanan kadagiti pagtaengan dagiti Israelita, a sadiay a nawaya nga agtaray dagita. Malaksid iti dayta, ti panagidaton iti animal ket saan a mangiparangarang iti naisalsalumina a debosion iti Dios. Ammo ni Jefte a mabalin a ti anakna a babai ti rummuar a sumabet kenkuana. Laglagipen koma nga adda ken Jefte ti espiritu ni Jehova iti daydi a tiempo; ket daytoy ti manglapped ken Jefte a mangisawang iti aniaman a nadarasudos a kari. Kasano ngarud a ti tao a rummuar a sumabet ken Jefte a mangkablaaw iti panagballigina ket ‘agbalin a kukua ni Jehova’ ken maidaton “kas daton a mapuoran”?​—Uk 11:31.

Dagiti tattao ket mabalin nga ikeddeng maipaay iti naipamaysa a panagserbi ken Jehova idiay santuario. Adda kalintegan dagiti nagannak a mangaramid iti daytoy. Maysa idi ni Samuel kadagiti kasta nga indibidual, a sakbay a mayanak naikarin nga agserbi iti tabernakulo babaen ti maysa a kari ti inana a ni Anna. Immanamong ni Elcana nga asawana iti daytoy a kari. Apaman a napusot ni Samuel, isu indaton ni Anna iti santuario agraman ti maysa a sakripisio nga animal. (1Sm 1:11, 22-28; 2:11) Ni Samson ket sabali pay nga anak a naikeddeng nga agserbi iti Dios kas maysa a Nazareo.​—Uk 13:2-5, 11-14; idiligyo ti autoridad ti ama iti anakna a babai kas nailanad iti Nu 30:3-5, 16.

Idi inyeg ni Jefte ti anakna iti santuario, nga adda idiay Silo iti daydi a tiempo, nabatad nga indatagna dayta buyogen ti maysa nga animal a daton a mapuoran. Sigun iti Linteg, ti daton a mapuoran ket naparti, nalalatan, ken narangrangkay; nabugguan dagiti bagis ken dagiti kukod; ket mapuoran iti altar ti bagi, ulo ken isuamin a pasetna. (Le 1:3-9) Ti kasta a sibubukel a daton inladawanna ti namsek, naan-anay, naimpusuan a dedikasion ken Jehova, ket no mapakuyogan iti sabali pay a daton (kas pagarigan, no ti daton a mapuoran sumaruno iti daton gapu iti basol iti Aldaw ti Panangabbong), makidkiddaw ken Jehova nga awatenna koma daytoy sabali pay a daton.​—Le 16:3, 5, 6, 11, 15, 24.

Daytoy ket pudno a panagsakripisio iti biang ni Jefte ken iti anakna, ta awanen ti sabali pay nga anakna. (Uk 11:34) Ngarud awan ti kaputotanna a mangitultuloy iti naganna ken iti tawidna iti Israel. Ti anakna a babai ti kakaisuna a pangnamnamaanna iti daytoy. Sinangitanna, saan a ti ipapatayna, no di ket ti “kinabirhenna,” ta tarigagay idi ti tunggal Israelita a lalaki ken babai ti maaddaan iti annak ken ti panagtalinaed a sibibiag ti nagan ken tawid ti pamilia. (Uk 11:37, 38) Ti kinalupes ket maysa idi a didigra. Ngem ti anak ni Jefte ket “saan a pulos nakidenna iti lalaki.” No koma dagitoy a sasao ket nagaplikar laeng iti tiempo sakbay a naitungpal ti kari, agbalinen a nalabes dagita a sasao, ta espesipiko a naibaga idi nga isu maysa a birhen. Ti sasao ket tumukoy iti pannakaitungpal ti kari ta sumaruno dayta iti ebkas nga, “Intungpalna ti karina nga inaramidna mainaig kenkuana.” Kinapudnona, ipamatmat ti rekord a kalpasan met a natungpal ti kari, nagtalinaed a birhen daytoy nga anak.​—Uk 11:39; idiligyo dagiti patarus iti KJ; Dy; Yg; NW.

Mainayon pay, ti anak ni Jefte ket “tinawentawen” a sinarungkaran ti kakaduana tapno ipaayanda iti pammadayaw.’ (Uk 11:40) Ti Hebreo a sao a ta·nahʹ a nausar ditoy ket agparang met iti Uk-ukom 5:11; iti daytoy a teksto, nagduduma ti pannakaipatarusna kas “ibinsabinsa” (NW), “ensayuen” (KJ), “naibinsabinsa” (AT), “uliten” (RS). Ti sao ket nadepinar kas “uliten, ensayuen” iti A Hebrew and Chaldee Lexicon (inurnos ni B. Davies, 1957, p. 693). Iti Uk-ukom 11:40, ipatarus ti King James Version ti termino kas “agunnoy,” ngem “makisao” ti nailanad iti marhin. Bayat ti panagserbi ti anak ni Jefte iti santuario, kas met iti sabsabali pay a Netineo (“Dagidiay Naipaay” a nairanta iti panagserbi iti santuario), adu ti mabalinna nga aramiden sadiay. Nagserbi dagitoy nga indibidual iti trabaho a panagurnong iti kayo, panagsakdo iti danum, panagtarimaan, ken awan duadua iti adu a sabsabali pay nga annongen kas katulongan ti papadi ken dagiti Levita sadiay.​—Jos 9:21, 23, 27; Esd 7:24; 8:20; Ne 3:26.

Makisupiat Dagiti Efraimita ken Jefte. Dagiti Efraimita, a nangibilang iti bagbagida kas kangrunaan a tribu iti makin-amianan nga Israel (agraman ti Galaad), sipapannakkel a saanda a binigbig ni Jefte ken inkagumaanda nga ikalintegan ti bagbagida. Isu a nangpataudda iti ulbod a pammabasol kas pamkuatanda a sumupiat kenkuana. Kasta met laeng a kababalin ti impakitada adun a tawen sakbayna, idi tiempo ni Ukom Gideon. (Uk 8:1) Kinunada a saan nga inayaban ida ni Jefte iti pannakirupak iti Ammon, ket impangtada a puoranda ti balayna agraman ni Jefte.​—Uk 12:1.

Simmungbat ni Jefte a kinunana nga inayabanna ida ngem nagkedkedda nga agtignay. Inkalinteganna: ‘[Ti Ammon] inyawat ni Jehova iti imak. Gapuna apay a sumang-atkayo a bumusor kaniak itoy nga aldaw tapno makirupakkayo kaniak?’ (Uk 12:2, 3) Inrupir dagiti Efraimita maipapan kadagiti buyot ni Jefte: “Lallakikayo a nakatalaw manipud Efraim, O Galaad, iti uneg ti Efraim, iti uneg ti Manases.” (Uk 12:4) Iti panangibagada iti kasta, mabalin nga in-insultuenda ni Jefte iti panangdukitda iti sigud a pannakapatalawna ken iti pannakitimpuyog kenkuana dagiti “bayanggudaw a lallaki” nga awanan panggedan, kas ‘dagiti pugante.’​—Uk 11:3.

Iti dangadang a napasamak, naabak dagiti Efraimita ket nagtatarayda. Pinasardeng ida dagiti tattao ni Jefte kadagiti pagballasiwan iti Jordan. Pinadas dagiti agtaltalaw nga Efraimita ti agpammarang, ngem natakuatan ti kinasiasinoda gapu iti panagbalikasda. Idi nakiddaw a baliksenda ti sao a “Shibboleth” kas pangsubok kadakuada, saanda a naibalikas ti nasupnet nga “sh” no di ket naisawangda laeng ti nalamuyot a “Sibboleth.” Gapu iti panagrebeldeda iti daydiay dinutokan ni Jehova a mangisalakan kadakuada, napasag ti 42,000 nga Efraimita.​—Uk 12:5, 6.

Inanamongan ti Dios. Iti 1 Samuel 12:11, nainaganan ni Jefte kas manangispal nga imbaon ni Jehova, ket iti Hebreo 11:32 isu nailista a karaman kadagiti “ulep dagiti saksi.”​—Heb 12:1.