ALTAR

Maysa a patakder wenno disso a nagsaad iti nangato a lugar a sadiay ti pagdatonan kadagiti sakripisio wenno pagpuoran iti insienso kas panagdaydayaw iti pudno a Dios wenno iti sabali pay a didios. Ti Hebreo a sao a miz·beʹach (altar) ket nagtaud iti berbo a za·vachʹ (partien; isakripisio), ngarud kangrunaanna a tumukoy iti maysa a disso a pagpartian wenno pagisakripisiuan. (Ge 8:20; De 12:21; 16:2) Umasping iti dayta, ti Griego a thy·si·a·steʹri·on (altar) ket nagtaud iti berbo a thyʹo, kaipapananna met ti “partien; isakripisio.” (Mt 22:4; Mr 14:12) Ti Griego a sao a bo·mosʹ ket tumukoy iti altar ti maysa nga ulbod a dios.​—Ara 17:23.

Ti damo a pannakadakamat ti maysa nga altar ket idi kalpasan ti Layus idi a “ni Noe rinugianna ti mangbangon iti maysa nga altar ken Jehova” ket nagidaton iti dayta kadagiti daton a mapuoran. (Ge 8:20) Sakbay ti Layus, ti laeng panagdaton a nadakamat ket dagidiay inaramid da Cain ken Abel, ket saan a naibaga no nagusarda kadagiti altar wenno saan.​—Ge 4:3, 4.

Nangibangon ni Abraham iti altar idiay Siquem (Ge 12:7), iti maysa a disso iti nagbaetan ti Bethel ken Ai (Ge 12:8; 13:3), idiay Hebron (Ge 13:18), ken nabatad a nangibangon met iti altar idiay Bantay Moria, a sadiay a nangisakripisio iti kalakian a karnero nga inted kenkuana ti Dios kas sandi ni Isaac. (Ge 22:9-13) Iti daytoy laeng naudi a pasamak nga espesipiko a nadakamat a nagidaton ni Abraham iti sakripisio kadagitoy nga altar. Nupay kasta, ti kangrunaan a kaipapanan ti Hebreo a sao ipamatmatna nga adda la ketdi panagdaton kadagita a dua a gundaway. Idi agangay nangibangon ni Isaac iti maysa nga altar idiay Beer-seba (Ge 26:23, 25), ket ni Jacob nangibangon kadagiti altar idiay Siquem ken idiay Bethel. (Ge 33:18, 20; 35:1, 3, 7) Dagitoy nga altar nga inaramid dagiti patriarka ket awan duadua a kapadpada ti dinakamat ti Dios iti Linteg ti tulag idi agangay, a mabalin a munmunturod ti daga wenno nangangato a nainkasigudan (di natikap) a batbato.​—Ex 20:24, 25.

Nangibangon ni Moises iti maysa nga altar kalpasan ti panagballigi maibusor iti Amalek, a pinanagananna dayta iti Jehova-nissi (Ni Jehova ti Pagilasinan a Teddekko). (Ex 17:15, 16) Idi aramiden ni Jehova ti Linteg ti tulag iti Israel, maysa nga altar ti imbangon ni Moises iti sakaanan ti Bantay Sinai, ket adda dagiti sakripisio a naidaton iti rabaw dayta. Ti dara dagiti sakripisio ket naiwarsi iti altar, iti libro, ken kadagiti umili, iti kasta napasingkedan ken naipaalagad ti tulag.​—Ex 24:4-8; Heb 9:17-20.

Al-altar iti Tabernakulo. Idi maibangon ti tabernakulo, naaramid ti dua nga altar maitunos iti disenio nga inted ti Dios. Ti altar ti daton a mapuoran (naawagan met “ti altar a gambang” [Ex 39:39]) ket naaramid iti kayo ti akasia ken kasla kahon ti langana, a nalawag nga awan kalub ti rabaw ken sirokna. Agpapada a 2.2 m (7.3 pie) ti rukod ti uppat a sikiganna ken 1.3 m (4.4 pie) ti kangatona, sa adda nagdawadaw a “sara” iti tunggal maysa kadagiti uppat a makinngato a nagsulianna. Amin a rabawna ket nakalupkopan iti gambang. Iti baba ti ngarab ti altar, adda naikabil a rehas a gambang “nga agpababa iti uneg” agingga iti “tengnga.” Uppat a singsing ti naikabil iti uppat nga ungto iti asideg ti rehas, ket agparang nga isu met laeng dagitoy dagiti singsing a nakayusokan ti dua nga assiw a kayo ti akasia a nakalupkopan iti gambang a naaramat a pangawit iti altar. Mabalin ngarud a naabutan ti dua a sikigan ti altar tapno adda pakaiserrekan ti rehas, a nakadawadaw dagiti singsing iti agsumbangir a sikigan. Adda dakkel a naggidiatan ti kapanunotan dagiti eskolar maipapan iti daytoy, ket adu ti mangipagarup a nalabit adda dua a grupo dagiti singsing, a ti maikadua a grupo naikapet a mismo iti ruar ti altar, a kadagita a mayusok dagiti pagawit nga assiw. Adda dagiti alikamen a naaramid iti gambang a kas iti latlata ken supsuplad a pangakup iti dapdapo, malmalukong a pangtaya iti dara dagiti animal, tintinidor a pangtudok iti lasag, ken pagikkan iti apuy.​—Ex 27:1-8; 38:1-7, 30; Nu 4:14.

Daytoy nga altar a gambang nga agpaay kadagiti daton a mapuoran ket naikabil iti sango ti pagserkan ti tabernakulo. (Ex 40:6, 29) Nupay nababa laeng daytoy ken saanen nga agkasapulan iti pagulian, mabalin a naingatngato ti daga iti aglikmutna wenno adda rampa a sumang-at iti dayta tapno nalaka a maasikaso dagiti sakripisio a naikabil iti dayta. (Idiligyo ti Le 9:22, nga agkuna a ni Aaron “bimmaba” manipud panagdatonna.) Yantangay dagiti animal ket naisakripisio ‘iti sikigan ti altar iti amianan’ (Le 1:11), ti “disso a maipaay iti nataba a dapdapo” a naikkat manipud iti altar ket adda iti daya (Le 1:16), ken ti palanggana a gambang a pagbugguan ket naikabil iti laud (Ex 30:18), nainkalintegan laeng ngarud a kunaen a ti kasta a pagulian ket adda iti abagatan.

Altar ti insienso. Ti altar ti insienso (naawagan met “ti altar a balitok” [Ex 39:38]) ket naaramid met iti kayo nga akasia, a ti rabaw ken dagiti sikigan dayta ket nakalupkopan iti balitok. Bilid a balitok ti naipalikmut iti ngato. Ti altar ket agrukod iti 44.5 cm (17.5 pul.) iti uppat a sikiganna ken 89 cm (2.9 pie) ti katayagna, ken addaan met kadagiti nagdawadaw a “sara” iti uppat a suli ti rabawna. Naaramid ti dua a balitok a singsing a pakayusokan dagiti pagawit nga assiw a naaramid iti akasia ken nakalupkopan iti balitok, ket dagitoy a singsing naikabilda iti sirok ti balitok a bilid iti agsumbangir a sikigan ti altar. (Ex 30:1-5; 37:25-28) Naisangsangayan nga insienso ti mapuoran idi iti daytoy nga altar mamindua iti inaldaw, iti bigat ken iti rabii. (Ex 30:7-9, 34-38) Ti pannakausar ti paginsiensuan, wenno pagikkan iti apuy, ket nadakamat iti sabali pay a teksto mainaig iti panagpuor iti insienso, ken nabatad a naaramat met a kasta mainaig iti altar ti insienso. (Le 16:12, 13; Heb 9:4; Apo 8:5; idiligyo ti 2Cr 26:16, 19.) Ti ayan ti altar ti insienso ket iti uneg ti tabernakulo iti sanguanan a mismo ti kortina ti Kasasantuan, iti kasta nadakamat nga adda iti “sanguanan ti lakasa ti pammaneknek.”​—Ex 30:1, 6; 40:5, 26, 27.

Pannakasantipikar ken usar dagiti altar iti tabernakulo. Idi tiempo dagiti seremonia ti pannakaisaad, nasapsapuan ken nasantipikar dagitoy dua nga altar. (Ex 40:9, 10) Iti dayta a gundaway, kas met kadagiti simmarsaruno a panagisakripisio kadagiti sumagmamano a daton gapu iti basol, ti dara ti naisakripisio nga animal naikabil kadagiti sara ti altar ti daton a mapuoran, ket ti natedda naibuyat iti puonna. (Ex 29:12; Le 8:15; 9:8, 9) Ti dadduma a paset ti pangpulot a lana ken dara nga adda iti altar ket naiparsiak kada Aaron ken annakna ken kadagiti kawesda tapno masantipikarda iti panagngudo ti seremonia ti pannakaisaad. (Le 8:30) Iti dagupna, pito nga aldaw ti nakalikaguman maipaay iti pannakasantipikar ti altar ti daton a mapuoran. (Ex 29:37) Iti dadduma pay a daton a mapuoran, pakikaykaysa a sakripisio, ken daton gapu iti babak, naiwarsi ti dara iti aglikmut ti rabaw ti altar, idinto ta ti dara dagiti agtatayab a naisakripisio ket naiparsiak wenno naipaaruyot iti sikigan ti altar. (Le 1:5-17; 3:2-5; 5:7-9; 7:2) Dagiti daton a bukbukel mapagasuk idi iti rabaw ti altar kas “makabang-ar a sayamusom” ken Jehova. (Le 2:2-12) Dagiti nabatbati a paset ti daton a bukbukel ket kanen ti nangato a padi ken ti annakna iti sibay ti altar. (Le 10:12) Tinawen iti Aldaw ti Panangabbong, madalusan ken masantipikar ti altar babaen ti panangikabil ti nangato a padi iti dadduma a dara ti sakripisio nga animal kadagiti sara ti altar ken babaen ti mamimpito a panangiparsiakna iti dayta iti rabaw ti altar.​—Le 16:18, 19.

Iti amin a naidatag nga animal a sakripisio, ti amin a paset ti animal napagasuk iti rabaw ti altar, ket daytoy ti makagapu no apay a nataginayon ti apuy iti altar ken saan a pulos nabay-an a maiddep. (Le 6:9-13) Ditoy ti nakaalaan ti apuy a pangpuor iti insienso. (Nu 16:46) Ni laeng Aaron ken dagidiay kameng dagiti kaputotanna nga awanan iti pilaw ti napalubosan nga agserbi iti altar. (Le 21:21-23) Katulongan laeng ti dadduma a Levita. Mapapatay ti asinoman a tao nga umasideg a saan a kameng ti kaputotan ni Aaron. (Nu 16:40; 18:1-7) Nadadael ni Kore ken ti kaduana a bunggoy gapu ta saanda binigbig daytoy nadibinuan nga annong, ket dagiti innalada a gambang a pagikkan iti apuy napagbalin a naingpis a plata a metal sa naikalupkop dagita iti altar kas pagilasinan nga awan koma ti umasideg nga asinoman a saan a kameng ti kaputotan ni Aaron.​—Nu 16:1-11, 16-18, 36-40.

Maminsan iti makatawen, maaramid met ti panangabbong maipaay iti nabalitokan nga altar ti insienso babaen ti panangikabil iti sakripisio a dara kadagiti sara dayta. Ti dadduma pay a pasamak a nakaaramidanna ti kasta ket idi naidatag dagiti daton gapu iti basol agpaay kadagiti kameng ti kinapadi.​—Ex 30:10; Le 4:7.

Idi idaldaliasat dagiti annak ni Cohat, agpadpada a naarpawan ti altar ti insienso ken ti altar dagiti daton a mapuoran, a ti umuna ket babaen ti asul a lupot ken lallalat ti foka, ti maikadua ket babaen ti lumabaga a purpura a lupot a delana ken lallalat ti foka.​—Nu 4:11-14; kitaenyo ti TABERNAKULO.

Dagiti Altar iti Templo. Sakbay ti pannakaidedikar ti templo ni Solomon, ti gambang nga altar a naaramid idiay let-ang ti inaramat ti Israel iti panagidatonda kadagiti sakripisio iti nangato a disso idiay Gabaon. (1Ar 3:4; 1Cr 16:39, 40; 21:29, 30; 2Cr 1:3-6) Ti gambang nga altar a naaramid idi agangay maipaay iti templo ket mamin-16 ti kadakkelna no idilig iti daydiay naaramid maipaay iti tabernakulo, ta agrukod dayta iti agarup 8.9 m (29.2 pie) a kuadrado ken agarup 4.5 m (14.6 pie) a kangato. (2Cr 4:1) Gapu iti kangatona, nasken nga adda pagulian iti dayta. Imparit ti linteg ti Dios ti panagusar kadagiti tukad nga agturong iti altar tapno malapdan ti pannakaiparang ti kinalamolamo. (Ex 20:26) Patien ti sumagmamano a gapu kadagiti lienso a sapin nga inkawes ni Aaron ken ti annakna, saanen a nasken a surotenda ti bilin ket iti kasta naipalubos nga agaramatda kadagiti tukad. (Ex 28:42, 43) Nupay kasta, nalabit maysa a rampa ti naaramat tapno makauli iti altar ti daton a mapuoran. Ipatuldo ni Josephus (The Jewish War, V, 225 [v, 6]) a ti kasta a pagulian ket nausar iti altar iti templo nga imbangon ni Herodes idi agangay. No ti urnos ti altar ti templo ket naitulad iti urnos ti tabernakulo, nalabit ti rampa adda iti makin-abagatan a sikigan ti altar. Kombeniente ngarud ti ayan ti “sinukog a baybay,” a pagbugguan idi ti papadi, ta naisaad met iti abagatan. (2Cr 4:2-5, 9, 10) Iti dadduma pay a paset, nalawag a ti altar a naibangon maipaay iti templo ket naipada iti altar ti tabernakulo, ken awan ti detalyado a pannakailadawan dayta.

Masarakan ti altar ti templo iti disso a nangibangonan ni David iti temporario nga altarna iti Bantay Moria. (2Sm 24:21, 25; 1Cr 21:26; 2Cr 8:12; 15:8) Sigun iti nabayagen a patpatien, ditoy met a ginandat ni Abraham nga idaton ni Isaac. (Ge 22:2) Ti dara dagiti sakripisio nga animal ket maibuyat iti puon ti altar, ket nalabit adda idi ti maysa a kita ti pagayusan a mangiruar iti dara manipud iti templo. Naipadamag a ti templo ni Herodes addaan iti kasta a pagayusan a naisilpo iti makin-abagatan a laud a sara ti altar, ket iti bato a nagsaadan ti templo adda nasarakan a maysa a wangawangan nga agturong iti kalasugan iti uneg ti daga a rummuar iti Ginget Kidron.

Ti altar ti insienso maipaay iti templo ket naaramid iti sedro a kayo, ngem agparang a daytoy laeng ti nagdumaanda iti altar ti tabernakulo. Nakalupkopan met dayta iti balitok.​—1Ar 6:20, 22; 7:48; 1Cr 28:18; 2Cr 4:19.

Bayat ti inagurasion ti templo, nayebkas ti kararag ni Solomon iti sanguanan ti altar ti daton a mapuoran, ket idi nagngudo dayta bimmaba ti apuy manipud langit ket inibusna dagiti sakripisio iti altar. (2Cr 6:12, 13; 7:1-3) Nupay nasurok a 79 m kuad (850 pie kuad) ti kalawa daytoy a gambang nga altar, nakabasbassit dayta maipaay iti kasta unay a kaadu dagiti sakripisio iti daydi a gundaway, isu a nasantipikar ti maysa a paset ti paraangan maipaay iti dayta a panggep.​—1Ar 8:62-64.

Iti naud-udi a paset ti panagturay ni Solomon, ken bayat dagiti panagturay da Rehoboam ken Abiam, nabaybay-an ti altar dagiti daton a mapuoran isu a nasken a pabaruen ni Ari Asa. (2Cr 15:8) Nagkukutel ni Ari Ozias gapu iti pananggandatna a mangpuor iti insienso iti nabalitokan nga altar ti insienso. (2Cr 26:16-19) Inyakar ni Ari Acaz ti gambang nga altar ti daton a mapuoran ket sinuktanna iti maysa a pagano nga altar. (2Ar 16:14) Nupay kasta, ti anakna a ni Ezekias imbilinna a madalusan ti gambang nga altar ken dagiti aruaten dayta, masantipikar, ken maisubli ti panagserbi sadiay.​—2Cr 29:18-24, 27; kitaenyo ti TEMPLO.

Al-altar Kalpasan ti Pannakaidestiero. Ti umuna a banag nga imbangon dagiti nagsubli a destiero idiay Jerusalem iti panangidaulo ni Zorobabel ken ti nangato a padi a ni Jesua ket isu ti altar nga agpaay kadagiti daton a mapuoran. (Esd 3:2-6) Idi agangay, nangaramidda met ti maysa a baro nga altar ti insienso.

Ti Sirio nga ari a ni Antiochus Epiphanes impanawna ti nabalitokan nga altar ti insienso, ket dua a tawen kalpasanna (168 K.K.P.) nangibangon iti maysa nga altar iti rabaw ti dakkel nga altar ni Jehova ket nagidaton iti dayta iti sakripisio ken Zeus. (1 Macabeo 1:20-64) Kalpasanna ni Judas Macabeo nangibangon iti baro nga altar a batbato a di natikapan ken insublina met ti altar ti insienso.​—1 Macabeo 4:44-49.

Ti altar dagiti daton a mapuoran iti templo ni Herodes ket naaramid iti di natikapan a batbato a 50 kasiko a kuadrado ken 15 kasiko ti kangato dagita sigun ken Josephus (The Jewish War, V, 225 [v, 6]), nupay basbassit a rukod ti dinakamat ti Judio a Mishnah (Middot 3:1). Daytoy ngarud nga altar ti tinukoy ni Jesus idi kaaldawanna. (Mt 5:23, 24; 23:18-20) Saan a nadeskribir ti altar ti insienso dayta a templo, ngem ipakita ti Lucas 1:11 a sitatakder idi ti maysa nga anghel iti makannawan dayta idi nagparang iti ama ni Juan a ni Zacarias.

Altar ti Templo ni Ezequiel. Iti templo a nakita ni Ezequiel iti sirmata, ti altar nga agpaay kadagiti daton a mapuoran ket naisaad met iti sanguanan ti templo (Eze 40:47), ngem naiduma ti diseniona kadagidiay immuna nga altar. Daytoy nga altar ket buklen ti sumagmamano a benneg a nagtutuon ken umak-akikid bayat nga agpangpangato. Naited dagiti rukodna babaen iti sukat nga atiddog a kasiko (51.8 cm; 20.4 pul.). Maysa a kasiko ti kapuskol ti lansad ti altar ken addaan iti ‘bibig’ a sangadangan (nalabit 26 cm; 10 pul.) kas bilid iti aglikmut ti ngarabna, gapuna kasla salulog wenno kalasugan ti sukogna, nalabit pagayusan ti maibukbok a dara. (Eze 43:13, 14) Adda sabali pay a benneg a naituon iti mismo a lansad ti altar, ngem ak-akikid iti maysa a kasiko, a ti kangatona ket dua a kasiko (a. 104 cm; 41 pul.). Ti maikatlo a benneg ket ak-akikid pay iti maysa a kasiko, uppat a kasiko (a. 207 cm; 82 pul.) ti kangatona. Adda met bilid iti aglawlawna a ti rukodna ket kagudua a kasiko (a. 26 cm; 10 pul.), nalabit nagserbi daytoy kas maikadua a kalasugan wenno parudipad. Ti maudi a benneg a naituon ket isu ti pagpuoran ti altar nga uppat a kasiko ti rukodna ken ak-akikid met iti maysa a kasiko ngem iti nakaituonanna a benneg; adda uppat a “sara” a nagdawadaw manipud iti dayta. Ti agdan a sumang-at manipud iti daya ket nagserbi a pagulian nga agturong iti pagpuoran ti altar. (Eze 43:14-17) Kas iti altar a naibangon idiay let-ang, pito nga aldaw ti mabusbos iti panangabbong ken panangisaad. (Eze 43:19-26) Iti umuna nga aldaw ti Nisan, mapasamak ti tinawen a panangabbong maipaay iti altar agraman ti dadduma pay a paset ti santuario. (Eze 45:18, 19) Ti karayan ti makapaimbag a dandanum a nakita ni Ezequiel ket nagayus nga agpadaya manipud iti templo sa limmasat iti abagatan ti altar.​—Eze 47:1.

Awan nadakamat nga altar ti insienso iti daytoy a sirmata. Nupay kasta, ti pannakailadawan ti “altar a kayo” iti Ezequiel 41:22, nangnangruna ti pannakatukoyna kas “lamisaan nga adda iti sanguanan ni Jehova,” ipamatmatna a katupag daytoy ti altar ti insienso imbes a ti lamisaan ti pamarang. (Idiligyo ti Ex 30:6, 8; 40:5; Apo 8:3.) Daytoy nga altar ket tallo a kasiko (a. 155 cm; 61 pul.) ti kangatona ken nabatad a dua a kasiko (a. 104 cm; 41 pul.) a kuadrado.

Dadduma Pay nga Altar. Yantangay dagiti umili kalpasan ti Layus saanda a nagtultuloy a nakikadua ken Noe iti nasin-aw a panagdaydayaw, nagaramidda iti adu nga altar maipaay iti ulbod a panagdaydayaw, ket dagiti panagkabakab idiay Canaan, Mesopotamia, ken iti dadduma pay a disso ipamatmatda nga addan dagitoy sipud idi nagkauna a tiempo. Nagsasaganad a nagpaibangon ni Balaam iti pito nga altar iti tallo a nagduduma a disso maipaay kadagiti ubbaw a gandatna a mangilunod iti Israel.​—Nu 22:40, 41; 23:4, 14, 29, 30.

Nabilin dagiti Israelita a rebbaenda ti amin a pagano nga altar ken dadaelenda dagiti sagrado a munmon ken teddek a kadawyan a naibangon iti sibay dagita. (Ex 34:13; De 7:5, 6; 12:1-3) Rumbeng a saanda a tuladen dagitoy wenno saanda nga idaton ti annakda babaen ti apuy kas iti inaramid dagiti Canaanita. (De 12:30, 31; 16:21) Imbes nga adu ti altar iti Israel, maaddaanda idi iti maysa laeng nga altar maipaay iti panagdaydayaw iti maymaysa a pudno a Dios, ket masarakan daytoy iti disso a pilien ni Jehova. (De 12:2-6, 13, 14, 27; idiligyo daytoy iti Babilonia, nga adda 180 nga altar sadiay agpaay laeng iti diosa a ni Ishtar.) Idi damo nabilinda a mangaramid iti altar a buklen ti di natikapan a batbato kalpasan ti panangballasiwda iti Karayan Jordan (De 27:4-8), ket imbangon daytoy ni Josue iti Bantay Ebal. (Jos 8:30-32) Kalpasan ti pannakabingbingay ti naparmek a daga, dagiti tribu da Ruben ken Gad ken ti kagudua a tribu ni Manases nangibangonda iti napatak nga altar iti igid ti Jordan, a nakaigapuan ti temporario a pannakaburibor ti dadduma pay a tribu agingga a nasinunuo a ti altar ket saan a pagilasinan ti apostasia no di ket panglaglagip laeng iti kinamatalek ken Jehova kas pudno a Dios.​—Jos 22:10-34.

Naibangon ti sabsabali pay nga altar, ngem agparang a naibangon dagitoy agpaay kadagiti espesipiko a pasamak, saan a tapno agtultuloy a mausar, ken kadawyan a naibangonda mainaig kadagiti panagparang ti anghel wenno gapu iti bilin ti anghel. Kasta ti altar nga adda idiay Boquim ken dagiti altar da Gideon ken Manoa. (Uk 2:1-5; 6:24-32; 13:15-23) Iti rekord maipapan iti altar nga impasdek dagiti umili idiay Bethel idi pinanunotda no kasano a malapdan ti panagpukaw ti tribu ni Benjamin, saan a nadakamat no dayta ket inanamongan ti Dios wenno maysa laeng a kaso ti ‘panangaramidda no ania ti umiso kadagiti bukodda a mata.’ (Uk 21:4, 25) Kas pannakabagi ti Dios, nangidaton ni Samuel iti sakripisio idiay Mizpa ken kasta met a nangibangon iti altar idiay Rama. (1Sm 7:5, 9, 10, 17) Mabalin a maigapu daytoy iti kinapudno nga awanen ti pakakitaan ti kaadda ni Jehova iti tabernakulo idiay Silo, kalpasan ti pannakaikkat ti Lakasa.​—1Sm 4:4, 11; 6:19-21; 7:1, 2; idiligyo ti Sal 78:59-64.

Usar dagiti temporario nga altar. Adda sumagmamano a gundaway a naibangon dagiti temporario nga altar. Kas pagarigan, nangidaton ni Saul iti sakripisio idiay Gilgal ken nangibangon iti altar idiay Ajalon. (1Sm 13:7-12; 14:33-35) Iti immuna a pasamak, isu nakondenar gapu ta saanna nga inuray a ni Samuel ti agidaton iti sakripisio, ngem saan a nadakamat no umiso a pagisakripisiuan dagidiay a lugar.

Ni David binilinna ni Jonatan nga ilawlawagna ti kaawan ni David iti lamisaan ni Saul idi aldaw ti baro a bulan babaen ti panangikunana a nakiraman ni David iti tinawen a panagisakripisio ti pamiliana idiay Betlehem. Ngem gapu ta parparbo laeng daytoy, saan a masinunuo no adda idi kasta nga okasion a narambakan. (1Sm 20:6, 28, 29) Idi agangay, idi maysan nga ari ni David nangibangon iti altar iti pagirikan ni Arauna (Ornan), gapu ta imbilin dayta ti Dios. (2Sm 24:18-25; 1Cr 21:18-26; 22:1) Ti sasao iti 1 Ar-ari 9:25 maipapan iti ‘panangidaton ni Solomon kadagiti sakripisio iti altar’ nalawag a tumukoy iti panangibilinna a maaramid ti kasta babaen iti autorisado a papadi.​—Idiligyo ti 2Cr 8:12-15.

Idi maipasdek ti templo idiay Jerusalem, agparang nga addan ti altar iti ‘disso a pinili ni Jehova a Diosyo ket sadiay masapul a mapankayo.’ (De 12:5) Malaksid iti altar nga inusar ni Elias idiay Bantay Carmelo iti pangsubok nga apuy a kaduana ti papadi ni Baal (1Ar 18:26-35), ti laengen apostasia ti nakaigapuan ti pannakaibangon ti sabsabali pay nga altar. Ni Solomon a mismo ti kaunaan a nakabasol iti kasta nga apostasia, gapu iti impluensia ti ganggannaet nga assawana. (1Ar 11:3-8) Ni Jeroboam nga ari ti kabbuangay a makin-amianan a pagarian inkagumaanna nga atipaen dagiti iturayanna iti ipapanda iti templo idiay Jerusalem babaen ti panangipasdekna kadagiti altar idiay Bethel ken Dan. (1Ar 12:28-33) Kalpasanna impadto ti maysa a mammadto nga iti panagturay ni Ari Josias ti Juda, magudas ti papadi nga agan-annong iti altar idiay Bethel ket ti tultulang dagiti natay a lallaki mapuoran iti altar. Narakrak a napagsina ti altar kas maysa a pagilasinan, ket idi agangay naan-anay a natungpal ti padto.​—1Ar 13:1-5; 2Ar 23:15-20; idiligyo ti Am 3:14.

Bayat ti panagturay ni Ari Acab iti Israel, immadu dagiti pagano nga altar. (1Ar 16:31-33) Idi tiempo ni Ari Acaz ti Juda, adda dagiti altar “iti tunggal suli idiay Jerusalem,” kasta met ti nakaad-adu a “nangato a disso.” (2Cr 28:24, 25) Nagibangon pay ni Manases kadagiti altar iti las-ud ti balay ni Jehova ken kadagiti altar a maipaay iti panagdaydayaw iti “buyot ti langlangit” iti paraangan ti templo.​—2Ar 21:3-5.

Nupay kanayon a dinadael ti matalek nga ar-ari dagitoy nga idolatroso nga altar (2Ar 11:18; 23:12, 20; 2Cr 14:3; 30:14; 31:1; 34:4-7), sakbay ti pannakarba ti Jerusalem kaskasdi a maikuna ni Jeremias: “Ti didiosmo nagbalinda a kas iti kaadu dagiti siudadmo, O Juda; ket nangisaadkayo iti al-altar a kas iti kaadu dagiti kalsada ti Jerusalem maipaay iti nakababain a banag, al-altar a pangpataudan iti asuk a sakripisio ken Baal.”​—Jer 11:13.

Bayat ti pannakaidestiero ken idi tiempo dagiti apostol. Bayat ti periodo ti pannakaidestiero, dagiti Judio a nagkamang iti Elephantine idiay Makinngato nga Egipto nangipasdekda iti maysa a templo ken maysa nga altar, sigun kadagiti Elephantine a Papiro; ket sumagmamano a siglo kalpasanna kasta met laeng ti inaramid dagiti Judio iti asideg ti Leontopolis. (Jewish Antiquities, XIII, 62-68 [iii, 1]; The Jewish War, VII, 420-432 [x, 2, 3]) Daytoy naud-udi a templo ken altar ket imbangon ni Padi Onias iti panangpadasna a mangtungpal iti Isaias 19:19, 20.

Iti Kadawyan a Panawen, idi nagsao ni apostol Pablo kadagiti taga Atenas tinukoyna ti maysa nga altar a nakitikitan iti sasao a “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo.” (Ara 17:23) Adu a historikal nga impormasion ti mangpasingked iti daytoy. Ni Apollonius ti Tyana, a simmarungkar iti Atenas iti maysa a tiempo kalpasan ni Pablo, naipadamag a nagkuna: “Dakdakkel unay a pammaneknek ti kinasirib ken panagparbeng ti panagsao iti nasayaat maipapan iti amin a didios, nangnangruna idiay Atenas, a nakaipasdekan dagiti altar kas pammadayaw uray pay iti di am-ammo a didios.” (Philostratus, The Life of Apollonius of Tyana, VI, III) Impadamag ti geograpo a ni Pausanias iti maikadua a siglo K.P. nga iti dalan manipud pagsangladan ti Luek Phaleron nga agturong iti siudad ti Atenas, napaliiwna nga adda “al-altar ti didios a napanaganan iti Di Am-ammo, ken al-altar dagiti bannuar.” Dinakamatna met ti “maysa nga altar ti Di Am-ammo a Didios” idiay Olimpia. (Description of Greece, Attica, I, 4; Elis I, XIV, 8) Idi 1909, adda natakuatan nga altar nga umasping iti dayta idiay Pergamo kadagiti templo ni Demeter.

Kaipapanan Dagiti Altar. Iti Hebreo kapitulo 8 ken 9, silalawag nga ipakita ni apostol Pablo nga adda iladladawan ti amin a banag a nainaig iti panagserbi iti tabernakulo ken templo. (Heb 8:5; 9:23) Ilawlawag ti impormasion iti Kristiano a Griego a Kasuratan no ania ti kaipapanan dagitoy dua nga altar. Ti altar dagiti daton a mapuoran inrepresentarna ti “pagayatan” ti Dios, kayatna a sawen, ti sidadaan a panangawatna iti perpekto a natauan a sakripisio ti bugbugtong nga Anakna. (Heb 10:5-10) Ti kaadda dayta iti sango ti pagserkan nga agturong iti santuario ipaganetgetna ti panagkasapulan iti pammati iti dayta a subbot a sakripisio kas makalikaguman tapno awaten dayta ti Dios. (Jn 3:16-18) Ti pannakaipaganetget ti maymaysa nga altar ti sakripisio ket maitunos iti kinuna ni Kristo: “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag. Awan ti umay iti Ama malaksid no baeten kaniak.” Maitunos met daytoy iti adu a teksto nga agkunkuna a rumbeng a maiparangarang ti panagkaykaysa ti Nakristianuan a pammati.​—Jn 14:6; Mt 7:13, 14; 1Co 1:10-13; Efe 4:3-6; paliiwenyo met ti padto ni Isaias, iti Isa 56:7; 60:7, a ti tattao iti amin a nasion umayda iti altar ti Dios.

Nupay adda dagiti indibidual a nagkamang iti altar, a kimpetda kadagiti sara ti altar ta ninamnamada a masalaknibanda, imbilin ti linteg ti Dios a ti sipapakinakem a pimmatay ket maala “uray pay adda iti altarko tapno matay.” (Ex 21:14; idiligyo ti 1Ar 1:50-53; 2:28-34.) Inkanta ti Salmista: “Bugguakto dagiti imak iti mismo a kinaawan basol, ket agmartsaakto a manglikmut iti altarmo, O Jehova.”​—Sal 26:6.

Nupay naaramat ti Hebreo 13:10 kas pangibatayan dagiti agkunkuna a Kristiano iti panagipatakderda kadagiti literal nga altar, ipakita ti konteksto a ti “altar” a dinakamat ni Pablo ket saan a literal no di ket simboliko. (Heb 13:10-16) Kuna ti Cyclopædia (1882, Tomo I, p. 183) da M’Clintock ken Strong maipapan kadagiti nagkauna a Kristiano: “Idi naumsi dagidi nagkauna a manangitandudo iti pammati gapu ta awananda kadagiti templo, awananda kadagiti altar, awananda kadagiti santuario, insungbatda laeng, ‘Awanankami kadagiti santuario ken altar.’” Kastoy ti kuna ti Word Studies in the New Testament (1957, Tomo IV, p. 567) ni M. R. Vincent maipapan iti Hebreo 13:10: “Biddut ti panangpadpadas a sapulen iti Nakristianuan nga urnos ti maysa nga espesipiko a banag a katupag ti altar​—uray pay ti krus, wenno ti eukaristiko a lamisaan, wenno ni Kristo a mismo. Imbes ketdi dagiti kapanunotan nga iyaadani iti Dios,​—sakripisio, panangabbong, pannakapakawan ken pannakaaklon, pannakaisalakan,​—ket inladawan ken inrepresentar amin ti altar, no kasano a kasta met a kapanunotan ti iladladawan ti altar dagiti Judio.” Siiinget a kinondenar dagiti Hebreo a mammadto ti iyaadu dagiti altar. (Isa 17:7, 8) Kinuna ni Oseas a ti Efraim “nangpaadu kadagiti altar tapno agbasol” (Os 8:11; 10:1, 2, 8; 12:11); kinuna ni Jeremias a ti basol ti Juda ket naikitikit “kadagiti sara ti al-altarda” (Jer 17:1, 2); ken impadto ni Ezequiel ti pannakagudas dagiti ulbod a managdaydayaw “iti intero nga aglikmut dagiti altarda” (Eze 6:4-6, 13).

Dagiti ebkas ti panangukom ti Dios a nadakamat kadagiti padto ket nainaig met iti pudno nga altar. (Isa 6:5-12; Eze 9:2; Am 9:1) Manipud iti “sirok ti altar,” dagiti kararua dagidiay napapatay gapu iti panangsaksi maipaay iti Dios simboliko nga iyik-ikkisda: “Agingga iti kaano, Soberano nga Apo a nasantuan ken napudno, nga agkedkedka a mangukom ken mangibales iti darami kadagidiay agnanaed iti daga?”​—Apo 6:9, 10; idiligyo ti 8:5; 11:1; 16:7.

Iti Apocalipsis 8:3, 4 ti nabalitokan nga altar ti insienso ket sibabatad a nainaig iti karkararag dagiti nalinteg. Kaugalian idi dagiti Judio ti agkararag “iti oras a panagidaton iti insienso.” (Lu 1:9, 10; idiligyo ti Sal 141:2.) Ti maymaysa nga altar a nakaidatonan ti insienso ket katupag met ti maymaysa a pamay-an ti iyaadani iti Dios kas naibalabala iti Kristiano a Griego a Kasuratan.​—Jn 10:9; 14:6; 16:23; Efe 2:18-22; kitaenyo ti DATDATON.