KARUAHE

Lugan a dua ti pilidna ken guyguyoden ti kabalio; kangrunaanna a nadisenio a maaramat iti pannakigubat imbes a pagluganan laeng dagiti soldado. Amin dagiti uppat a Hebreo a termino a tumukoy iti karuahe (mer·kavʹ [1Ar 4:26]; mer·ka·vahʹ [Ge 41:43]; reʹkhev [1Ar 1:5]; rekhuvʹ [Sal 104:3]) nagtaudda iti berbo a ra·khavʹ, kaipapananna ti “agsakay.” (Ge 24:61; 1Sm 25:42; 1Ar 18:45) Ti Griego a termino ket harʹma. (Ara 8:28) Nagpaay ti karuahe kas napartak a pagluganan bayat ti pannakirupak, nagserbi kas agakar-akar a pagibiatan dagiti soldado, ken pagkullayawenna dagiti magmagna a soldado bayat ti idadarup. Dagiti karuahe a nagduduma ti disenioda ket masansan unay a makita kadagiti kadaanan a monumento, a mangpaneknek a nabayagen nga adda dagita ken nasaknap idi ti pannakaaramatda.

Ti karuahe kadawyanna nga addaan iti pagbatayan a naituon iti maymaysa nga ehe, agraman kadagiti sagiped a pagatluppo; gapu iti awan rikepna a likudan ti kahana, alisto ken nalaka ti sumagpat. Ti kaha ti karuahe addaan iti pallatiwan ken pako a naiguarnis kadagiti napartak a kabalio. Masansan a naikkan dagiti karuahe iti kanayonan nga alikamen a kas kadagiti taguban ken balay ti bai, kalkalasag, ken pikpika. Ti pagpeggadan pay dagiti magmagna a soldado isu dagiti dimmawadaw a panabas a landok a naikapet kadagiti palaupo ti pilid ti dadduma a karuahe a pakigubat. (Jos 17:16, 18; Uk 1:19) No maysa laeng idi ti kumakaruahe, dagiti renda maipulipol iti siket wenno padingpadingna bayat ti bakal, iti kasta nawaya dagiti imana a mangiggem kadagiti igam. Dagiti daddadakkel ken nadagdagsen a karuahe a guyguyoden ti sumagmamano a paris ti kabalio ket addaan iti dua, tallo, wenno uppat a tao​—adda maysa a mangiturturong ken maysa wenno dua a mannakigubat, ken nalabit maysa a mangig-iggem iti kalasag.​—Ex 14:7, Rbi8 ftn.

Dagiti kangrunaan a nagtultuloy a napasayaat isu ti kinapartak, kinatibker, ken kinalakana a maimaniobra. Kas pagarigan, nagbalin a nalaklaka nga imaniobra ken natibtibker dayta gapu iti pannakayatras ti ehe. Idi a dagiti solido a pilid nasuktan kadagiti nagrayos a pilid, limmag-an ken pimmartak ti karuahe. (1Ar 7:33) Nagbalin a gagangay unay ti pilid nga innem ti rayosna, nupay ti dadduma a pilid ket nadisenio nga addaan iti uppat, wenno walo a rayos wenno ad-adu pay. Iti pannakaaramat dagiti nalag-an a kayo, nga addaan laeng iti sumagmamano a ramramit a lalat, bronse, wenno landok, nagbalin a nakalaglag-an dagiti karuahe ta kabaelan ti maysa wenno dua a lallaki nga awiten dagita iti lasonglasong a daga wenno babassit a waig.

Dagiti karuahe a pakigubat ket inaramat ti adu kadagiti pagano a nasion a bimmusor iti Israel. Iti Nalabaga a Baybay idi 1513 K.K.P., dinadael ni Jehova ti intero a buyot ni Faraon, agraman ti 600 a nagpaiduma a karuahena a pakigubat “ken amin a sabsabali pay a karuahe ti Egipto.” (Ex 14:6, 7; 15:4, 19; Jos 24:6) Idi parparmekenda ti Naikari a Daga, dagiti Israelita pinagtarayda dagiti kabusor ken pinuoranda ti adu kadagiti naalada a karuahe. (Jos 11:4-9) Ni Jabin nga ari ti Canaan inadipenna dagiti Israelita iti 20 a tawen. Nagpatingga dayta idiay naapres a ginget ti Kison, idi indagel ken dinadael ni Jehova ti indauluan ni Sisera a bunggoy ti 900 a karuahe nga addaan kadagiti panabas a landok. (Uk 4:2, 3, 13, 15, 16; 5:28) Bayat ti panawen ti ar-ari ti Israel, adda idi tiempo a dagiti Filisteo, Egipcio, taga Etiopia, Sirio, Asirio, ken taga Babilonia nakibakalda iti Israel babaen iti nakaad-adu a karuahe, agingga iti kaadu a 32,000 a karuahe iti maysa a pasamak. (1Sm 13:5; 2Sm 1:6; 1Cr 19:6, 7, 18; 2Cr 12:2, 3; 14:9; 16:8; Isa 37:21, 24) Kadagiti pammakdaar ti pannakadadael, dagiti mammadto no dadduma dakamatenda dagiti karuahe a pinagpampannakkel a mismo dagiti nasion.​—Jer 50:37; 51:21; Mik 5:10, 15.

Dagiti nalanlantag a disso, a kas ti Tantanap ti Filistia ken ti akaba a Ginget ti Jezrael, ket nasaysayaat a pakigubatan dagiti karuahe ngem iti katurturodan. Iti maysa a pasamak, impasindayag dagiti Sirio a kabaelanda a parmeken ti Israel babaen kadagiti karuaheda no ti Israel rummuar manipud bambantay tapno makirupak iti lantag a daga, ta impagarupda, “Ti Dios [ti Israel] maysa a Dios ti bambantay.” Nupay kasta, ti dakkel a pannakaabak a sinagaba dagiti Sirio pinaneknekanna a ni Jehova ket “maysa a Dios [met] ti nababa a tantanap.”​—1Ar 20:23-30.

Awan ti napataud a panakkelen a puersa dagiti karuahe iti nasion ti Israel sakbay ti tiempo ni Solomon. Ti kangrunaan a makagapu iti daytoy isu ti pakdaar ti Dios a ti ari rebbeng a saan nga agpaadu iti kabalio, a kasla ket tay ti kinatalged ti nasion agpannuray kadagiti kabalio. Gapu iti daytoy, saan unay a naar-aramat dagiti karuahe agsipud ta kasapulan dagiti kabalio tapno agtaray ti kakasta a pagluganan. (De 17:16) Idi namakdaar ni Samuel maipapan iti dadagsen nga ipabaklay ti natauan nga ar-ari kadagiti umili, kinunana kadakuada: “Alaennanto ti annakyo a lallaki ket ikabilna ida a kas kukuana kadagiti karuahena.” (1Sm 8:11) Idi ginandat da Absalom ken Adonias nga agawen ti kinaari, nagpaaramid ti tunggal maysa iti karuahena, nga addaan 50 a lallaki nga agtaray iti sanguanan dayta. (2Sm 15:1; 1Ar 1:5) Idi inabak ni David ti ari ti Zoba, tinaginayonna ti 100 a kabalio ti karuahe.​—2Sm 8:3, 4; 10:18.

Idi pinabileg ni Ari Solomon ti buyot ti Israel, pinaaduna ti bilang dagiti karuahe a nagbalin a 1,400. (1Ar 10:26, 29; 2Cr 1:14, 17) Mainayon iti Jerusalem, ti sabsabali pay nga ili a pagaammo kas siudad ti karuahe ket addaan kadagiti naisangsangayan a pasilidad a pakaasikasuan ti amin a kastoy a mekanikal nga alikamen ti gubat.​—1Ar 9:19, 22; 2Cr 8:6, 9; 9:25.

Kalpasan ti ipapatay ni Solomon, gagangayen dagiti karuahe iti makin-amianan ken makin-abagatan a pagpagarian. Ti makin-amianan a pagarian addaan idi iti “panguluen ti kagudua kadagiti karuahe,” a mangipasimudaag nga adda dua a kangrunaan a benneg dagiti karuahe. (1Ar 16:9) Ni Ari Jehu ket nailasin babaen ti narungsot a panagpatarayna iti karuahe. (2Ar 9:20) Ti sumagmamano nga ar-ari ti Juda ken Israel, awan sabali, da Acab, Jehoram, Ocozias, ken Josias, ket nasugatan ken natay kadagiti karuaheda.​—1Ar 22:34-38; 2Ar 9:21, 24, 27; 2Cr 18:33, 34; 35:23, 24.

Indeklara ni mammadto Isaias iti rebelioso nga Israel: “Asi pay dagidiay sumalsalog idiay Egipto maipaay iti tulong, dagidiay agkammatalek kadagiti kabalio laeng, ken agtalek kadagiti karuahe a pakigubat, agsipud ta nakaad-aduda, ken kadagiti kabalio a pakigubat, agsipud ta nabilegda unay, ngem saanda a kimmita iti Daydiay Santo ti Israel ken saanda a binirok ni Jehova a mismo.”​—Isa 31:1.

Ti karuahe ket kangrunaan idi a ramit iti gubat, ken nagsayaat a pagkamat iti atap nga an-animal. Adda met dagiti gundaway a naaramat dayta kadagiti natalna a kasasaad. Ni Jose kas administrador ti Egipto iti taraon, naglugan iti maysa a “karuahe ti dayaw,” maikadua laeng iti karuahe ni Faraon. Naglugan iti karuahena idi sinabetna ni amana a Jacob iti iseserrekna iti Egipto. (Ge 41:43; 46:29) Idi natay ni Jacob, adu a karuahe ti kimmuyog iti pamumpon a rimmuar manipud Egipto nga agturong idiay Macpela, ti lugar a pagitabonan a nagatang ni Abraham. (Ge 50:7-14) Maar-aramat met ti karuahe kas lugan a pagdaliasat. Kas pagarigan, inaramat dayta da Ari Rehoboam ken Acab, ni Naaman a Sirio a panguluen ti buyot, ken ti Etiope nga opisial a nangawis iti ebanghelisador a ni Felipe a makilugan kenkuana iti dalan a sumalog iti Gaza. (1Ar 12:18; 18:44, 45; 2Ar 5:21, 26; Ara 8:28-31, 38) Kadagiti panagmartsada, dagiti naballigi nga agtuturay nagluganda iti nalabor ti arkosna ken addaan linong a karuahe. Dagiti sagrado a karuahe ken dagiti kabalio a mangguyguyod kadagita ket indedikar dagiti apostata nga agtuturay ti Juda maipaay iti panagdaydayaw iti init.​—2Ar 23:11.

Piguratibo nga Usar. Iti piguratibo ken naimpadtuan nga anag, dagiti karuahe ket simbolo ti gubat a kas ti bai ken kampilan. (Isa 21:7, 9; Zac 9:10) “Dagiti pakigubat a karuahe ti Dios” naikuna a “pinullo a ribuda, rinibu a maulit-ulit,” a mangiparipirip iti di maparmek a pannakabalin ti Dios a mangdadael kadagiti kabusorna.​—Sal 68:17; 2Ar 6:17.