Ti Biblia—Libro ti Umiso a Padto, Paset 1
“Mangaramidakto iti Dakkel a Nasion Manipud Kenka”
Iti daytoy walo ti pasetna a serye, ibinsabinsa ti “Agriingkayo!” ti maysa a napateg nga aspeto ti Biblia—dagiti padto wenno pakpakaunana. Tulongannaka dagiti artikulo a mangsungbat kadagitoy a saludsod: Dagiti kadi padto ti Biblia ket inim-imbento laeng dagiti nalaing a tattao? Paneknekan kadi dagita a ti Dios ti nangipaisurat kadagita? Awisendaka a mangusig kadagiti ebidensia.
ITI kaaldawantayo, gagangayen ti panagduadua ken dayta ti makagapu a pagduaduaan ti dadduma a tattao ti Biblia. Nakalkaldaang ta adu ti saan pay a pulos a sipapasnek a nangsukimat iti dayta. Kangrunaan a naibasar ti opinionda iti saosao. Sapay koma ta saanka a kasta. Awisendaka ngarud a makikadua kadakami a mangsukimat iti napalabas a makatulong kadatayo a mangammo kadagiti ebidensia a mangpaneknek iti kinaumiso ti Biblia.
Mangrugitayo iti maysa a lalaki nga agingga ita ket raraemen dagiti Kristiano, Judio, ken Muslim. Isu ket maysa a Hebreo ken nagbiag idi 2018 agingga idi 1843 B.C.E.a Abraham ti naganna.b
Naisentro ken Abraham ti sumagmamano kadagiti kaunaan a nairekord a padto iti Biblia—padpadto a nakairamanantayo agingga ita. (Kitaem ti kahon a “Bendision Para iti ‘Amin a Nasion.’”) Sigun iti Genesis a libro ti Biblia, dagitoy a pakpakauna ramanenna dagiti sumaganad: (1) Dagiti kaputotan ni Abraham ket agbalin a nabileg a nasion. (2) Bayat ti panagbalinda a nabileg a nasion, maadipenda iti sabali a daga. (3) Mawayawayaanda ken tagikuaenda ti daga ti Canaan. Usigentayo dagita iti mas detalyado a pamay-an.
Tallo a Naisangsangayan a Padto
Padto 1: “Mangaramidakto iti dakkel a nasion manipud kenka [Abraham].”—Genesis 12:2.
Kaitungpalanna: Dagiti kaputotan ni Abraham babaen kada Isaac ken Jacob (a naawagan met iti Israel) ti nagbalin a nagkauna a nasion ti Israel—maysa nga agwaywayas a nasion nga adda bukodna nga ar-ari.
Ti ipakita ti historia:
● Detalyado a dineskribir ti Biblia ti kapuonan ni Abraham, agraman ti kaputotanna babaen kada Isaac, Jacob, ken ti 12 nga annak ni Jacob. Karaman met iti dayta a listaan ti kaputotan ti adu nga ari a nagturay iti Israel wenno Juda. Kadagita a nagturay, 17 ti nadakamat kadagiti historikal ken sekular a reperensia. Maitunos dagita iti rekord ti Biblia no kasano a nagbalin a nasion dagiti kaputotan ni Abraham babaen kada Isaac ken Jacob.c
Padto 2: “Ti bin-im agbalinto a ganggannaet nga agnanaed iti daga a saanda a kukua, ket kasapulanto nga agserbida kadakuada . . . Ngem iti maikapat a kaputotan agsublidanto ditoy.”—Genesis 15:13, 16.
Kaitungpalanna: Gapu iti bisin idiay Canaan, uppat a henerasion dagiti kaputotan ni Abraham ti nagnaed idiay Egipto. Idi damo, nagnaedda kas ganggannaet. Ngem idi agangay, nagbalinda nga adipen a natudingan nga agaramid kadagiti ladrilio manipud iti pila a nalaokan iti garami. No usigentayo ti maysa la a linia ti kapuonan—ti apoko-iti-tumeng ni Abraham a ni Levi, nga immakar idiay Egipto a kadua ti lakay idin nga amana—ti uppat a henerasion ket da (1) Levi, (2) ti anakna a ni Cohat, (3) ti apokona a ni Amram, ken (4) ti apokona iti tumeng a ni Moises. (Exodo 6:16, 18, 20) Idi 1513 B.C.E., indauluan ni Moises dagiti Israelita a rimmuar manipud Egipto.—Kitaem ti listaan dagiti agkakapateg a petsa iti baba ken ti kahon nga “Eksakto a Panangpetsa.”
Ti ipakita ti historia:
● Sigun ken James K. Hoffmeier a propesor ti Old Testament and Near Eastern Archaeology, agpadpada nga ipakita dagiti sursurat idiay Egipto ken ebidensia a nakabakab dagiti arkeologo a dagiti Semita (kas kadagiti nagkauna a Hebreo) ket napalubosan a sumrek iti Egipto agraman dagiti tarakenda nga animal bayat dagiti panawen ti bisin. Ngem nagbalin kadi dagiti Israelita nga adipen sadiay, a natudinganda nga agaramid kadagiti ladrilio?
● Dagiti Israelita ket saan nga espesipiko a nadakamat kadagiti rekord idiay Egipto. Ngem pasingkedan dagiti lukot ken naipinta a ladladawan kadagiti tanem idiay Egipto a tinudingan dagiti Egipcio dagiti ganggannaet nga agaramid kadagiti ladrilio manipud iti pila a nalaokan iti garami. Maitunos iti Biblia, ipakita met dagiti rekord ti Egipto a dagiti para mandar iti trabaho ket agilislista idi iti naikeddeng a bilang dagiti ladrilio. (Exodo 5:14, 19) Kuna ni Hoffmeier: “Paneknekan dagiti reperensia idiay Egipto a napilit a napagtrabaho dagiti ganggannaet . . . bayat ti periodo a pannakairurumen dagiti Israelita. No kasta, agpayso ti iyaapan dagiti nagkauna a Hebreo idiay Egipto . . . bayat ti bisin ken ti pannakaadipenda idi agangay.”
Padto 3: ‘Itedkonto iti bin-im ti intero a daga ti Canaan.’—Genesis 17:8.
Kaitungpalanna: Nupay ni Moises ti nangidaulo iti kabbuangay a nasion ti Israel a rimmuar manipud Egipto, ni Josue nga anak ni Nun ti nangidaulo kadakuada a simrek iti daga ti Canaan idi 1473 B.C.E.
Ti ipakita ti historia:
● Nupay agduduma ti opinion dagiti arkeologo maipapan kadagiti petsa dagiti espesipiko a pasamak, “adda koma madakamattayo nga espesipiko a petsa ti iseserrek ken panagnaed dagiti Israelita idiay Canaan,” insurat ni K. A. Kitchen a retirado a propesor iti panagadal maipapan iti nagkauna nga Egipto.
● Kuna ti Biblia a ni Josue “pinuoranna ti Hasor” a siudad dagiti Canaanita. (Josue 11:10, 11) Iti rebrebba ti siudad, nakali dagiti arkeologo ti tallo a templo dagiti Canaanita nga interamente a nadadaelen. Nakakitada met iti ebidensia a napuoran ti siudad idi 1400’s B.C.E. Maitunos dagita iti Biblia.
● Ti sabali pay a makapainteres a siudad dagiti Canaanita ket ti Gabaon nga agarup 9.6 a kilometro manipud Jerusalem. Nailasin dagiti arkeologo dayta a siudad idi nakakalida iti agarup 30 a pagiggaman—ti babassit a burnay—a nakaisuratan ti nagan dayta a siudad. Saan a kas kadagiti umili ti Hasor, dagiti nagkauna a Gabaonita ket nakikappia ken Josue isu a pinagbalinna ida a ‘parasakdo iti danum.’ (Josue 9:3-7, 23) Apay a kasta ti naipatrabaho kadakuada? Sigun iti 2 Samuel 2:13 ken Jeremias 41:12, adu ti danum idiay Gabaon. Maitunos iti salaysay ti Biblia, kuna ti Archaeological Study Bible, New International Version: “Kinapudnona, nakalatlatak ti Gabaon gapu iti nawadwad a suplayna iti danum: maysa a dakkel nga ubbog ken pito a babassit.”
● Adu a tattao a nadakamat iti Biblia ti literal met a mabasa kadagiti historikal a rekord. Kas nadakamaten, karaman iti dayta ti nagnagan ti 17 nga ar-ari a nagtaud iti linia ni Abraham ken nagturay iti Israel wenno Juda. Ti dadduma kadagita ket da Acab, Acaz, David, Ezekias, Manases, ken Ozias. Nalawag a ti kaadda dagiti dinastia ti ar-ari ket nabileg a pammaneknek nga adda idi nasion a maawagan iti Israel a simrek ken nagnaed iti daga ti Canaan.
● Idi 1896, nabirokan dagiti managsirarak ti Merneptah Stele idiay Thebes, Egipto. Iti dayta a bato a teddek, impannakkel ti Faraon Merneptah ti iraraut dagiti buyotna idiay Canaan idi agarup 1210 B.C.E. Mabasa iti dayta ti kaunaan a naduktalan a di nagtaud-Biblia a pannakadakamat ti Israel. Maysa manen a pammatalged dayta iti kaadda daytoy a nasion.
Ti Maitulong Dagiti Espesipiko a Detalye
Kas nakitatayon, nagadu nga espesipiko a detalye ti dinakamat ti Biblia maipapan iti tattao, luglugar, ken paspasamak. Babaen kadagita a detalye, ti salaysay ti Biblia ket mabalintayo nga idilig iti dadduma pay a historikal a rekord. Tumulong dayta kadatayo a mangpatalged iti pannakatungpal dagiti padto ti Biblia. Maipapan ken Abraham ken iti bin-ina, ipakita dagiti ebidensia a natungpal dagiti kari ti Dios. Dagiti kaputotan ni Abraham ket agpayso a nagbalin a nasion, naadipen idiay Egipto, ken nagnaed iti daga ti Canaan idi agangay. Dagitoy ipalagipda amin kadatayo ti sasao ni Pedro a mannurat iti Biblia a sipapakumbaba a nagkuna: “Ti padto saan a naiyeg uray kaano babaen ti pagayatan ti tao, no di ket dagiti tattao nagsaoda manipud iti Dios bayat nga idaldalan ida ti nasantuan nga espiritu.”—2 Pedro 1:21.
Kadagiti simmaruno a ginasut a tawen kalpasan a nagnaed ti Israel iti daga ti Canaan, nagdakkel ti nagbaliwan ti pakasaritaan ti Israel a nakas-ang ti nagtungpalanna. Dagita ket impadto met dagiti nangisurat iti Biblia kas ipakita ti sumaganad a ruar daytoy a magasin.
[Footnotes]
a “Before the Common Era” wenno sakbay ti panawen ni Kristo ti kaipapanan ti “B.C.E.”
b Abram ti damo a nagan ni Abraham.
c Kitaem ti 1 Cronicas 1:27-34; 2:1-15; 3:1-24. Bayat ti panagturay ni Rehoboam nga anak ni Ari Solomon, nabingay ti nasion ti Israel iti makin-amianan ken makin-abagatan a pagarian. Sipud idin, dua nga ari ti naggiddan a nagturay iti Israel.—1 Ar-ari 12:1-24.
[Kahon iti panid 17]
BENDISION PARA ITI “AMIN A NASION”
Inkari ti Dios a dagiti tattao iti “amin a nasion” bendisionanda ti bagbagida babaen ti bin-i ni Abraham. (Genesis 22:18) Ti kangrunaan a rason a pinagbalin ti Dios ti kaputotan ni Abraham kas maysa a nasion ket tapno dita nga agtaud ti Mesias a mangited iti biagna agpaay iti intero a sangatauan.d No kasta, magunggonaanka iti kari ti Dios ken Abraham! Kuna ti Juan 3:16: “Ti Dios inayatna ti lubong iti kasta unay isu nga intedna ti bugbugtong nga Anakna, tapno tunggal maysa a mangwatwat iti pammati kenkuana saan koma a madadael no di ket maaddaan iti agnanayon a biag.”
[Footnote]
d Dagiti padto nga espesipiko a nainaig iti kinasiasino ti Mesias ket mausig iti Paset 3 ken 4 daytoy a serye.
[Kahon iti panid 17]
EKSAKTO A PANANGPETSA
Ti 1 Ar-ari 6:1 ti pagarigan iti kinapateg ti eksakto a panangpetsa ti Biblia. Natukoy sadiay ti tiempo nga inrugi ni Ari Solomon a bangonen ti templo idiay Jerusalem. Mabasatayo: “Naaramid iti maikapat a gasut ket walopulo a tawen [479 a kompleto a tawen] kalpasan a rimmuar ti annak ti Israel manipud daga ti Egipto, iti maikapat a tawen [ti panagturay ni Solomon], iti bulan ti Ziv, awan sabali, iti maikadua a bulan, kalpasan a ni Solomon nagbalin nga ari iti Israel, nga imbangonna ti balay a maipaay ken Jehova.”
Sigun iti kronolohia (panagsasaruno ti paspasamak) ti Biblia, idi 1034 B.C.E. ti maikapat a tawen ti panagturay ni Solomon. No agbilangtayo iti 479 a kompleto a tawen a paatras manipud iti dayta a petsa, idi ngarud 1513 B.C.E. a rimmuar ti Israel idiay Egipto.
[Kahon iti panid 18]
ABRAHAM—PUDNO A NAGBIAG IDI
● Kadagiti pila a tapi idi rugrugi ti maikadua a milenio B.C.E., naisurat dagiti siudad a kanagnagan ti kakabagian ni Abraham. Karaman kadagita ti Peleg, Serug, Nahor, Tare, ken Haran.—Genesis 11:17-32.
● Iti Genesis 11:31, mabasatayo nga immakar ni Abraham ken ti pamiliana manipud “Ur dagiti Caldeo.” Ti rebrebba dayta a siudad ket nadiskobre iti abagatan a daya ti Iraq. Kuna pay ti Biblia a ni Tare nga ama ni Abraham ket natay iti siudad ti Haran, a mabalin a masarakan ita idiay Turkey. Natay met ni Sara nga asawa ni Abraham idiay Hebron, maysa kadagiti kabayaganen ken mapagnanaedan pay laeng a siudad idiay Middle East.—Genesis 11:32; 23:2.
[Tsart/Ladawan iti panid 16, 17]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
PETSA KEN PASPASAMAK ITI BIN-I NI ABRAHAM KEN IPAPANAW TI ISRAEL
Uppat a henerasion iti kaputotan ni Abraham
Levi
Cohat
Amram
Moises
(B.C.E.)
1843 Natay ni Abraham
1728 Inyakar ni Jacob ti pamiliana idiay Egipto
1711 Natay ni Jacob
1657 Natay ni Jose
1593 Nayanak ni Moises
1513 Indauluan ni Moises ti Israel a rummuar manipud Egipto
1473 Natay ni Moises. Indauluan ni Josue dagiti Israelita a sumrek iti daga ti Canaan
Tiempo ti Uk-ukom
1117 Ni Samuel pinulotanna ni Saul kas umuna nga ari ti Israel
1107 Nayanak ni David
1070 Nagbalin ni David nga ari ti Israel
1034 Rinugian ni Solomon nga ibangon ti templo
[Ladawan iti panid 17]
Daytoy a batonlagip kas tanda ti balligi, a nakayukitan iti “Balay ni David,” ket maysa kadagiti reperensia a nangdakamat maipapan iti ar-ari a kaputotan ni Abraham ken nagturay iti Israel wenno Juda
[Credit Line]
© Israel Museum, Jerusalem/The Bridgeman Art Library International