AMOS, LIBRO TI
Ti padto daytoy a Hebreo a libro ti Biblia ket nangnangruna a naiturong iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Nalawag nga immuna a berbal a naited dayta bayat dagiti panagturay da Jeroboam II ken Ozias, a ni Jeroboam II ti ari ti Israel ket ni Ozias ti ari ti Juda, a dagiti periodo ti kinaarida nagsinnaknib iti nagbaetan ti 829 ken agarup 804 K.K.P. (Am 1:1) Naisurat dayta idi agarup 804 K.K.P., maipagarup a kalpasan a ti mammadto nagsubli idiay Juda. Maipaay kadagiti detalye maipapan iti mismo a mammadto, kitaenyo ti AMOS Num. 1.
Saan a pulos napagduaduaan ti kinakanoniko daytoy a libro wenno ti kaadda ti nainkalintegan a lugarna iti Biblia. Nanipud kadagidi nagkauna a tiempo binigbig daytan dagiti Judio, ken agparang kadagiti kaunaan a Kristiano a katalogo. Ni Justin Martyr iti maikadua a siglo K.P. nagadaw iti Amos iti insuratna a Dialogue With Trypho, a Jew (kap XXII). Ti libro a mismo naan-anay a tumunos iti dadduma pay a paset ti Biblia, kas ipakita ti adu a panangtukoy ti mannurat iti pakasaritaan iti Biblia ken iti linlinteg ni Moises. (Am 1:11; 2:8-10; 4:11; 5:22, 25; 8:5) Dagiti Kristiano idi umuna a siglo binigbigda ti surat ni Amos kas naipaltiing a Kasuratan. Kas pagarigan, ti martir a ni Esteban (Ara 7:42, 43; Am 5:25-27) ken ni Santiago a kabsat ni Jesus iti ina (Ara 15:13-19; Am 9:11, 12) impakitada ti kaitungpalan ti sumagmamano kadagiti padto.
Ti dadduma pay a pasamak iti pakasaritaan patalgedanda met ti kinapudno ti mammadto. Napateg a paset ti pakasaritaan a ti amin a nasnasion a kinondenar ni Amos ket iti naituding a tiempo linamut ti apuy ti pannakadadael. Ti mismo a nasayaat pannakasarikedkedna a siudad ti Samaria nalakub ken nakautibo idi 740 K.K.P., ket ti buyot ti Asiria ‘indestierona iti labes ti Damasco’ dagiti agnanaed, kas impadto ni Amos. (Am 5:27; 2Ar 17:5, 6) Ti Juda iti abagatan inawatna met ti maiparbeng a dusana idi nadadael idi 607 K.K.P. (Am 2:5) Ket maitunos iti sao ni Jehova babaen ken Amos, dagiti kautibo a kaputotan ti Israel ken Juda nagsublida idi 537 K.K.P. tapno bangonenda manen ti pagtaenganda a daga.—Am 9:14; Esd 3:1.
Ti Naimbibliaan nga arkeolohia patalgedanna met a napudno a historiador ni Amos idi tiempona, idi nga, iti panangdeskribirna iti napasindayag a kinaluho dagiti nabaknang, tinukoyna dagiti ‘balayda a marfil’ ken ‘sopada a marfil.’ (Am 3:15; 6:4) Iti panagkomentona maipapan iti sumagmamano kadagitoy a takuat, kunaen ni Jack Finegan: “Makapainteres unay ta adu a marfil ti nasarakan iti panangkabakab iti Samaria. Kaaduanna a dagitoy ket kadagiti porma a plake wenno babassit a tapi iti timmambukor a kitikit ken maipagarup a sigud a naikapet iti muebles ken naikalupkop iti diding.”—Light From the Ancient Past, 1959, p. 187, 188.
Ti espiritu ni Jehova tinignayna ni Amos nga agaramat iti simple, direkta, nabatad a sasao iti nadayaw a pamay-an a maitutop iti maysa a mammadto ti Dios. Napili ti simple a sasao, nabileg a sasao, sasao a napnuan kaipapanan, tapno agpada a dagiti nangato ken nababa maawatan ken maalada ti kababagas ti sinaona. Nagaramat iti nadumaduma a pangngarig, a ti sumagmamano ket nainaig iti aw-away, tapno maipaayan iti biag ken puersa ti mensahena. (Am 2:13; 4:2; 9:9) Siuumiso a naipalagip dagiti pasamak iti pakasaritaan. (1:9, 11, 13; 4:11) Naiparipirip dagiti pagaammo unay nga ar-aramid ken kadawyan dagiti umili. (2:8; 6:4-6) Ti intero a pasetna ket nasayaat-pannakaurnosna a putar nga addaan iti piho a porma ken panggep.
Kas maysa kadagiti adipen ni Jehova, intan-ok ni Amos ti sao ken nagan, ti kinalinteg, ken ti kinasoberano ti Mannakabalin-amin. Deskribirenna no kasano a “ti Soberano nga Apo, ni Jehova ti buybuyot,” awan patingga ti kinanaindaklanna, nga awan ti aniaman a saanna a magaw-at wenno saanna a kabaelan. (Am 9:2-5) Uray ti init, bulan, dagiti konstelasion, ken dagiti elemento ket addada iti sidong ti panagbilin ni Jehova. (5:8; 8:9) Ngarud, nagbassit a banag iti Dios ti panangiparangarangna iti kinatan-okna iti ngatuen dagiti nasion.—1:3-5; 2:1-3; 9:7.
Mayannurot iti kaipapanan ti naganna, nagawit ni Amos iti nadagsen a mensahe a napnuan iti ay-ay ken panangkondenar maibusor kadagiti pagano a nasion kasta met a maibusor iti Juda ken Israel. Nangawit met iti makaliwliwa a mensahe ti pannakaisubli a mabalin a pangnamnamaan dagidiay matalek ken Jehova.
[Kahon iti panid 142]
DAGITI TAMPOK TI AMOS
Padto a naiturong a nangnangruna iti Israel, ti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian, nga addaan kadagiti sentro iti panagdaydayaw iti kigaw a baka idiay Dan ken Bethel
Naisurat idi agarup 804 K.K.P., bayat a ni Jeroboam II ket ari iti Israel
Sigurado ti pannakaipakat ti panangukom ni Jehova saan laeng a maibusor kadagiti nasion iti aglikmut no di ket nangnangruna a maibusor iti Israel (1:1–2:16)
Iti Siria, Filistia, ken Tiro gapu iti naulpit a panangtratoda iti Israel
Iti Edom (nainaig babaen ken Esau) ken Ammon (nainaig babaen ken Lot) gapu iti gura ken di nasayaat a panangtratoda iti kabsatda nga isu dagiti Israelita; iti Moab gapu ta pinuoranna a pinaapug dagiti tulang ti ari ti Edom
Iti Juda gapu iti panangilaksidna iti linteg ni Jehova
Iti Israel gapu iti panangirurumenna kadagiti napanglaw, gapu iti imoralidad, kasta met gapu iti saanda a panangraem kadagiti mammadto ken Nazareo nga imbangon ti Dios; saan a malisian ti nadibinuan a pannusa
Naggapu ken Jehova a mensahe ti panangukom a maibusor iti Israel (3:1–6:14)
Naisangsangayan ti pananganamong ti Dios iti Israel; agbanag daytoy iti kaadda ti naisangsangayan a responsabilidadda iti Dios
No ipalgak ni Jehova ti panggepna kadagiti adipenna, agipadtoda; ngarud ipakdaar ni Amos a makikuentanto ni Jehova maipaay iti ulbod a narelihiosuan nga ar-aramid idiay Bethel ken iti panangsaur dagiti managayat iti kinaluho idiay Samaria
Ti Israel saan a nagsubli ken Jehova iti laksid dagiti pannusa a naipagtengen; ita mapakdaaran, “Agsaganaka a sumabet iti Diosmo”
Uray pay bayat nga ipakpakdaarna dagiti ladingit a dumteng, idagadag ni Jehova: “Birokendak, ket agtultuloykayo nga agbiag,” “Guraenyo ti dakes, ket ayatenyo ti naimbag”
Dagiti sirmata ken padto ipakitada nga asidegen ti panagpatingga ti Israel (7:1–8:14)
Sirmata iti pannakalangalang babaen kadagiti dudon; bumallaet ti mammadto
Sirmata iti mangdadael nga apuy; bumallaet manen ni Amos
Ni Jehova addaan iti tinnag tapno subokenna ti Israel; saannan a pakawanen ti Israel
Ti padi ti Bethel bilinenna ni Amos nga agsardeng nga agipadto sadiay; mangipadto ni Amos iti didigra maipaay kenkuana
Labba ti aglungtot a bunga ti kalgaw, a mangipasimudaag nga asidegen ti panagpatingga ti Israel
Nakaro a bisin iti panagdengngeg iti sasao ni Jehova
Pannakadusa ken pannakaisubli (9:1-15)
Awan ti disso a mabalinda a papanan a tumalawan; awan ti saan a madanon ti Soberano nga Apo Jehova
Maibangon manen ti abong-abong (naarian a balay) ni David; dagiti naummong manen a kautibo tagiragsakenda ti manayon a kinatalged