JERUSALEM

[Kaadda (Pamuon) ti Dua a Talna].

Ti kabesera a siudad ti nagkauna a nasion ti Israel sipud idi tawen 1070 K.K.P. nga agpatpatuloy. Kalpasan a ti nasion nabingay iti dua a pagarian (997 K.K.P.), nagtultuloy ti Jerusalem kas kabesera ti Juda a makin-abagatan a pagarian. Iti intero a Kasuratan, nasurok a 800 a daras a natukoy ti Jerusalem.

Nagan. Ti kaunaan a nailanad a nagan ti siudad ket “Salem.” (Ge 14:18) Sigun iti sumagmamano a tattao, ti kaipapanan ti nagan a Jerusalem ket nainaig iti nagan ti maysa a Semitiko a dios ti Laud nga agnagan Shalem. Nupay kasta, ipakita ni apostol Pablo a “Talna” ti pudno a kaipapanan ti maudi a kagudua ti nagan. (Heb 7:2) Iti Hebreo, ti sao a Salem ipasimudaagna ti maysa a porma a kaipapananna ti “Dua a Talna.” Kadagiti teksto nga Akkadiano (Asirio-Babiloniko), ti siudad naawagan Urusalim (wenno Ur-sa-li-im-mu). Maibatay iti daytoy, kunaen ti sumagmamano nga eskolar a ti nagan kaipapananna ti “Siudad ti Talna.” Ngem ti Hebreo a porma, a mayanatup laeng a pagibasaran, nalawag a kaipapananna ti “Kaadda (Pamuon) ti Dua a Talna.”

Iti Kasuratan, adu a sabsabali pay a sasao ken titulo ti naaramat a mangtukoy iti siudad. Iti maysa a gundaway aramaten ti salmista ti immun-una a nagan, “Salem.” (Sal 76:2) Ti dadduma pay nga awag ket: “siudad ni Jehova” (Isa 60:14), “ili ti Naindaklan nga Ari” (Sal 48:2; idiligyo ti Mt 5:35), “Siudad ti Kinalinteg” ken “Matalek nga Ili” (Isa 1:26), “Sion” (Isa 33:20), ken “nasantuan a siudad” (Ne 11:1; Isa 48:2; 52:1; Mt 4:5). Ti nagan nga “el Quds” a kaipapananna “ti Nasantuan [a Siudad]” ket isu pay laeng ti nalatak nga Arabiko a nagan agpaay iti dayta. Ti nagan nga agparang kadagiti agdama-aldaw a mapa ti Israel ket Yerushalayim.

Ayanna. Pangadaywen ti Jerusalem kadagiti kangrunaan nga internasional a ruta ti komersio, ket agsaad dayta iti igid ti maysa a natikag a let-ang (ti Let-ang ti Juda), gapuna, limitado dagiti abastona a danum. Nupay kasta, dua a makin-uneg a ruta ti komersio ti nagsinnapal iti asideg ti siudad. Ti maysa a ruta ket aglayon manipud amianan nga agpaabagatan, a lumasat iti tuktok ti lantag iti bantay, iti kasta agserbi a “pannakaduri” ti kadaanan a Palestina. Daytoy a ruta ti namagkakamang kadagiti siudad a kas iti Dotan, Siquem, Bethel, Betlehem, Hebron, ken Beer-seba. Ti maikadua a ruta aglayon manipud daya nga agpalaud a mangrugi iti Rabba (ʽAmman iti agdama). Lumasat dayta kadagiti naapres a ginget nga agturong iti labneng ti Karayan Jordan, ket sumang-at kadagiti napasdok a darisdis ti Juda. Kalpasanna, agsikkosikko nga agpababa kadagiti makinlaud a darisdis nga agturong iti Dapnis ti Mediteraneo ken iti kuala nga ili ti Joppe. Kanayonanna pay, adda ti Jerusalem iti tengnga ti intero a Naikari a Daga, ngarud maikanatad kas sentro ti administrasion ti estado.

Nagsaad ti Jerusalem iti agarup 55 km (34 mi) iti daya ti Baybay Mediteraneo ken agarup 25 km (16 mi) iti mismo a laud ti makin-amianan nga ungto ti Natay a Baybay. Masarakan dayta kadagiti turod ti makintengnga a kabambantayan. (Idiligyo ti Sal 125:2.) Yantangay adda iti agarup 750 m (2,500 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay, maysa dayta kadagiti kangatuan a kabesera a siudad iti lubong iti daydi a tiempo. Ti “kinangato” dayta nadakamat iti Kasuratan, ket dagiti managdaliasat ‘sumang-atda’ manipud kadagiti patad iti igid ti baybay tapno makagtengda iti siudad. (Sal 48:2; 122:3, 4) Makaay-ayo ti klima, a nalamiis no rabii. Ti promedio a tinawen a temperatura ket 17° C. (63° F.), ken ti promedio a tinawen a tudo ket agarup 63 cm (25 pul.), a ti tudo agtinnag kangrunaanna iti nagbaetan ti Nobiembre ken Abril.

Nupay nangato ti Jerusalem, saan a nangatngato ngem kadagiti daga iti aglawlawna. Ti agdaldaliasat makitana laeng ti intero a buya ti siudad no addan iti asideg. Iti daya, ti Bantay dagiti Olibo ket addaan iti kangato nga agarup 800 m (2,620 pie). Iti amiananna, ti Bantay Scopus dumanon iti agarup 820 m (2,690 pie), ket dagiti naipalikmut a turod iti abagatan ken laud addaanda iti kangato a dumanon agingga iti 835 m (2,740 pie). Manipud kadagitoy nangangato a lugar, makita ti kasasaad mainaig iti nagsaadan ti templo (a. 740 m [2,430 pie]).

Agparang a daytoy a kasasaad ket saan a pagimbagan no tiempo ti gubat. Nupay kasta, natupagan ti aniaman a pagkapuyan gapu ta ti tallo a sikigan ti siudad ket napalikmutan kadagiti ginget nga addaan napasdok a bakrang: ti naapres a ginget ti Kidron iti daya ken ti Ginget ti Hinnom iti abagatan ken laud. Ti maysa a makintengnga a ginget, a nalawag a tinukoy ni Josephus kas ti Ginget Tyropoeon (wenno “Ginget dagiti Agar-aramid iti Keso”), biningayna ti nagsaadan ti siudad iti dua a benneg: ti makindaya ken makinlaud a turturod. (The Jewish War, V, 136, 140 [iv, 1]) Kadagiti naglabas a siglo adun ti naigabur iti daytoy a makintengnga a ginget, ngem ti maysa a bumisita a mangballasiw iti siudad kasapulan latta a sumalog iti nagtengnga a lungog ket kalpasanna sumang-at iti bangir a deppaar. Mainayon iti makintengnga a ginget nga aglayon manipud amianan nga agpaabagatan, adda pammaneknek a dua a babbabassit a ginget manipud daya nga agpalaud ti nangbisngay pay kadagiti turod, a ti maysa binallasiwna ti makindaya a turod ket ti sabali binallasiwna ti makinlaud.

Dagiti napasdok a bakrang dagiti ginget agparang a nagbalin a paset ti pangdepensa a padpader ti siudad iti amin a periodo. Ti laeng sikigan ti siudad nga awanan iti nainkasigudan a depensa ket iti amianan, a dagiti pader ditoy natibker unay ti pannakaaramidda. Sigun ken Josephus, idi rarauten ni Heneral Tito ti siudad idi 70 K.P., nagbalin a lapped kenkuana ti tallo nga agsasaganad a pader iti dayta a sikigan.

Abasto ti Danum. No malaklakub ti Jerusalem, dagiti agnanaed iti dayta agsagabada iti nakaro a kinakirang ti taraon, ngem nabatad a saanda unay a parikut ti danum. Ta nupay asideg ti siudad iti natikag a Let-ang ti Juda, makaala latta iti patinayon nga abasto ti nadalus a danum ken addaan iti umdas a pasilidad nga umanay a pagurnongan iti danum iti las-ud dagiti pader ti siudad.

Iti asideg ti siudad adda dua nga ubbog, ti En-rogel ken Gihon. Ti umuna nga ubbog adda iti abagatan ti pagsabtan dagiti ginget ti Kidron ken Hinnom. Nupay napateg a gubuayan ti danum, narigat a madanon ti En-rogel no tiempo ti pannakaraut wenno pannakalakub gapu iti nagsaadanna. Ti ubbog ti Gihon masarakan iti makinlaud a deppaar ti Ginget Kidron, iti abay ti lugar a naawagan Siudad ni David. Nupay adda iti ruar dagiti pader ti siudad, saan unay nga adayo dayta ta mabalin ti mangkali iti usok a sumilpo iti pagayusan ti danum. Gapuna, dagiti agnanaed iti siudad makasakdoda iti danum uray saanda a rummuar kadagiti mangsalaknib a pader. Naaramid daytoy iti umuna a paset ti pakasaritaan ti siudad, sigun iti pammaneknek ti arkeolohia. Kadagiti panagkabakab idi 1961 ken 1962, natakuatan ti maysa a nalagda a nagkauna a pader. Nagsaad dayta iti baba ti makinngato nga ungto wenno pagserkan ti usok, iti kasta natikub ti usok. Maipagarup a dayta ket pader ti daan a siudad dagiti Jebuseo.

Iti unos ti tawtawen, naaramid dagiti kanayonan nga usok ken kanal tapno pagayusan dagiti danum ti Gihon. Ti maysa a kalasugan mangrugi manipud wangawangan ti rukib ti ubbog ti Gihon ket agpababa iti ginget ken likmutenna ti makin-abagatan a daya nga igid ti turod, kalpasanna agturong iti maysa a ban-aw a masarakan iti nagsabtan ti Ginget Hinnom ken ti makintengnga a ginget wenno Ginget Tyropoeon. Sigun iti nasarakan, dayta ket kanal a natakkaban iti dalumpinas a batbato, ket ti nadumaduma a pasetna nailussok iti igid ti turod. Adda dagiti agsasaruno a gutbaw a nagpaay a pangalaan iti danum a pagpasayak kadagiti natukantukad a talon iti ginget. Ti panagsalog ti kanal iti agarup 4 wenno 5 milimetro kada metro (nakurang a 0.2 pul. kada yd) nangpataud iti nainayad ken naalumamay a panagayus, a mangipalagip iti “dandanum ti Siloe nga agay-ayus a siaalumamay.” (Isa 8:6) Maisingsingasing a daytoy a kanal, nga awanan salaknib ken nalaka a maraut, ket naaramid bayat ti panagturay ni Solomon, idi agraraira ti talna ken talged.

Dagiti pagtaengan ken patpatakder iti Jerusalem ket nabatad nga addaanda kadagiti pagurnongan iti danum iti uneg ti daga, a mangnayon iti abasto a danum manipud kadagiti ubbog. Naurnong kadagita ti danum ti tudo a nataya manipud kadagiti atep, iti kasta napagtalinaed a nadalus ken nalamiis ti danum. Ti disso ti templo agparang nga addaan kadagiti nagpaiduma ti kadakkelna a pagurnongan iti danum. Kunaen dagiti arkeologo a nakasarakda sadiay iti 37 a pagurnongan iti danum a makalaon iti agarup 38,000 kl (10,000,000 gal), a ti maysa laeng a pagurnongan iti danum napattapatta a kabaelanna a laonen ti 7,600 kl (2,000,000 gal).

Iti unos dagiti siglo, naaramid ti adu a pagayusan ti danum, wenno kalasugan, tapno maabastuan ti Jerusalem iti danum. Sigun iti tradision, gapuanan ni Solomon ti maysa a kalasugan nga aglayon manipud kadagiti “Ban-aw ni Solomon” (tallo a pagurnongan iti danum iti abagatan a laud ti Betlehem) agingga iti las-ud ti pader ti templo idiay Jerusalem. Iti Eclesiastes 2:6, kunaen ni Solomon: “Inyaramidak ti bagik kadagiti ban-aw ti danum, tapno padanuman babaen kadakuada ti bakir.” Ti kasta kadakkel a gannuat a panagaramid kadagiti ban-aw mabalin nga inramanna pay ti panagaramid iti maysa a kalasugan maipaay iti ad-adu nga abasto a danum, a kasapulan idiay Jerusalem kalpasan a nayussuat dagiti panagserbi iti templo. Nupay kasta, malaksid iti tradision, awanen ti pammaneknek a mangpasingked a gapuanan ni Solomon ti maysa a kalasugan manipud kadagiti Ban-aw ni Solomon nga agturong idiay Jerusalem. Adu a pagayusan ti danum ti mabalin pay a mabirokan. Adda kalasugan a naaramid a pagayusan ti danum manipud kadagiti ubbog iti Wadi el-ʽArrub a 20 km (12 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Jerusalem nga agturong kadagiti Ban-aw ni Solomon. Mabalin a daytoy ti tinukoy ni Josephus, a nangikuna nga inaramid dayta ni Poncio Pilato babaen kadagiti pondo iti paggamengan ti templo. (Jewish Antiquities, XVIII, 60 [iii, 2]; The Jewish War, II, 175, [ix, 4]) Kadagiti dua a pagayusan ti danum manipud kadagiti Ban-aw ni Solomon nga agturong idiay Jerusalem, nadadaan ti makimbaba a kalasugan, a mabalin nga addan manipud pay idi tiempo ni Herodes wenno dagiti Hasmonaeano. Daytoy a pagayusan ti danum limmasat iti sirok ti purok ti Betlehem ken nagturong iti nagsaadan ti templo iti rabaw ti “Arko ni Wilson.”

Arkeolohikal a Panagsirarak. Nupay adun a panagsirarak ken panagkabakab ti naaramiden, sumagmamano laeng nga impormasion ti nasigurado mainaig iti siudad kadagidi tiempo ti Biblia. Nalimitaran ti panagsukisok wenno saan unay a nagbalin a makagunggona gapu iti nadumaduma nga aspeto. Gistay patinayon a napagyanan ti Jerusalem iti Kadawyan a Panawen, iti kasta bassit laeng a lugar ti mabalin a makabakab. Kanayonanna pay, adu a daras a nadadael ti siudad, ket adda dagiti baro a siudad a naibangon iti rabaw dagiti rebba. Dagiti rebba ti masansan a naaramat iti pannakaibangon ti sumagmamano a paset dagitoy a baro a siudad. Gapu iti pannakaigabsuon dagiti rebba, nga iti sumagmamano a disso agarup 30 m (100 pie) ti kapuskolda, nagaburan dagiti nagkauna a balabala ti disso ket saanen a mapagtalkan ti panangusig iti nakabakab nga ebidensia. Nakali ti sumagmamano a benneg ti pader, ban-aw, usok ti danum, ken kadaanan a tanem, ngem bassit unay ti nakali a naisurat a material. Dagiti kangrunaan nga arkeolohikal a takuat nagtaudda iti makin-abagatan a daya a turod, nga adda itan iti ruar dagiti pader ti siudad.

Ngarud, dagiti kangrunaan a gubuayan ti impormasion maipapan iti kadaanan a siudad ket manipud iti Biblia ken iti pannakailadawan ti umuna-siglo a siudad babaen ken Josephus, maysa a Judio a historiador.

Nagkauna a Pakasaritaan. Ti damo a pannakadakamat ti siudad iti pakasaritaan ket iti dekada a nagbaetan ti 1943 ken 1933 K.K.P., idi a ni Melquisedec simmabet ken Abraham. Ni Melquisedec ket “ari ti Salem” ken “padi idi ti Kangatuan a Dios.” (Ge 14:17-20) Nupay kasta, di nalawag dagiti namunganayan ti siudad ken ti populasion a nangbukel iti dayta no kasano a di nalawag ti namunganayan ni Melquisedec nga ari-padina.​—Idiligyo ti Heb 7:1-3.

Ti sabali pay a pasamak iti biag ni Abraham nalawag a napasamak iti aglawlaw ti Jerusalem. Nabilin ni Abraham nga idatonna ti anakna a ni Isaac iti “maysa kadagiti bantay” iti “daga ti Moria.” Ti templo a binangon ni Solomon naipatakder iti “Bantay Moria” iti disso a sigud a pagirikan. (Ge 22:2; 2Cr 3:1) Ngarud, nalawag nga inaig ti Biblia ti lugar a ginandat ni Abraham a pagidatonan ken ti kabambantayan a rehion iti aglikmut ti Jerusalem. (Kitaenyo ti MORIA.) Saan a naipalgak no sibibiag pay idi ni Melquisedec; ngem ti teritoria ti Salem nalabit nagtalinaed a gayyem ni Abraham.

Ti Amarna a Taptapi, nga insurat dagiti Canaanita nga agtuturay maipaay iti Egipcio a mangiturturay kadakuada, ramanenna ti pito a surat manipud iti ari wenno gobernador ti Jerusalem (Urusalim). Naaramid dagitoy a surat sakbay a dagiti Israelita sinakupda ti Canaan. Gapuna, iti periodo nga aganay 465 a tawen iti nagbaetan ti panagsarak da Abraham ken Melquisedec ken ti panagsakup dagiti Israelita, ti Jerusalem nagbalin a kukua dagiti pagano a Hamitiko a Canaanita ken inturayan ti Hamitiko nga Imperio ti Egipto.

Iti salaysay maipapan iti nasaknap a panangparmek ni Josue iti Canaan, nailanad ni Adoni-zedec nga ari ti Jerusalem kas maysa kadagiti nagkakappon nga ar-ari a nangraut iti Gabaon. Ti naganna (kaipapananna ti “(Ni Apo(k) ket Kinalinteg”) umarngi unay iti nagan ni Melquisedec (“Ari ti Kinalinteg”) nga immun-una nga ari ti Jerusalem, ngem ni Adoni-zedec saan a managdaydayaw iti Kangatuan a Dios, ni Jehova.​—Jos 10:1-5, 23, 26; 12:7, 8, 10.

Idi maituding ti teritoria dagiti tribu, ti Jerusalem adda iti beddeng ti Juda ken Benjamin, ket ti espesipiko a pagbedngan isu ti mismo a Ginget ti Hinnom. Gapu itoy, mabalin a kunaen a ti lugar a nagbalin a “Siudad ni David” idi agangay ket nagsaad iti pantok iti nagbaetan dagiti ginget ti Kidron ken Tyropoeon, iti las-ud ti teritoria ti Benjamin. Nupay kasta, nalawag a daydi a Canaanita a siudad addaan iti dadduma pay a purok, wenno “aw-away,” ket ti paset ti napagnaedan a disso mabalin a simmaknib iti teritoria ti Juda iti laud ken abagatan a paset ti Ginget ti Hinnom. Iti Uk-ukom 1:8, naikuna a Juda ti damo a nangkautibo iti Jerusalem, ngem kalpasan nga immakar dagiti rimmaut a puersa, dagiti agnanaed a Jebuseo nalawag a nagtalinaedda (wenno nagsublida) nga addaan umdas a puersa tapno makabukelda iti bassit a pangdepensa a bunggoy nga idi agangay saanen a kabaelan a dupraken ti Juda wenno Benjamin. Gapuna, maipapan agpadpada iti Juda ken Benjamin naikuna a ‘nagtultuloy dagiti Jebuseo a nakipagnaed kadakuada idiay Jerusalem.’ (Jos 15:63; Uk 1:21) Nagtultuloy daytoy a kasasaad iti agarup uppat a siglo, ket no dadduma natukoy ti siudad kas “Jebus,” “siudad dagiti ganggannaet.”​—Uk 19:10-12; 1Cr 11:4, 5.

Bayat ti Nagkaykaysa a Pagarian. Ti hedkuarter ni Ari Saul adda idi idiay Gabaa iti teritoria ti Benjamin. Idi damo, ti kabesera a siudad ni Ari David ket idiay Hebron iti Juda, agarup 30 km (19 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Jerusalem. Kalpasan ti panagturayna sadiay iti dagup a pito ket kagudua a tawen (2Sm 5:5), inkeddengna a ti kabesera mayakar idiay Jerusalem. Maigapu daytoy iti nadibinuan a panangiwanwan (2Cr 6:4-6), yantangay nagsao ni Jehova sinigsiglo a nasaksakbay maipapan iti ‘disso a pilienna a pangisaadanna iti naganna.’​—De 12:5; 26:2; idiligyo ti 2Cr 7:12.

Agparang nga iti daydi a tiempo, ti siudad dagiti Jebuseo adda iti makin-abagatan nga ungto ti makindaya a pantok. Nagtalekda iti di mastrek a baluarteda a siudad, nga addaan kadagiti nainkasigudan a depensa​—napasdok a sikigan ti ginget iti tallo a deppaar ken, nalabit, naisangsangayan a sarsarikedked iti amianan. Pagaammo idi dayta kas “lugar a narigat nga asitgan” (1Cr 11:7), ket dagiti Jebuseo rinurodda ni David iti panangikunada nga uray ‘dagiti bulsek ken dagiti pilay iti siudad’ kabaelanda a lapdan dagiti irarautna. Ngem naparmek ni David ti siudad, a ti irarautna indauluan ni Joab, a nalawag a nakastrek iti siudad babaen iti “usok ti danum.” (2Sm 5:6-9; 1Cr 11:4-8) Di naan-anay a masigurado dagiti eskolar ti kaipapanan ti Hebreo a termino ditoy a naipatarus nga “usok ti danum,” ngem daytoy wenno dagiti umasping a termino (“kalasugan ti danum,” RS, AT; “salulog,” JP) ti gagangay nga awatenda kas mabalbalin a kaipapananna. Saan a dakamaten daytoy ababa a salaysay no kasano a naserrek dagiti depensa ti siudad. Manipud pay idi natakuatan ti usok ken abut nga agturong iti ubbog ti Gihon, patien ti kaaduan a ni Joab indauluanna dagiti lallaki nga umuli iti daytoy parsed nga abut, a limmasatda iti agsalog nga usok ket simrekda iti siudad babaen iti kellaat nga iraraut. (LADAWAN, Tomo 2, p. 951) Aniaman a pamay-an ti inusarda, naala ti siudad ket inyakar sadiay ni David ti kabeserana (1070 K.K.P.). Ket ti salindeg dagiti Jebuseo pagaammo itan kas “Siudad ni David,” naawagan met iti “Sion.”​—2Sm 5:7.

Inrugi ni David ti maysa a programa a panagibangon iti las-ud dayta a lugar, nalawag a pinasayaatna met dagiti depensa ti siudad. (2Sm 5:9-11; 1Cr 11:8) Ti “Muntuon” (Heb., ham·Mil·lohʼʹ) a natukoy ditoy (2Sm 5:9) ken iti naud-udi a salsalaysay (1Ar 9:15, 24; 11:27) ket agpaay kas geograpiko a pakailasinan ti siudad; pagaammo unay idi ngem saanen a mailasin ita. Idi agangay, idi inyakar ni David idiay Jerusalem ti sagrado a “lakasa ni Jehova” manipud balay ni Obed-edom, ti siudad nagbalin sentro ti relihion, kasta met a sentro ti panangituray, maipaay iti nasion.​—2Sm 6:11, 12, 17; kitaenyo ti DAVID, SIUDAD NI; MUNTUON; PANAGITABON, DAGITI LUGAR A PAGITABONAN.

Awan ti rekord nga adda dagiti kabusor a puersa a rimmaut iti Jerusalem bayat ti panagturay ni David, ta isu ti nanggubat kadakuada. (Idiligyo ti 2Sm 5:17-25; 8:1-14; 11:1.) Nupay kasta, iti maysa a pasamak, inkeddeng ni David a panawanna ti siudad sakbay a makagteng dagiti rebelde a puersa nga indauluan ti mismo nga anakna, ni Absalom. Ti panagtalaw ti ari ket mabalin a gapu ta kayatna a liklikan ti pannakaibukbok ti dara iti sibil a gubat iti daytoy a lugar a nagsaadan ti nagan ni Jehova. (2Sm 15:13-17) Aniaman ti motibo iti panagtalaw, nagbanag dayta iti pannakatungpal ti naipaltiing a padto nga insawang ni Natan. (2Sm 12:11; 16:15-23) Saan nga impalubos ni David a maikuyog kenkuana ti lakasa ti tulag no di ket binilinna dagiti matalek a papadi nga isublida dayta iti siudad, ti lugar a pinili ti Dios. (2Sm 15:23-29) Iti umuna a paset ti panagtalaw ni David kas nailanad iti 2 Samuel kapitulo 15, nasayaat ti pannakailadawan ti geograpiko a paspaset ti lugar iti daya ti siudad.

Iti arinunos ti panagturayna, rinugian ni David nga isagana dagiti pagbangon a material maipaay iti templo. (1Cr 22:1, 2; idiligyo ti 1Ar 6:7.) Dagiti naisagana a natikap a bato mabalin a naala iti dayta a disso, ta ti mismo a nagdakkelan a bato a nagsaadan ti Jerusalem nalaka a mataga ken mapaet sigun iti kasapulan a rukod ken sukog. Nupay kasta, no maisarang iti paniempo, tumangken dayta ket agbalin a nalagda ken napipintas a batbato a pagbangon. Adda pammaneknek iti kaadda ti maysa a nagkauna a pagkungkongan iti asideg ti agdama a Ruangan ti Damasco, yantangay nakaad-adu a bato ti nataga sadiay iti panaglabas ti tiempo.

Ti kanayonan a buya ti kasasaad ti daga iti aglikmut ti Jerusalem, a tumurong itan iti daya ken abagatan, ket nailanad iti salaysay maipapan iti pannakapulot ni Solomon nga imbilin ni lakayen nga Ari David. Idi napulotan ni Solomon idiay ubbog ti Gihon, ti sabali pay nga anak ni David a ni Adonias nagsaad idiay ubbog ti En-rogel a mangisiksikat a mangagaw iti kinaari. Nakaas-asideg ti distansia iti nagbaetan dagitoy dua a disso (a. 700 m; 2,300 pie) ta ni Adonias ken dagiti kakumplotna nangngegda ti uni ti tangguyob ken daranudor dagiti rambak idiay Gihon.​—1Ar 1:5-9, 32-41.

Bayat ti panagturay ni Solomon, napasamak ti adu a panagibangon (ken nalabit panagtarimaan) iti uneg ti siudad ken pannakapalawa dagiti pagpatinggaanna. (1Ar 3:1; 9:15-19, 24; 11:27; idiligyo ti Ec 2:3-6, 9.) Ti naisangsangayan a patakder nga imbangon ni Solomon isu ti templo, a dayta agraman dagiti paraanganna naibangonda iti Bantay Moria iti makindaya a pantok ngem iti amianan ti “Siudad ni David,” nabatad nga iti ayan ti agdama-aldaw a Dome of the Rock. (2Cr 3:1; 1Ar 6:37, 38; 7:12) Iti asideg, masarakan ti dadduma pay a kangrunaan a patakder​—ti mismo a balay wenno palasio ni Solomon, kasta met ti sedro a kayo a Balay ti Bakir ti Libano, ti Beranda dagiti Adigi, ken ti pangukoman a Beranda ti Trono. (1Ar 7:1-8) Daytoy nga agaassideg a patpatakder nalawag a nagsaad iti abagatan ti templo, iti darisdis nga in-inut nga agsalog nga agturong iti “Siudad ni David.”​—MAPA, Tomo 1, p. 752; LADAWAN, Tomo 1, p. 748.

Nabingay a Pagarian (997-607 K.K.P.). Ti panagrebelde ni Jeroboam biningayna ti nasion iti dua a pagarian, ket nabati ti Jerusalem kas kabesera ti dua a tribu, ti Benjamin ken Juda, iti sidong ti anak ni Solomon a ni Rehoboam. Dagiti Levita ken papadi immakarda met iti siudad a nagsaadan ti nagan ni Jehova, iti kasta bimmileg ti kinaari ni Rehoboam. (2Cr 11:1-17) Ti Jerusalem saan itan nga isu ti geograpiko a sentro ti pagarian, yantangay sumagmamano laeng a milia dayta manipud beddeng ti bumusbusor a makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian. Iti las-ud ti lima a tawen kalpasan ti ipapatay ni Solomon, napasaran ti siudad ti kaunaan kadagiti adu a pannakaraut. Ni Ari Sisac ti Egipto rinautna ti pagarian ti Juda, nga awan duadua a minatmatanna dayta kas nalaka a rauten gapu ta bimmassiten. Gapu iti di kinamatalek ti nasion, nagballigi ti ari a simrek iti Jerusalem, nga impanawna dagiti gameng ti templo ken dadduma pay a sanikua. Naipaay laeng ti nadibinuan a pannalaknib gapu iti panagbabawi, iti kasta nalapdan ti aktual a pannakadadael ti siudad.​—1Ar 14:25, 26; 2Cr 12:2-12.

Bayat ti panagturay ni matalek nga Ari Asa, di nagballigi ni Ari Baasa iti makin-amianan a pagarian iti gandatna a mangpapigsa iti makin-amianan a pagbedngan ti Juda tapno maserraanna dayta ket malapdan ti pannakikomunikar iti Jerusalem (ken nalabit tapno ti asinoman iti sakupna malapdan a mangipakita iti kinasungdo iti pagarian ti Juda). (1Ar 15:17-22) Ti panagtultuloy ti nasin-aw a panagdaydayaw iti sidong ti turay ni Jehosafat nga anak ni Asa nangyeg iti nadibinuan a pannalaknib ken adu a gunggona iti siudad, pakairamanan dagiti napasayaat a pagannurotan iti panangtaming kadagiti legal a kaso.​—2Cr 19:8-11; 20:1, 22, 23, 27-30.

Iti intero a nabatbati a pakasaritaan ti Jerusalem kas kabesera ti pagarian ti Juda, nagtultuloy a kastoy ti taray ti paspasamak. Ti pudno a panagdaydayaw nangyeg iti pamendision ken pannalaknib ni Jehova; ti apostasia nangibunga iti nakaro a parparikut ken nalaka a pannakaraut. Bayat ti panagturay ni Jehoram a di matalek nga anak ni Jehosafat (913-a. 907 K.K.P.) naraut ken nasamsaman ti siudad iti maikadua a gundaway babaen iti nagtipon a puersa dagiti Arabo ken dagiti Filisteo, nupay addaan iti natibker a depensa a padpader. (2Cr 21:12-17) Iti simmaganad a siglo, gapu ta simiasi ni Ari Jehoas iti nalinteg a dana, dagiti buyot ti Siria “rinugianda a serreken ti Juda ken Jerusalem,” a ti konteksto ipasimudaagna a nagballigida a nangserrek iti siudad. (2Cr 24:20-25) Bayat ti panagapostata ni Amazias, ti Israel a makin-amianan a pagarian rimmaut iti Juda, ket rinebbana ti agarup 178 m (584 pie) a paset ti napateg a makin-amianan a pader iti nagbaetan ti Makinsuli a Ruangan (iti amianan a laud a nagsulian) ken ti Ruangan ti Efraim (iti daya ti Makinsuli a Ruangan). (2Cr 25:22-24) Iti maysa a tiempo sakbay daytoy, posible a limmawa ti siudad agingga iti makintengnga a ginget nga agturong iti makinlaud a pantok.

Nangaramid ni Ari Ozias (829-778 K.K.P.) kadagiti napateg a kanayonan a depensa ti siudad. Sinarikedkedanna ti Makinsuli a Ruangan (iti amianan a laud) ken ti Ruangan ti Ginget (iti abagatan a laud nagsulian) babaen kadagiti torre, kasta met babaen iti maysa a torre iti sibay ti “Suray” (ti “Nagsulian,” RS, JB; ti “Pagsikkuan,” JP), nalawag a maysa a paset ti makindaya a pader a saan nga adayo iti naarian a patpatakder ni David wenno ni Solomon. (2Cr 26:9; Ne 3:24, 25) Kadagiti torre ken kadagiti nagsulian, nangikabil ni Ozias kadagiti “makina a pakigubat,” nalabit dadakkel a palsiit a pangibiat kadagiti pana ken pangitiro iti dadakkel a batbato. (2Cr 26:14, 15) Intultuloy ti anakna a ni Jotam ti programa a panagibangon.​—2Cr 27:3, 4.

Ni matalek nga Ari Ezekias, a nagturay kalpasan ti apostata nga amana a ni Acaz, dinalusanna ken tinarimaanna ti templo. Nangyurnos met iti naindaklan a rambak ti Paskua a nanggutugot kadagiti managdaydayaw manipud iti intero a daga, pakairamanan ti makin-amianan a pagarian, a mapan idiay Jerusalem. (2Cr 29:1-5, 18, 19; 30:1, 10-26) Nupay kasta, di nagbayag kalpasan daytoy a pananggutugot maipaay iti pudno a panagdaydayaw, adda napasamak nga iraraut dagiti pagano a bunggoy a mangrabrabak iti pudno a Dios, a ti naganna naisaad iti Jerusalem. Idi 732 K.K.P., walo a tawen kalpasan ti panangparmek ti Asiria iti Israel a makin-amianan a pagarian, ti Asirio nga Ari Senaquerib nangaramid iti arig-panaggapas a panangwanas iti Palestina, nga imbaonna ti sumagmamano a buyot tapno butbutngenda ti Jerusalem. (2Cr 32:1, 9) Ngem naisaganan ni Ezekias ti siudad maipaay iti pannakalakub. Pinasardengna dagiti gubuayan ti danum iti ruar ti siudad tapno mailemmengna dagita ken pinagbalinna a narigat ti kasasaad dagiti kabusor, a pinatibkerna dagiti pader, ken sinarikedkedanna dagitoy. (2Cr 32:2-5, 27-30) Agparang nga iti daytoy a tiempo, naaramiden ti “kalasugan” a pagayusan ti danum nga agturong iti siudad manipud ubbog ti Gihon, mabalin a daytoy ket maysa a proyekto bayat ti tiempo ti talna. (2Ar 20:20; 2Cr 32:30) No daytoy a kalasugan, kas patien ti kaaduan, ramanenna ti usok a naaramid iti bakras ti Ginget Kidron nga agpatingga iti Ban-aw ti Siloam iti Ginget Tyropoeon, saan ngarud a bassit a proyekto a mairingpas iti sumagmamano nga aldaw. (Kitaenyo ti ARKEOLOHIA [Palestina ken Siria]; GIHON Num. 2.) Aniaman ti kasasaad, ti bileg ti siudad nagpannuray saan a kadagiti sistema ti depensana ken abastona no di ket iti mangsalaknib a pannakabalin ni Jehova a Dios, a nagkuna: “Ket pudno unay nga ikanawakto daytoy a siudad tapno isalakanko maipagapu kaniak a mismo ken maipagapu ken David nga adipenko.” (2Ar 19:32-34) Gapu iti namilagruan a pannakadadael ti 185,000 nga Asirio a buybuyot, madagdagus a nagsubli ni Senaquerib idiay Asiria. (2Ar 19:35, 36) Daytoy a salaysay iti kampania ni Senaquerib ket naisurat kadagiti rekord ti pakasaritaan ti Asiria. Naipasindayag iti dayta a ni Senaquerib pinupokna ni Ezekias iti uneg ti Jerusalem a kasla maysa a ‘tumatayab iti tangkal,’ ngem awan nadakamat a pannakakautibo ti siudad.​—Kitaenyo ti SENAQUERIB.

Bayat ti panagturay ni Manases (716-662 K.K.P.) adda kanayonan a panagbangon iti pader iti igid ti Ginget Kidron. Napasamak met idi ti ad-adda pay a pannakayadayo ti nasion manipud pudno a panagdaydayaw. (2Cr 33:1-9, 14) Ti apokona a ni Josias temporario a binaliktadna daytoy a panagsuek ti pudno a panagdaydayaw, ket bayat ti panagturayna, ti Ginget ti Hinnom, nga inusar dagiti idolatroso a tattao maipaay kadagiti nakadakdakes a seremonia, ‘napagbalin a di maikari a pagdaydayawan,’ a nalabit natulawan gapu ta nagbalin a pagibellengan iti basura ti siudad. (2Ar 23:10; 2Cr 33:6) Ti “Ruangan dagiti Gabsuon a Dapo” nalawag a silulukat iti daytoy a ginget. (Ne 3:13, 14; kitaenyo ti GEHENNA; HINNOM, GINGET TI.) Bayat ti tiempo ni Josias, damo a nadakamat ti “maikadua a purok” (ti “baro nga ili,” JB) ti siudad. (2Ar 22:14; 2Cr 34:22) Daytoy a “maikadua a purok” gagangay a matarusan nga isu ti benneg ti siudad a nagsaad iti laud wenno amianan a laud ti disso nga ayan ti templo.​—Sof 1:10.

Kalpasan ti ipapatay ni Josias, sipapardas a nagrakaya ti kasasaad idiay Jerusalem, ta nagsasaganad ti uppat a di matalek nga ar-ari. Idi maikawalo a tawen ni Ari Jehoiaquim, nagbalin ti Juda a basalio ti Babilonia. Gapu iti iyaalsa ni Jehoiaquim tallo a tawen kalpasanna, nagballigi ti Babilonia a nanglakub iti Jerusalem, a kalpasan dayta nasamsam dagiti gameng ti siudad ket naidestiero ti agdama idi nga ari, ni Jehoiaquin, ken ti dadduma pay nga umili. (2Ar 24:1-16; 2Cr 36:5-10) Ti dinutokan ti Babilonia, ni Ari Zedekias, pinadasna ti rumuk-at iti sangol ti Babilonia, ket idi maikasiam a tawenna (609 K.K.P.) nalakub manen ti Jerusalem. (2Ar 24:17-20; 25:1; 2Cr 36:11-14) Ti puersa militar ti Egipto a naibaon a mangsaranay iti Jerusalem ket nagballigi a mamagsanud kadagiti mananglakub, ngem temporario laeng. (Jer 37:5-10) Maitunos iti padto ni Jehova babaen ken Jeremias, nagsubli dagiti taga Babilonia ket inulitda ti pananglakub. (Jer 34:1, 21, 22; 52:5-11) Bayat ti naud-udi a paset ti pananglakub, nakabalud ni Jeremias iti “Paraangan ti Guardia” (Jer 32:2; 38:28), a naisilpo iti “Balay ti Ari.” (Ne 3:25) Kamaudiananna, 18 a bulan manipud panangrugi ti pananglakub agraman ti epektona a panagbisin, sakit, ken ipapatay, nagiwangan dagiti pader ti Jerusalem ket naala ti siudad, idi maika-11 a tawen ni Zedekias.​—2Ar 25:2-4; Jer 39:1-3.

Pannakalangalang ken Pannakaisubli. Nagiwangan dagiti pader ti siudad idi Tammuz 9, 607 K.K.P. Makabulan kalpasanna, idi Ab 10, ni Nabuzaradan a pannakabagi ni Nabucodonosor simrek iti naparmek a siudad ket inrugina ti panagrakrak, a pinuoranna ti templo ken dadduma pay a patakder ket rinugpona dagiti pader ti siudad. Ti ari ti Jerusalem ken ti kaaduan kadagiti umilina naidestieroda idiay Babilonia ket naipanaw dagiti gamengna kas samsam.​—2Ar 25:7-17; 2Cr 36:17-20; Jer 52:12-20; LADAWAN, Tomo 2, p. 326.

Pudno ti sasao ti arkeologo a ni Conder a “ti pakasaritaan ti nadadael a siudad agtalinaed a blangko agingga ken Ciro,” saan laeng nga iti Jerusalem no di ket kasta met iti intero a pagturayan ti pagarian ti Juda. Saan a kas kadagiti Asirio, ti ari ti Babilonia saan a nangipan iti tattao a maisukat kadagiti umili iti naparmek a rehion. Gapuna, nangrugi ti periodo a 70 a tawen a pannakalangalang, kas naipadto.​—Jer 25:11; 2Cr 36:21.

Iti “umuna a tawen” (nabatad a kas agturay iti Babilonia) ni Ciro a Persiano (538 K.K.P.), nayetnag ti naarian a bilin a mangwayawaya kadagiti destiero a Judio tapno ‘sumang-atda idiay Jerusalem, nga adda idiay Juda, ket bangonenda manen ti balay ni Jehova a Dios ti Israel.’ (Esd 1:1-4) Dagiti tattao a nagdaliasat iti nawatiwat a distansia nga agturong idiay Jerusalem, nga awitda dagiti gameng ti templo, ket buklen ti 42,360 a lallaki, malaksid iti ad-adipen ken propesional a kumakanta. Nakagtengda iti apag-isu a tiempo a marambakan ti Piesta dagiti Abong-abong idi Tisri (Setiembre-Oktubre) 537 K.K.P. (Esd 2:64, 65; 3:1-4) Iti sidong ti panangiwanwan ni Gobernador Zorobabel narugian ti pannakaibangon manen ti templo ket, kalpasan ti nakaro a pannakasinga ken ti itatanor ti kinaaleng-aleng iti biang dagiti nagsubli a Judio, naileppas met laeng dayta idi Marso ti 515 K.K.P. Adu pay a destiero ti nakipagsubli ken padi-eskriba nga Esdras idi 468 K.K.P., a nangyeg iti kanayonan a bambanag ‘tapno mapapintas ti balay ni Jehova, nga adda idiay Jerusalem’ (Esd 7:27), a naaramid babaen iti pammalubos ni Ari Artaxerxes (Longimanus). Dagiti gameng nga inyegda nabatad a naggatad iti nasurok a $43,000,000.​—Esd 8:25-27.

Agarup maysa ket kagudua a siglo kalpasan a pinarmek dayta ni Nabucodonosor, dadael pay laeng dagiti pader ken ruruangan ti siudad. Nangala ni Nehemias iti pammalubos manipud ken Artaxerxes a mapan idiay Jerusalem tapno asikasuenna daytoy a kasasaad. (Ne 2:1-8) Ti simmaganad a salaysay ket maipapan iti panagsukimat ni Nehemias bayat ti rabii ken iti panangitudingna iti trabaho a panagibangon iti nadumaduma a grupo ti pamilia. Dagitoy ti kangrunaan a gubuayan ti impormasion no maipapan iti balabala ti paspaset ti siudad iti daydi a tiempo, nangnangruna mainaig kadagiti ruangan dayta. (Ne 2:11-15; 3:1-32; kitaenyo ti RUANGAN, PAGSERKAN.) Daytoy a panagibangon manen isu ti kaitungpalan ti padto ni Daniel ken ti nangtanda iti tawen a panangrugi ti 70 a naimpadtuan a “lawas” mainaig iti iyaay ti Mesias. (Da 9:24-27) Iti laksid ti pannakariribukda, naibangonda ti pader ken ruruangan a nanglikmut iti Jerusalem iti ababa a panawen a 52 nga aldaw idi tawen 455 K.K.P.​—Ne 4:1-23; 6:15; 7:1; kitaenyo ti PITOPULO A LAWAS (“Iruruar ti Sao”).

Itan ti Jerusalem ket “nalawa ken dakkel, [ngem] adda sumagmamano nga umili iti unegna.” (Ne 7:4) Kalpasan ti publiko a pannakaibasa ti Kasuratan ken ti pannakaangay dagiti rambak idiay “publiko a plasa nga adda idi iti sango ti Ruangan ti Danum” iti makindaya a deppaar ti siudad (Ne 3:26; 8:1-18), nayurnos a mapaadu ti populasion ti siudad babaen ti panangyeg iti maysa nga Israelita iti tunggal sangapulo tapno agnaed sadiay. Naaramid daytoy babaen ti binnunot, ngem mainayon iti dayta, nabatad nga adda dagiti nagboluntario. (Ne 11:1, 2) Naaramid ti naespirituan a panagdalus tapno ti populasion ti siudad maisaad iti nasayaat a pamuon no maipapan iti pudno a panagdaydayaw. (Ne 12:47–13:3) Ti kinagobernador ni Nehemias nagpaut iti 12 a tawen wenno nasursurok pay, ket iti las-ud dayta a periodo nagdaliasat nga agturong iti palasio ti ari ti Persia. Idi nagsubli iti Jerusalem, nakitana a kasapulan pay ti kanayonan a naespirituan a panagdalus. (Ne 13:4-31) Napinget a binag-utna ti apostasia, ket iti dayta a nagleppas ti rekord ti Hebreo a Kasuratan, maysa a tiempo kalpasan ti tawen 443 K.K.P.

Heleniko ken Macabeo a Panangituray. Ti panangsukat ti Grecia iti turay ti Medo-Persia napasamak idi 332 K.K.P., idi a ni Alejandro a Dakkel nagmartsa ken limmasat iti Juda. Awan dakamaten dagiti Griego a historiador a simrek ni Alejandro iti Jerusalem. Ngem ti siudad pudno a naipasakup kadagiti Griego, ket nainkalintegan nga ipapan a saan nga interamente a linabsan ni Alejandro. Ni Josephus, iti umuna a siglo K.P., inlanadna ti Judio a tradision nga idi umas-asideg ni Alejandro iti Jerusalem, isu sinabat ti Judio a nangato a padi ket naipakita kenkuana dagiti nadibinuan ti pannakaipaltiingna a padto nga inlanad ni Daniel a nangipakpakauna kadagiti napartak a panagparmek ti Grecia. (Jewish Antiquities, XI, 326-338 [viii, 4, 5]; Dan. 8:5-7, 20, 21) Aniaman ti napasamak, agparang a di nagsagaba ti Jerusalem iti aniaman a pannakadangran idi nagbalbaliw ti turay.

Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, naipasakup ti Jerusalem ken Judea iti panangituray dagiti Ptolemy, a nagturay manipud Egipto. Idi 198 K.K.P. ni Antiochus a Dakkel, nga agturturay idiay Siria kinautibona ti Jerusalem, kalpasan a nakautibona ti nasarikedkedan a siudad ti Sidon, ket ti Judea nagbalin a sakup ti Seleucido nga Imperio. (Idiligyo ti Da 11:16.) Naipasakup ti Jerusalem iti sidong ti Seleucido a turay iti uneg ti 30 a tawen. Kalpasanna, idi tawen 168 K.K.P., ti Sirio nga Ari Antiochus IV (Epiphanes), iti gandatna a mamagbalin kadagiti Judio a naan-anay a Heleniko, indedikarna ken Zeus (Jupiter) ti templo ti Jerusalem ket tinabbaawanna ti altar babaen iti maysa a narugit a sakripisio. (1 Macabeo 1:57, 62; 2 Macabeo 6:1, 2, 5; LADAWAN, Tomo 2, p. 335) Nangituggod daytoy iti iyaalsa dagiti Macabeo (wenno Hasmonaeano). Kalpasan ti tallo-tawen a dangadang, nagun-od ni Judas Macabeo ti panangituray iti siudad ken templo ket indedikarna manen ti altar ni Jehova iti pudno a panagdaydayaw idi Kislev 25, 165 K.K.P., makatawen kalpasan ti pannakatabbaawna.​—1 Macabeo 4:52-54; 2 Macabeo 10:5; idiligyo ti Jn 10:22.

Saan a nagpatingga ti pannakigubat kadagiti Seleucido nga agtuturay. Nagkiddaw dagiti Judio iti tulong manipud Roma, gapuna maysa a baro a turay ti naadda iti Jerusalem idi agarup 160 K.K.P. (1 Macabeo 8:17, 18) Itan ti Jerusalem nangrugi a maipasidong iti impluensia ti lumawlawa nga Imperio ti Roma. Idi agarup 142 K.K.P., ni Simon Macabeo napagbalinna ti Jerusalem kas kabesera ti rehion a siwayawaya kampay idi iti panagpaadipen wenno panagbuis kadagiti Gentil a nasion. Ni Aristobulo I, ti nangato a padi ti Jerusalem, inakemna pay ketdi ti titulo nga ari idi 104 K.K.P., nupay saan a kameng ti Davidiko a linia.

Bayat daytoy a periodo, ti Jerusalem ket saan a ‘siudad ti talna.’ Adda dagiti panagririri iti uneg ti siudad, a simged gapu kadagiti agimbubukodan nga ambision ken dimmegdeg gapu kadagiti agririnnisiris a narelihiosuan a sekta a kas iti Saduceo, Fariseo, Napeklan, ken dadduma pay. Gapuna kimmapuy ti siudad iti kasta unay. Ti naranggas a riri iti nagbaetan ni Aristobulo II ken ti kabsatna a ni Hircanus nagbanag iti pannakaayab ti Roma tapno bumallaet iti supiat. Iti sidong ni Heneral Pompey, ti Jerusalem linakub dagiti buyot ti Roma idi 63 K.K.P. iti uneg ti tallo a bulan tapno makastrekda iti siudad ken marisutda ti supiat. Naipadamag a 12,000 a Judio ti natay, a ti adu ket gapuanan dagiti padada nga Israelita.

Iti salaysay ni Josephus maipapan iti panagparmek ni Pompey, damo a nadakamat ti paglasatan nga arko iti ballasiw ti Ginget Tyropoeon. Dayta ti namagsilpo iti makindaya ken makinlaud a paset ti siudad, ket dayta ti paglasatan dagidiay adda iti makinlaud a kagudua ti siudad tapno direkta a makastrekda iti disso ti templo.

Idi naisaad ti Idumeano a ni Antipater (II) kas Romano a gobernador maipaay iti Judea, nagtalinaed ti maysa a Macabeo kas nangato a padi ken lokal nga etnarka (panguluen) iti Jerusalem. Idi agangay, ti Roma dinutokanna ti anak ni Antipater a ni Herodes (a Dakkel) kas “ari” iti Judea. Saanna a naiturayan ti Jerusalem agingga idi 37 wenno 36 K.K.P., a manipud iti dayta a petsa aktual a nangrugi ti panagturayna.

Iti Sidong ni Herodes a Dakkel. Bayat ti turay ni Herodes, naisayangkat ti nagdakkel a programa a panagibangon, ket naadda ti dakkel a kinarang-ay iti siudad. Nainayon ti maysa a teatro, himnasio, ken paglulumbaan ti kabalio (LADAWAN, Tomo 2, p. 535), kasta met ti sabsabali pay a publiko a patakder. Nangibangon met ni Herodes iti naarian a palasio nga addaan kadagiti nasayaat a sarikedked (LADAWAN, Tomo 2, p. 538), nabatad nga iti makinlaud a deppaar ti siudad nga adda iti abagatan ti agdama-aldaw a Ruangan ti Jaffa, nga idiay a nasarakan dagiti arkeologo ti patienda a pamuon ti maysa kadagiti torre. Ti sabali pay a sarikedked, ti Torre ti Antonia, agsaad iti asideg ti templo. Naisilpo dayta iti templo babaen iti maysa a pagdalanan. (LADAWAN, Tomo 2, p. 535; Jewish Antiquities, XV, 424, [xi, 7]) Ngarud, ti garison dagiti Romano mabalin nga alisto a makastrek iti disso ti templo. Nalabit kasta ti napasamak idi a dagiti soldado inispalda ni Pablo manipud kadagiti managderraaw sadiay.​—Ara 21:31, 32.

Nupay kasta, ti kadakkelan a gapuanan ni Herodes isu ti pannakaibangon manen ti templo ken dagiti patakder iti aglawlaw dayta. Nangrugi idi maika-18 a tawen ti panagturayna (Jewish Antiquities, XV, 380 [xi, 1]), ti mismo a nasantuan a balay naileppas iti maysa ket kagudua a tawen, ngem dagiti patakder ken paraangan iti abay dayta nabayag pay a nagtultuloy ti pannakaaramidda kalpasan ti ipapatayna. (Jn 2:20) Ti intero a lugar a nasaklaw ket agarup mamindua ti kalawana no idilig iti sigud a saklaw ti templo. Iti agdama, nalawag a sitatakder pay laeng ti maysa a paset ti pader iti paraangan ti templo, a pagaammo ita kas Makinlaud a Pader, wenno Pagdung-awan a Pader. Sigun kadagiti arkeologo, dagiti makimbaba a katuon ti dadakkel a bloke a 0.9 m (3 pie) ti kangatona ket naaramid idi tiempo ti panagbangon ni Herodes.

Manipud 2 K.K.P. Agingga iti 70 K.P. Itan, ti Kristiano a Griego a Kasuratan itultuloyna nga iladawan dagiti pasamak a pakainaigan ti Jerusalem. Nayanak ni Jesus idiay Betlehem, ti “siudad ni David,” saan nga idiay Jerusalem. (Lu 2:10, 11) Nupay kasta, ti impadamag dagiti astrologo idi agangay maipapan iti pannakayanak ti “ari dagiti Judio” pinaglagawna ni Herodes ket ti “intero a Jerusalem naibuyog kenkuana.” (Mt 2:1-3) Di nagbayag kalpasan ti panangyetnagna iti nakadakdakes a bilinna a panangpapatay kadagiti maladaga ti Betlehem, natay ni Herodes, nabatad nga idi tawen 1 K.K.P. (Kitaenyo ti HERODES Num. 1.) Ti anakna a ni Arquelao tinawidna ti panangituray iti Jerusalem ken Judea, kasta met iti dadduma pay a lugar. Idi agangay, ni Arquelao inikkat ti Roma gapu iti babassit a biddutna; kalpasan dayta, nagturay dagiti gobernador a dinutokan a mismo ti Roma, a kas ken Poncio Pilato bayat ti ministerio ni Jesus.​—Lu 3:1.

Uppat a pulo nga aldaw kalpasan a naipasngay, naipan ni Jesus idiay Jerusalem ket naidatag iti templo kas inauna nga anak ni Maria. Nagrag-o ni lakayen a Simeon ken ni baketen nga Ana idi nakitada ti naikari a Mesias, ket nagsao ni Ana maipapan kenkuana iti “amin nga agur-uray iti pannakaispal ti Jerusalem.” (Lu 2:21-38; idiligyo ti Le 12:2-4.) Saan a naibaga no namin-ano pay a naipan idiay Jerusalem bayat ti kinaubingna. Ngem espesipiko a nairekord ti maysa laeng nga isasarungkar a naaramid idi agtawen iti 12. Iti daydi a gundaway a nakisarsarita kadagiti mannursuro nga adda idiay templo, iti kasta nagbalin a makumikom iti ‘balay ni Amana,’ iti siudad a pinili ni Amana.​—Lu 2:41-49.

Kalpasan ti pannakabautisarna ken bayat ti tallo ket kagudua a tawen a ministeriona, masansan a simmarungkar ni Jesus idiay Jerusalem; sigurado nga adda idi sadiay maipaay iti tallo a tinawen a piesta, a ti itatabuno kadagita ket obligasion ti amin a Judio a lallaki. (Ex 23:14-17) Nupay kasta, adu a tiempo ti binusbosna iti ruar ti kabesera, ta nangaskasaba ken nangisursuro idiay Galilea ken iti dadduma pay a rehion ti daga.

Malaksid iti ayan ti templo, a masansan a nangisuruan ni Jesus, nadakamat ti sumagmamano a sabsabali pay nga espesipiko a paset ti siudad mainaig iti ministerio ni Jesus. Ti Ban-aw ti Bethzatha agraman ti lima a kolonadana (Jn 5:2) ket maipagarup nga isu ti nakali iti mismo nga amianan ti templo. (Kitaenyo ti BETHZATHA.) Ti Ban-aw ti Siloam adda iti maysa a darisdis ti makin-abagatan a paset ti makindaya a pantok, nga aggapu ti danumna iti ubbog ti Gihon babaen iti kalasugan ken usok a naikuna a gapuanan ni Ezekias. (Jn 9:11; LADAWAN, Tomo 2, p. 949) Ad-adda a detalyado a nailadawan ti Jerusalem iti maudi nga isasarungkar ni Jesus sadiay.​—MAPA, Tomo 2; p. 742; LADAWAN, Tomo 2, p. 743.

Innem nga aldaw sakbay ti piesta ti Paskua ti 33 K.P., dimteng ni Jesus idiay Betania, iti makindaya a deppaar ti Bantay dagiti Olibo. Iti simmaganad nga aldaw, Nisan 9, kas Ari a pinulotan ni Jehova, napan ni Jesus iti kabesera a siudad, a sisasakay iti urbon ti asno, kas kaitungpalan ti padto ti Zacarias 9:9. (Mt 21:1-9) Bayat a sumalsalog iti Bantay dagiti Olibo, nagsardeng tapno imatanganna ti siudad ket sinangitanna dayta, a sibabatad nga impadtona ti um-umayen a pannakalakub ken pannakalangalang a mapasaran dayta. (Lu 19:37-44) Apaman a nakastrek iti siudad, nalabit babaen iti maysa a ruangan iti makindaya a pader, “nagkakaribuso” ti intero a siudad, ta ti damag sidadaras a nagsaknap iti dayta a lugar a saan unay a dakkel.​—Mt 21:10.

Bayat ti nabatbati a tiempona, a binusbosna dagiti aldaw idiay Jerusalem ket dagiti rabii idiay Betania (Lu 21:37, 38), dinalusan ni Jesus ti templo manipud kadagiti agkomkomersio (Mt 21:12, 13), kas ti inaramidna agarup tallo a tawen a nasaksakbay. (Jn 2:13-16) Idi Nisan 11 kaduana ti uppat kadagiti adalanna iti Bantay dagiti Olibo, a sadiay mabalin a matannawagan ti siudad ken ti templona. Iti dayta a gundaway, dinakamatna ti naindaklan a padtona maipapan ti um-umayen a pannakadadael ti Jerusalem ken ti “panungpalan ti sistema ti bambanag,” kasta met ti kaaddana. (Mt 24; Mr 13; Lu 21) Idi Nisan 13 insagana da Pedro ken Juan ti pannangan iti Paskua iti maysa a makinngato a siled idiay Jerusalem, ket iti dayta a rabii (ti rugi ti Nisan 14) rinambakan ni Jesus ti pannangan a kaduana dagiti apostolna. Kalpasan ti pannakisarsaritana kadakuada, pinanawanda ti siudad, binallasiwda ti “ayus ti Kidron iti kalam-ekna,” ket sinang-atda dagiti darisdis ti Bantay dagiti Olibo nga agturong iti minuyongan a naawagan Getsemani. (Mt 26:36; Lu 22:39; Jn 18:1, 2) Ti Getsemani kaipapananna ti “Pagpespesan ti Lana,” ket adda pay laeng lallakay unayen a kaykayo nga olibo a masarakan iti daytoy a darisdis. Ngem iti agdama, pattapatta laeng ti apag-isu nga ayan dayta a minuyongan.​—Kitaenyo ti GETSEMANI.

Iti dayta a rabii, naaresto ni Jesus ken naisubli idiay Jerusalem iti saklang ti papadi a da Anas ken Caifas ken iti siled ti Sanhedrin tapno mausig. (Mt 26:57–27:1; Jn 18:13-27) Manipud sadiay, idi agbannawagen, naipan ken Pilato iti “palasio ti gobernador” (Mt 27:2; Mr 15:1, 16) ket kalpasanna naipan ken Herodes Antipas, nga adda met idiay Jerusalem iti daydi a tiempo. (Lu 23:6, 7) Kamaudiananna, naisubli ken Pilato maipaay iti pinal a pannakaukom idiay “Dappat a Bato,” a naawagan “Gabʹba·tha” iti Hebreo.​—Lu 23:11; Jn 19:13; kitaenyo ti DAPPAT A BATO.

Ti disso a nakailansaan ni Jesus ket idiay Golgotha, kaipapananna ti “[Disso ti] Bangabanga.” (Mt 27:33-35; Lu 23:33) Nupay nabatad a nagsaad iti ruar dagiti pader ti siudad, a nalabit tumurong iti amianan, saan itan a masigurado ti ayan dayta a disso. (Kitaenyo ti GOLGOTHA.) Pudno met dayta no maipapan iti disso a nakaitabonan ni Jesus.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 948.

‘Ti talon ti agdamdamili a pagitabonan kadagiti ganggannaet’ ket nagatang babaen iti pasuksok a kuarta nga impuruak ken insubli ni Judas kadagiti papadi. (Mt 27:5-7) Nabayagen a maikunkuna a ti talon ket isu ti maysa a disso iti abagatan a deppaar ti Ginget Hinnom nga asideg iti Kidron. Adu a tanem ti masarakan iti daytoy a lugar.​—Kitaenyo ti AKELDAMA.

Bayat ti periodo dagiti apostol. Kalpasan ti panagungarna, imbilin ni Jesus kadagiti adalanna a saanda a pumanaw iti Jerusalem iti dayta a tiempo. (Lu 24:49; Ara 1:4) Daytoy idi ti pangrugian ti pannakaikasaba ti panagbabawi maipaay iti pannakapakawan ti basbasol maibatay iti nagan ni Kristo. (Lu 24:46-48) Sangapulo nga aldaw kalpasan ti iyuulina sadi langit, dagiti adalan a naguummong iti maysa a makinngato a siled napulotanda iti nasantuan nga espiritu. (Ara 1:13, 14; 2:1-4) Napusek ti Jerusalem kadagiti Judio ken proselita manipud amin a paset ti Imperio ti Roma, tapno tumabunoda iti Piesta ti Pentecostes. Ti panangsaksi nga inaramid dagiti Kristiano a napno iti espiritu ket nagbanag iti panagbalin dagiti rinibu kas bautisado nga ad-adalan. Yantangay rinibu ti mangsaksaksi iti pammatida, di pakasdaawan nga inyikkis dagiti makaung-unget a relihioso a papanguluen: “Adtoy! pinunnoyo ti Jerusalem iti sursuroyo.” (Ara 5:28) Gapu kadagiti milagro a naaramid, nanayonan ti bileg ti panangsaksi, kas idi napaimbag ti pilay nga agpalpalama idiay “ruangan ti templo a naawagan Napintas,” nalabit ti makindaya a ruangan ti Paraangan ti Babbai.​—Ara 3:2, 6, 7.

Nagtultuloy latta ti Jerusalem kas ayan ti manarawidwid a bagi ti kongregasion Kristiano, uray pay kalpasan a ti panangsaksi nangrugi nga agsaknap manipud Jerusalem agingga idiay “Samaria ken agingga iti kaadaywan a paset ti daga.” (Ara 1:8) Gapu iti pannakaidadanes, di nagbayag, ti isuamin malaksid dagiti apostol naiwarawarada kadagiti amin a rehion ti Judea ken Samaria. (Ara 8:1; idiligyo ti Ga 1:17-19; 2:1-9.) Manipud Jerusalem, adda dagiti apostol ken ad-adalan a naibaon a tumulong kadagiti kabbaro a grupo dagiti manamati, a kas idiay Samaria. (Ara 8:14; 11:19-22, 27) Di nagbayag, natingiting ni Saulo a taga Tarso (Pablo) a nasayaat a paababaenna ti damo nga isasarungkarna idiay Jerusalem kas Kristiano gapu kadagiti gandat a panangpapatay kenkuana. (Ara 9:26-30) Ngem adda met idi dagiti panawen a natalna. (Ara 9:31) Ditoy nga impadamag ni Pedro iti gimong dagiti Kristiano ti maipapan iti panangawat ti Dios kadagiti manamati a Gentil ket ditoy met a narisut ti isyu maipapan iti panagkugit ken ti nainaig a bambanag.​—Ara 11:1-4, 18; 15:1, 2, 22-29; Ga 2:1, 2.

Inawagan ni Jesus ti Jerusalem kas “mammapatay kadagiti mammadto ken manangubor kadagidiay naibaon kenkuana.” (Mt 23:37; idiligyo ti ber 34-36.) Nupay adu kadagiti umilina ti nangiparangarang iti pammati iti Anak ti Dios, ti siudad iti pakabuklanna nagtultuloy a simmurot iti dana ti napalabas. Gapu itoy, ‘ti balay [wenno, ti Jerusalem] nabaybay-an.’ (Mt 23:38) Maigapu iti iyaalsa dagiti Judio idi 66 K.P., dagiti Romano a buyot iti sidong ni Cestius Gallus napanda iti siudad, a linakubda dayta ken dimmarupda agingga a mismo kadagiti pader ti templo. Pagammuan ta nagsanud ni Cestius Gallus nga awan nalawag a rason. Gundaway idin dagiti Kristiano a tungpalen ti imbilin ni Jesus: “Iti kasta dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang iti bambantay, ket dagidiay adda iti tengnga [ti Jerusalem] pumanawda koma, ket dagidiay adda iti aw-away saanda koma a sumrek kenkuana.” (Lu 21:20-22) Ni Eusebius, iti librona nga Ecclesiastical History (III, V, 3), dakamatenna a nagtalaw dagiti Kristiano manipud Jerusalem ken intero a daga ti Judea a nagturongda idiay Pella, maysa a siudad ti Perea.

Ti pannakabang-ar ti Jerusalem nga imbunga ti panagsanud dagiti Romano ket saan a nagbayag, a kas met laeng idi temporario a nagsanud dagiti taga Babilonia tapno sanguenda dagiti Egipcio idi ngannganin agpatingga ti panagturay ni Ari Zedekias. Iti panangidaulo ni Heneral Tito, nagsubli dagiti buyot ti Roma idi 70 K.P. nga ad-adun ti bilangda ket linakubda ti siudad, a napusek itan kadagiti mangramrambak iti Paskua. Nangibangon dagiti Romano kadagiti muntuon a panglakub, ket maysa a pader wenno bakud ti naipatakder iti aglikmut ti intero a siudad tapno malapdan ti panaglibas iti aldaw wenno rabii. Kaitungpalan met daytoy ti padto ni Jesus. (Lu 19:43) Iti uneg ti siudad, nagririri ken nagrurupak dagiti agririnnisiris a grupo, nadadael ti adu nga abasto a taraon, ket dagidiay natiliw nga aggandat a pumanaw iti siudad napapatayda kas traidor. Ni Josephus, ti gubuayan daytoy nga impormasion, isalaysayna nga idi agangay kimmaro unay ti bisin nga uray la nangan dagiti umili iti sangkabassit a garami ken lalat, uray pay iti bukodda nga annak. (Idiligyo ti Un 2:11, 12, 19, 20; De 28:56, 57.) Dagiti ituktukon ni Tito a pannakikappia nagtultuloy a pinagkedkedan dagiti nasungit a panguluen ti siudad.

Idi agangay, dagiti pader sistematiko a giniwangan dagiti Romano, ket dagiti buyotda sinerrekda ti siudad. (LADAWAN, Tomo 2, p. 752) Napuoran ti templo ken nadadael ti unegna, uray naiparit nga aramidenda ti kasta. Sigun ken Josephus, naaramid daytoy iti anibersario ti panangdadael ni Nabucodonosor iti immuna a templo a napasamak sinigsiglon ti naglabas. Isalaysayna pay a nauram ti pagipempenan kadagiti opisial a dokumento, a nakaidulinan dagiti rekord ti kapuonan dagiti tribu ken pampamilia ken dagiti kalintegan iti panagtawid. (The Jewish War, VI, 250, 251 [iv, 5]; II, 426-428 [xvii, 6]; VI, 354 [vi, 3]) Gapuna, nagpatingga ti legal a pamay-an a mangpaneknek iti kapuonan dagiti kameng ti Mesianiko a tribu ni Juda ken ti papadi a tribu ni Levi.

Ti panangparmek nagpaut laeng iti 4 a bulan ken 25 nga aldaw, manipud Abril 3 agingga iti Agosto 30, 70 K.P. Gapuna, uray nakaro ti rigat, ababa laeng dayta. Daytoy ti imbunga ti di nainsiriban a kababalin ken tigtignay dagiti Judio iti uneg ti siudad. Nupay kunaen ni Josephus a ti bilang dagiti natay ket 1,100,000, adda dagiti nakalasat. Naala ti 97,000 a kautibo, nga adu kadakuada ti naipan idiay Egipto kas ad-adipen wenno napapatay babaen iti kampilan wenno an-animal kadagiti teatro dagiti probinsia ti Roma. Kasta met, kaitungpalan daytoy ti nadibinuan a padto.​—De 28:68.

Narakrak ti intero a siudad, a ti nabati laeng a sitatakder isu ti torre ti palasio ni Herodes ken ti maysa a paset ti makinlaud a pader kas pammaneknek kadagiti maud-udi a kaputotan maipapan iti nabileg a depensa nga awan nagmamaayanna. Malaksid kadagitoy a tedda, kunaen ni Josephus a “ti dadduma a paset ti pader a nangpalikmut iti siudad naan-anay a nalantag iti daga, ket dagiti umayto bumisita awanen ti pakakitaanda a napagnaedan daytoy a disso.” (The Jewish War, VII, 3 [i, 1]) Ti maysa a naikitikit a ladawan iti Arko ni Tito idiay Roma iladawanna dagiti Romano a soldado nga agaw-awit kadagiti sagrado a basehas ti nadadael a templo.​—Idiligyo ti Mt 24:2; LADAWAN, Tomo 2, p. 752.

Dagiti Naud-udi a Periodo. Nagtalinaed a gistay langalang ti Jerusalem agingga idi agarup 130 K.P., idi imbilin ni Emperador Hadrian ti pannakaibangon ti baro a siudad, a napanaganan Aelia Capitolina. Daytoy ti nakaigapuan ti iyaalsa dagiti Judio babaen ken Bar Kokhba (132-135 K.P.), a nagballigi iti ababa a tiempo ngem naparmek kalpasanna. Nganngani dua a siglo a naparitan dagiti Judio a sumrek iti siudad nga imbangon dagiti Romano. Idi maikapat a siglo, ti ina ni Constantino a Dakkel a ni Helena sinarungkaranna ti Jerusalem ket inrugina nga ituding ti adu a makunkuna a nasantuan a disso ken santuario. Idi agangay, dagiti Muslim kinautiboda ti siudad. Itatta adda dua a pasdek ti Islam iti nagsaadan ti templo. Iti maudi a paset ti maikapito a siglo, ni Caliph ʽAbd al-Malik ibn Marwan binangonna ti Dome of the Rock iti nagsaadan idi ti templo wenno iti asideg dayta. Nupay maawagan met iti moske, iti kinapudnona maysa dayta a santuario. Iti abagatan ti Dome of the Rock masarakan ti moske ti el-Aqsa, a damo a naibangon idi maikawalo a siglo, ngem ti kaaduan a pasetna naibangon manen idi maikasangapulo ket maysa a siglo.

Maipaay iti kanayonan nga impormasion maipapan iti geograpiko a luglugar a nainaig iti Jerusalem, kitaenyo dagiti artikulo a kas iti: EN-ROGEL; KIDRON, NAAPRES A GINGET TI; MACTES; OFEL; OLIBO, BANTAY DAGITI; SION; ken TEMPLO.

Kinapateg ti Siudad. Ti Jerusalem ket ad-adda pay ngem kabesera laeng ti maysa a naindagaan a nasion. Dayta ti kakaisuna a siudad iti intero a daga a nangisaadan ni Jehova a Dios iti naganna. (1Ar 11:36) Idi nayakaren sadiay ti lakasa ti tulag, a nainaig iti kaadda ti Dios, ken nangnangruna idi naibangon sadiay ti templo a santuario wenno balay ti Dios, ti Jerusalem nagbalin a piguratibo a ‘pagtaengan’ ni Jehova, ti ‘paginanaanna a lugar.’ (Sal 78:68, 69; 132:13, 14; 135:21; idiligyo ti 2Sm 7:1-7, 12, 13.) Agsipud ta ti Dios pinulotanna ti ar-ari iti Davidiko a linia a situtugaw iti “trono ni Jehova” (1Cr 29:23; Sal 122:3-5), ti mismo a Jerusalem naawagan met iti “trono ni Jehova”; ket dagidiay tribu wenno nasion a mapan iti dayta bilang panangbigbigda iti kinasoberano ti Dios, arigna a naummongda iti nagan ni Jehova. (Jer 3:17; Sal 122:1-4; Isa 27:13) Dagidiay gumurgura wenno makiruprupak maibusor iti Jerusalem, iti kinapudnona busbusorenda ti ebkas ti kinasoberano ti Dios. Sigurado a mapasamak daytoy, maigapu iti naimpadtuan a sasao iti Genesis 3:15.

Ngarud ti Jerusalem inrepresentarna ti sentro ti gobierno nga impasdek ti Dios wenno ti simboliko a pagarian ti Dios. Sadiay a rimmuar ti linteg ti Dios, ti saona, ken ti pamendisionna. (Mik 4:2; Sal 128:5) Dagidiay agtigtignay maipaay iti talna ti Jerusalem ken maipaay iti pagimbaganna agtigtignayda ngarud maipaay iti panagballigi ti nalinteg a panggep ti Dios, ti panagballigi ti pagayatanna. (Sal 122:6-9) Nupay nagsaad ti Jerusalem iti bambantay ti Juda ken awan duadua a nangayed ti langana, ti pudno a kinatan-ok ken kinapintasna ket maigapu ta pinadayawan ken pinadayag ni Jehova a Dios, tapno agpaay dayta kas “korona ti kinapintas” maipaay kenkuana.​—Sal 48:1-3, 11-14; 50:2; Isa 62:1-7.

Yantangay ti pannakaidaydayaw ken pannakaitungpal ti pagayatan ni Jehova ket nangnangruna a maaramid dagiti nasaririt a parsuana, ti pagpannurayan ti agtultuloy a panangaramatna iti daytoy a siudad ket saan a dagiti patakder a nangbukel iti dayta no di ket dagiti tattao iti dayta, awan sabali, dagiti agtuturay ken maiturturayan, papadi ken umili. (Sal 102:18-22; Isa 26:1, 2) Ti Jerusalem binendisionan ken inkanawa ni Jehova bayat a nagmatalekda, a pinadpadayawanda ti naganna babaen iti sasao ken panagbiagda. (Sal 125:1, 2; Isa 31:4, 5) Gapu iti panagapostata ti kaaduan, di nagbayag saanen nga inanamongan ni Jehova dagiti umili ken ti ar-arida. Iti kasta, indeklara ni Jehova ti panggepna a mangilaksid iti siudad a nangawit iti naganna. (2Ar 21:12-15; 23:27) Ti “saranay ken salindeg” ikkatenna iti siudad, gapuna mapno dayta iti panangikuspil, kinadelingkuente dagiti ubbing, di panagraem kadagiti lallaki nga addaan nadayaw a saad; aglak-am ti Jerusalem iti pannakaibabain ken nakaro a pannakaipababa. (Isa 3:1-8, 16-26) Insubli ni Jehova a Dios ti siudad 70 a tawen kalpasan ti panangipalubosna a madadael dayta babaen iti Babilonia, iti kasta pinapintasna manen kas narag-o a sentro ti pudno a panagdaydayaw ditoy daga. (Isa 52:1-9; 65:17-19) Nupay kasta, dagiti umili ken dagiti panguluenda nagsublida iti dana ti panagapostata.

Tinaginayon ni Jehova ti siudad agingga iti panangibaonna iti Anakna ditoy daga. Kasapulan nga adda ti siudad tapno matungpal dagiti Mesianiko a padto. (Isa 28:16; 52:7; Zac 9:9) Ti panagapostata ti Israel dimmanon iti kakaruanna idi nailansa ti Mesias, ni Jesu-Kristo. (Idiligyo ti Mt 21:33-41.) Yantangay idiay Jerusalem ti nakapasamakan dayta, nga indauluan dagiti panguluen ti nasion ken sinuportaran ti kaaduan, maikanatad ngarud ti naan-anay ken din agbaliw a panangilaksid ti Dios iti dayta a siudad kas mangireprepresentar kenkuana ken mangaw-awit iti naganna. (Idiligyo ti Mt 16:21; Lu 13:33-35.) Awan aniaman nga impadto ni Jesus wenno dagiti apostolna a panangisubli ti Dios iti naindagaan a Jerusalem ken iti templo dayta kalpasan ti inkeddengna a pannakadadael ti siudad, a napasamak idi 70 K.P.

Nupay kasta, ti nagan a Jerusalem nagtultuloy a naaramat kas mangisimbolo iti maysa nga ad-adda a naindaklan ngem iti naindagaan a siudad. Babaen iti nadibinuan a paltiing, impalgak ni apostol Pablo nga adda “Jerusalem sadi ngato,” a dakamatenna kas ‘ina’ dagiti napulotan a Kristiano. (Ga 4:25, 26) Gapuna, ti “Jerusalem sadi ngato” agbalin a kas asawa ni Jehova a Dios a naindaklan nga Ama ken Manangted-Biag. Idi naaramat ti naindagaan a Jerusalem kas kangrunaan a siudad ti nasion a pinili ti Dios, nadakamat met dayta kas babai nga asawa ti Dios, a nainaig Kenkuana babaen kadagiti nasantuan a singgalut iti maysa a tulag a pannakirelasion. (Isa 51:17, 21, 22; 54:1, 5; 60:1, 14) Ngarud inrepresentarna ti intero a kongregasion ti natauan nga ad-adipen ti Dios. No kasta, ti “Jerusalem sadi ngato” irepresentarna la ketdi ti intero a kongregasion dagiti nasungdo nga espiritu nga adipen ni Jehova.

Baro a Jerusalem. Iti naipaltiing nga Apocalipsis, ilanad ni apostol Juan ti impormasion maipapan iti “baro a Jerusalem.” (Apo 3:12) Iti sirmata, nakita ni Juan daytoy a “nasantuan a siudad” kas “bumabbaba nga aggapu idiay langit manipud iti Dios ket naisagana kas maysa a nobia a naarkosan maipaay iti asawana.” Mainaig daytoy iti sirmata a nakitana maipapan iti “maysa a baro a langit ken maysa a baro a daga.” Daytoy a “nobia” naikuna nga isu ti “asawa ti Kordero.” (Apo 21:1-3, 9-27) Iti sursurat ti sabali pay nga apostol, ti isu met laeng a piguratibo a sao nayaplikar iti kongregasion Kristiano dagiti napulotan. (2Co 11:2; Efe 5:21-32) Iti Apocalipsis kapitulo 14 “ti Kordero” a ni Kristo Jesus nailadawan nga agtaktakder iti Bantay Sion, maysa a nagan a nainaig met iti Jerusalem (idiligyo ti 1Pe 2:6), ket kaduana ti 144,000 nga addaan iti naganna ken iti nagan ni Amana a naisurat kadagiti mugingda.​—Apo 14:1-5; kitaenyo ti BARO A JERUSALEM.

Di matalek a Jerusalem. Yantangay ti kaaduan a nadakamat iti Kasuratan maipapan iti Jerusalem ket mainaig iti pannakakondenarna, nalawag a no laeng matalek ti Jerusalem, isimbolona ti nailangitan nga organisasion ni Jehova ken, no dadduma, ti pudno a kongregasion Kristiano, “ti Israel ti Dios.” No di matalek, nailadawan kas balangkantis ken mannakiabig a babai; nagbalin a kas kadagiti pagano nga Amoreo ken Heteo a nangituray idi iti siudad. (Eze 16:3, 15, 30-42) Iti kasta a kasasaadna, dagiti laeng apostata ti mabalinna nga irepresentar, dagidiay ‘agbalbalangkantis’ a di matalek iti Dios a makinnagan iti ibagbagada nga aw-awitenda.​—San 4:4.

Makita ngarud a ti “Jerusalem” nausar iti adu a kaipapanan, ket ti konteksto masapul a mausig iti tunggal kaso tapno magun-od ti umiso a pannakaawat.​—Kitaenyo ti NAITUDING A PAMPANAWEN DAGITI NASION.

[Mapa iti panid 1198]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

JERUSALEM ken AGLAWLAWNA

Jerusalem

Betlehem

Baal-perazim

Betfage

Betania

Nob

Anatot

Gabaa

Geba

Rama

Gabaon

Emmaus

Kiriat-jearim

Micmas

Mizpa

Makinngato a Bet-horon

Makimbaba a Bet-horon

Ai

Bethel

[Ladawan iti panid 1199]

Bronse a “prutah” a naaramid bayat ti pannakigubat dagiti Judio maibusor iti Roma, a mangiwarwaragawag iti “Wayawaya ti Sion”

[Ladawan iti panid 1199]

Bronse a “sestertius” a pakalaglagipan iti panangparmek ti Roma iti Judea; sango, ni Emperador Vespasian; bangirna, “IVDAEA CAPTA” (Judea nakautibo)