SURSURAT

Ti panagsurat ken panagipatulod iti opisial a sursurat, kasta met dagiti nainaig iti negosio ken personal a sursurat ket nasaknap ti pannakaaramatna a pamay-an ti komunikasion kadagidi kadaanan a tiempo.​—2Sm 11:14; 2Ar 5:5-7; 10:1, 2; 2Cr 30:1; Esd 4:7; Isa 37:14; Jer 29:1; Ara 9:1, 2; 28:21; 2Te 2:2; Heb 13:22.

Ti Hebreo a sao a seʹpher tumukoy iti aniaman a banag a nailanad ken nadumaduma ti kaipapananna kas iti “libro; surat; sinurat; sertipiko; kasuratan; naisurat a dokumento.” Ti Griego a sao a gramʹma mabalin a tumukoy iti maysa a letra ti alpabeto wenno maysa a naisurat a dokumento. (2Co 3:7; Ara 28:21) Ti Griego a termino nga e·pi·sto·leʹ nausar laeng mainaig iti naisurat a mensahe.​—1Co 5:9.

Gagangay a naselioan dagiti kompidensial a surat. (1Ar 21:8) Ti awanan panagraem a tignay ni Sanballat iti panangipatulodna iti silulukat a surat ken Nehemias mabalin a nairanta tapno dagiti ulbod a pammabasol a nailanad iti dayta ket maammuan ti publiko.​—Ne 6:5.

Mainayon iti papiro, dagiti material a naaramat iti panagaramid iti surat kadagidi kadaanan a tiempo ramanenda dagiti ostracon (babassit a ribak dagiti nabuong a banga wenno damili) ken pila a taptapi. Rinibu a pila a taptapi ti nasarakan idiay Babilonia ken dadduma pay a rehion. Kalpasan a nabugguan ken nadalusan, ti nalukneng a pila mapagbalin idi a tapi ket, bayat a nabasa pay, namalditan babaen iti pagyurit a mangbukel kadagiti sukog-pasat (cuneiform) a letra. Masansan a naikabil dagitoy a tapi kadagiti pila a balkut. No maipapan kadagiti katulagan, adda dagiti gundaway a ti teksto naulit iti balkut. Maseliadoan dagiti pamalkut ket kalpasanna magebba iti pugon wenno maibilag tapno mapatangken ken mapalagda dagita.​—Kitaenyo ti ARKEOLOHIA.

Ti panagaramid iti surat masansan a naipabiang kadagiti propesional nga eskriba. Kas iti palasio ti Persia, gagangay a madadaan dagiti kasta nga eskriba a mangisurat kadagiti opisial a surat ti gobierno. (Est 8:9; Esd 4:8) Kadagiti plasa iti asideg dagiti ruangan ti siudad, adda met dagiti eskriba a mabalin nga aramaten dagiti umili iti panagaramid iti sursurat ken panagirekord kadagiti saritaan iti negosio.

No dadduma, dagiti surat ket itulod dagiti mensahero (2Ar 19:14), dagiti tumataray (2Cr 30:6), wenno dagiti agitultulod (Est 3:13; 8:14). Agparang a ti serbisio ti koreo ket nagpaay laeng kadagiti opisial a surat agingga idi tiempo dagiti Romano. Gapuna, dagiti gagangay a tattao nagpannurayda laeng kadagiti agdaldaliasat a kaam-ammo wenno kadagiti agtagtagilako iti pannakaitulod dagiti suratda.

Idi un-unana, naaramat met dagiti surat ti rekomendasion. Nupay kasta, saan a kinasapulan ni apostol Pablo ti kakasta a surat nga agpaay kadagiti Kristiano idiay Corinto, wenno uray ti sursurat nga aggapu kadakuada, tapno paneknekan nga isu ket ministro. Tinulonganna ida nga agbalin a Kristiano ket ngarud maikunana: “Dakayo ti suratmi, a nailanad iti puspusomi ket am-ammo ken basbasaen ti intero a sangatauan.”​—2Co 3:1-3.

Idi umuna a siglo K.P., ti sursurat manipud kada Pablo, Santiago, Pedro, Juan, Judas, ken iti bagi a manarawidwid idiay Jerusalem nakatulongda iti irarang-ay ken iti pannakataginayon ti panagkaykaysa ken kinadalus ti kongregasion Kristiano.​—Ara 15:22-31; 16:4, 5; 2Co 7:8, 9; 10:8-11.