Agyamanka Gapu iti Tudo

TUDO! Kasano ngatan ti biagtayo no awan dayta? Ngem no kanayon nga agtudo, mabalin nga agresulta kadagiti makadidigra a layus. Dagiti met tattao nga agnanaed iti nalamiis ken matutudo a luglugar ket mabalin a dida kanayon a magustuan ti tudo. (Esdras 10:9) Ngem dagiti ngay minilion a kapilitan a mangibtur iti masansan a nasalimuot ken nadagaang a paniempo? Inton agtudo, sigurado la ketdi a mabang-aranda!

Kasta ti kasasaad kadagiti lugar a nadakamat iti Biblia kas iti nasulinek a paset ti Asia Menor, a nagserbian idi ni apostol Pablo kas misionero. Bayat ti kaaddana sadiay, kinuna ni Pablo kadagiti nagkauna a taga-Licaonia: “[Ti Dios] saanna a binay-an nga awan mangsaksi iti bagina iti panagaramidna ti naimbag, nga inikkannakayo kadagiti tudo manipud langit ken kadagiti nabunga a panawen, a pinunnona a naan-anay dagiti pusoyo iti taraon ken ragsak.” (Aramid 14:17) Imutektekam ta tudo ti immuna a dinakamat ni Pablo, ta no awan dayta, awan ti agtubo ken awan dagiti “nabunga a panawen.”

Adu ti nadakamat iti Biblia maipapan iti tudo. Nasurok a sangagasut a daras a nadakamat iti Biblia ti Hebreo ken Griego a sasao para iti tudo. Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti daytoy naisangsangayan a sagut? Maigiddato iti dayta, kayatmo kadi a pabilgen ti pammatim iti nasientipikuan a kinaumiso ti Biblia?

Ti Kuna ti Biblia Maipapan iti Tudo

Inturong ni Jesu-Kristo ti atensiontayo iti maysa a banag a napateg tapno agtudo. “Ni Amayo,” kinunana, “pagleggakenna ti initna kadagiti nadangkes a tattao ken kadagiti naimbag ket pagtuduenna kadagiti nalinteg a tattao ken kadagiti nakillo.” (Mateo 5:45) Nadlawmo kadi a tinukoy nga immuna ni Jesus ti init sakbay a dinakamatna ti tudo? Maitutop dayta agsipud ta ti init ket saan laeng a mangipapaay iti enerhia kadagiti mula tapno dumakkelda no di ket mamagkurri pay dayta iti siklo ti danum. Wen, gapu iti bara ti init, tinawen nga agarup 400,000 a kilometro kubiko a danum iti baybay ti agalingasaw kas alibungubong. Yantangay ni Jehova a Dios ti nangparsua iti init, isu ket mayanatup laeng a maawagan kas daydiay mangipangato iti danum tapno agtudo.

Kastoy ti panangdeskribir ti Biblia iti siklo ti danum: “Ti Dios . . . ipangatona dagiti taredted ti danum; sagatenda kas tudo maipaay iti angepna, tapno agaruyot dagiti ulep, agtedtedda a siwawadwad iti sangatauan.” (Job 36:26-28) Yantangay rinibu a tawenen ti napalabas sipud idi naisurat dagita a sasao nga umiso sigun iti siensia, nawadwaden a tiempo ti binusbos ti tao tapno matarusanna ti siklo ti danum. Ngem kuna ti libro a Water Science and Engineering a naipablaak idi 2003: “Agingga ita, saan pay a masinunuo ti mekanismo ti itataud ti sangatedted a tudo.”

Ti ammo dagiti sientista ket mapataud dagiti tedted ti tudo manipud kadagiti nagbabassit a partikulo nga agbalin a nukleo dagiti bassiusit a taredted kadagiti ulep. Tunggal maysa kadagita a taredted ket masapul a dumakkel iti sangamilion wenno nasursurok pay a daras tapno mapataud ti sangatedted a tudo. Komplikado a proseso dayta a mapasamak iti sumagmamano nga oras. Kuna ti Hydrology in Practice a maysa a libro iti siensia: “Adda sumagmamano a teoria no kasano a dumakkel dagiti taredted ti ulep tapno agbalin dagita a tedted ti tudo. Gapuna, agtultuloy dagiti managsirarak iti panangikagumaanda a mangammo kadagiti detalye a nainaig kadagita.”

Ti Namarsua kadagiti mekanismo a mangpataud iti tudo inyimtuodna dagitoy a mamagpakumbaba a saludsod iti adipenna a ni Job: “Adda aya pannakaama ti tudo, wenno siasino ti nangipasngay kadagiti amor? Siasino ti nangikabil iti sirib kadagiti palunapin ti ulep? . . . Siasino ti makabilang nga apagpag-isu kadagiti ulep buyogen ti kinasirib, wenno dagiti burnay ti langit​—siasino ti makaibalinsuek kadakuada?” (Job 38:28, 36, 37) Agarup 3,500 a tawen ti napalabasen, kaskasdi a marigatan pay laeng dagiti sientista a mangsungbat kadagita a narikut a saludsod.

Ania ti Direksion ti Siklo ti Danum?

Insuro dagiti Griego a pilosopo a ti gubuayan ti danum iti karayan ket saan a ti tudo no di ket ti danum ti baybay a nagayus kano iti uneg ti daga agingga iti tapaw ti kabambantayan, tapno agbalin a natamnay a danum kadagiti ubbog. Sigun iti maysa a komentario iti Biblia, pinati kano ni Solomon dayta a kapanunotan. Usigem ti naipaltiing a sasao ni Solomon nga: “Amin dagiti ayus iti kalam-ekna mapanda iti baybay, kaskasdi a ti met laeng baybay saan a mapno. Iti lugar a papanan dagiti ayus iti kalam-ekna, sadiay agsublida tapno mapanda.” (Eclesiastes 1:7) Talaga kadi a ti kayat a sawen ni Solomon ket kasla masusop ti danum ti baybay a lumasat iti uneg ti kabambantayan tapno agbalin a gubuayan ti danum dagiti karayan? Tapno masungbatan dayta a saludsod, kitaentayo no ania ti patien idi dagiti kailian ni Solomon maipapan iti siklo ti danum. Naallilawda kadi kadagiti palso a kapanunotan?

Awan pay sangagasut a tawen kalpasan ti tiempo ni Solomon, ni Elias a mammadto ti Dios impakitana ti pannakaammona maipapan iti lugar a manamnama a pagtinnagan ti tudo. Idi kaaldawanna, ti daga ket nagpasar iti nakaro a tikag iti nasurok a tallo a tawen. (Santiago 5:17) Inyeg ni Jehova a Dios dayta a kalamidad iti ilina gapu iti panangtallikudda kenkuana tapno agdayawda ken Baal, ti didiosen dagiti Canaanita a mangisimbolo iti tudo. Ngem tinulongan ni Elias dagiti Israelita nga agbabawi isu a situtuloken a nagkararag tapno agtudo. Bayat nga agkarkararag, kiniddawna iti katulonganna a kumita “iti turong ti baybay.” Idi kinuna ti katulonganna nga “adda agpangpangato manipud iti baybay a maysa a bassit nga ulep a kas iti dakulap ti tao,” ammo lattan ni Elias a nasungbatanen ti kararagna. Di nabayag, “ti met laeng langlangit nagsipnget gapu kadagiti ulep ken angin ket nangrugi a dumteng ti dakkel a bayakabak.” (1 Ar-ari 18:43-45) Gapuna, impakita ni Elias ti pannakaammona iti siklo ti danum. Ammona a tumaud dagiti ulep iti ngatuen ti baybay sa mayangin nga agpadaya iti ngatuen ti Naikari a Daga. Agingga ita, dayta a pamay-an ti pakagun-odan ti daga iti tudo a kasapulanna.

Agarup sangagasut a tawen kalpasan ti panangikararag ni Elias nga agtudo, adda nanumo a mannalon nga agnagan Amos a nangipaganetget iti napateg a detalye maipapan iti gubuayan ti siklo ti danum. Ni Amos ket inusar ti Dios nga agipadto maibusor kadagiti Israelita gapu iti panangirurumenda kadagiti napanglaw ken panagdayawda kadagiti didiosen. Tapno maliklikanda ti panangdadael ti Dios, indagadag ni Amos kadakuada: “Birokenyo ni Jehova, ket agtultuloykayo nga agbiag.” Kalpasan dayta, inlawlawagna a ni Jehova laeng ti rumbeng a pagdayawanda agsipud ta isu ti Namarsua, “Daydiay mangaw-awag iti dandanum ti baybay, tapno ibukbokna ida iti rabaw ti daga.” (Amos 5:6, 8) Idi agangay, inulit ni Amos dayta a nakaskasdaaw a kinapudno maipapan iti siklo ti danum ken ti direksion dayta. (Amos 9:6) Insuro ngarud ni Amos a dagiti taaw ti kangrunaan a gubuayan ti tudo iti daga.

Idi 1687, pinaneknekan ni Edmond Halley nga umiso dayta a kinapudno sigun iti siensia. Ngem adu pay a panawen ti naglabas sakbay a ti ebidensia ni Halley ket pinati ti sabsabali. Kinuna ti Encyclopædia Britannica Online: “Nagtalinaed agingga idi rugrugi ti maika-18 a siglo ti kapanunotan nga adda sistema sirkulatorio iti uneg ti Daga, a sadiay ti danum ti baybay ket kasla masusop nga agpangato agingga iti tapaw ti kabambantayan ken sadiay ti pakaiwarasanna.” Ita, nagadun ti makaammo iti kinapudno maipapan iti direksion ti siklo ti danum. Inlawlawag dayta met la nga ensiklopedia: “Agalingasaw ti dandanum ti baybay, maurnong iti atmospera kas ulep, agtinnag iti Daga kas tudo, ken kamaudiananna, agayus kadagiti karayan ken agsubli iti baybay.” Nalawag ngarud a ti sinao ni Solomon maipapan iti siklo ti tudo a nailanad iti Eclesiastes 1:7 tuktukoyenna ti isu met la a proseso a pakainaigan dagiti ulep ken tudo.

Ania ti Reaksionmo iti Dayta a Kinapudno?

Ti siklo ti danum a siuumiso a dineskribir ti nadumaduma a nangisurat iti Biblia ket maysa kadagiti adu a naisangsangayan a pammaneknek a ni Jehova a Dios, ti Namarsua iti sangatauan, impaltiingna ti Biblia. (2 Timoteo 3:16) Wen, ti di nasayaat a panangimanehar ti tao iti daga ti nabatad a mangdaddadael iti kinabalanse ti kasasaad ti paniempo isu a nakaro ti layus iti dadduma a lugar ken tikag iti sabsabali a disso. Ngem ni Jehova a Dios a Namarsua iti siklo ti danum nabayagen nga inkarina a bumallaetto ‘tapno dadaelenna dagidiay mangdaddadael iti daga.’​—Apocalipsis 11:18.

Kabayatanna, kasanom a maipakita nga ap-apresiarem dagiti sagut ti Dios a kas iti tudo? Maipakitam dayta babaen ti panagadalmo iti Biblia a Saona ken panangyaplikarmo kadagiti naadalmo. Iti kasta, maaddaanka iti namnama a makalasat nga agturong iti baro a lubong ti Dios a sadiay, agnanayon a matagiragsakmo dagiti amin a sagut ti Dios ta kinapudnona, “tunggal naimbag a sagut ken tunggal naan-anay a rangkap” ket agtaud ken Jehova a Dios, ti Gubuayan ti tudo.​—Santiago 1:17.

[Diagram/Ladawan iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

← ← PANNAKAURNONG KAS ULEP ←

↓ ↑ ↑

PANAGBAYAKABAK PANAGALINGASAW TI DANUM ITI MULMULA PANAGALINGASAW

↓ PANAGAYUS ↑

DANUM ITI DAGA ↓

↓ → →

[Dagiti Ladawan iti panid 16]

Bayat nga agkarkararag ni Elias, ti katulonganna kimmita “iti turong ti baybay”