TANGATANG

Dagiti Hebreo a sao a ra·qiʹaʽ ken shaʹchaq ket agpada a naipatarus kas “tangatang.” Maipapan iti maikadua a periodo wenno “aldaw” ti panagparsua, kunaen ti Genesis 1:6-8: “Ket kinuna ti Dios: ‘Maadda koma ti maysa a tangatang [ra·qiʹaʽ] iti nagbaetan ti dandanum ket maaramid koma ti panaglasin iti nagbaetan ti dandanum ken ti dandanum.’ Kalpasanna, ti Dios inaramidna ti tangatang ken nangaramid iti paglasinan iti nagbaetan ti dandanum a rebbeng nga adda iti babaen ti tangatang ken ti dandanum a rebbeng nga adda iti ngatuen ti tangatang. Ket naaramid a kasta. Ket ti Dios rinugianna a panaganan ti tangatang iti Langit.” Kalpasanna, dakamaten ti rekord ti maipapan iti silsilaw nga agparang iti “tangatang ti langlangit,” ket maipapan pay kadagiti agtaytayab a parsua nga agtaytayab iti ngatuen ti daga iti “tangatang ti langlangit.”​—Ge 1:14, 15, 17, 20.

Ti Griego a Septuagint inaramatna ti sao nga ste·reʹo·ma (kaipapananna ti “natibker ken solido a patakder”) kas patarus ti Hebreo a ra·qiʹaʽ, ket ti Latin a Vulgate inaramatna ti Latin a termino a firmamentum, a mangipasimudaag met iti kapanunotan a maysa a banag a solido ken natibker. Ti King James Version, ti Revised Standard Version, ken adu a sabsabali pay ipatarusda met ti ra·qiʹaʽ kas “tangatang.” “Tangatang” met ti aramaten ti dadduma pay a patarus (Ro; Fn; Yg; An; NW).

Ti “tangatang [Heb., shaʹchaq],” kas panangusar dagiti mannurat ti Biblia, ket mabalin a tumukoy met iti law-ang ti atmospera a nanglikmut iti daga. Tumtumpaw iti dayta dagiti ulep (Isa 45:8), wenno mabalin a tumukoy ti kasla immarko a bobida iti ngatuen ti daga nga asul no aldaw ken nakabitbituen no rabii. (Sal 89:37) Iti kaaduan a kaso, nabatad a ti tuktukoyen laeng ti mannurat ket ti ngatuen ti tao ngem saanna nga espesipiko a dakamaten no ania nga aspeto ti “tangatang” ti nainaig.​—Sal 57:10; 108:4.

Gapu kadagiti napino a partikulo ti tapok iti atmospera, adu a molekula ti alibungubong ti danum, ken molekula ti dadduma pay a gas iti atmospera (kas iti oksihena, nitrohena, ken carbon dioxide), agwaras dagiti sinamar ti lawag. Ti kaaduan a maiwaras a lawag ket dagiti asul a sinamar, a makagapu iti asul a maris ti naariwanas a tangatang. Dakkel met ti akem dagiti napino a partikulo ti tapok iti pannakapataud dagiti ulep, ta maurnong ti alibungubong ti danum iti aglawlaw dagitoy a partikulo.

Ti Hebreo a sao a shaʹchaq (tangatang) ket naipatarus met kas “naingpis a tapok,” “ulep,” “naulep a tangatang”; nalawag a naggapu dayta iti maysa a sao a ti kaipapananna ket “begbegen iti napino.” (2Sm 22:43) Tinukoy ni Jehova ti bagina bilang daydiay ‘nangpanday iti tangatang kas katangken ti sinukog a pagsarmingan.’ (Job 37:18) Pudno a maguyod nga agpababa dagiti partikulo a mangbukel iti atmospera gapu iti grabidad, ket adda naikeddeng a pagbednganda, a ti grabidad ti manglapped iti ipapanawda iti daga. (Ge 1:6-8) Kas iti sarming, iyanninawda ti lawag ti init. Gapu itoy, naraniag ti langa ti tangatang, ngem no awan ti atmospera nasipnget laeng ti makita ti maysa a managpaliiw ditoy daga, a makitana dagiti nailangitan a banag nga aganaraar a siraraniag iti nasipnget nga aglawlaw, a kasta ti kasasaad iti awanan atmospera a bulan. Manipud iti makinruar a law-ang, maimatangan dagiti astronaut ti atmospera ti daga kas maysa a naraniag ken nasilap a lawag iti aglikmut ti daga.

Ti sabali pay a Hebreo a sao a pasaray naipatarus a “tangatang” ket sha·maʹyim (langlangit). (De 28:23) Umasping iti dayta, naipatarus met kas “tangatang” ti Griego a sao nga ou·ra·nosʹ a literal a kaipapananna ti “langit.” No dadduma, naaramat ti “tangatang” kas kapadpada ti “langit.”​—Kitaenyo ti LANGIT.

Piguratibo nga Usar. Pagparparangen ti dadduma a ti konsepto dagiti nagkauna a Hebreo maipapan iti uniberso ket adda solido ken immarko a bobida iti ngatuen ti daga, adda ab-abut a pagayusan ti tudo ken nakapirmi dagiti bituen iti uneg daytoy a solido a bobida, a dagiti diagrama ti kasta a konsepto ket agparang kadagiti diksionario ti Biblia ken iti sumagmamano a patarus iti Biblia. Kastoy ti kunaen ti The International Standard Bible Encyclopaedia maipapan iti daytoy a panangmatmat: “Ngem daytoy a pagarup ket nangnangruna a naibatay kadagiti kapanunotan a nagraira idiay Europa bayat ti Nalidem a Panawen imbes nga iti aniaman nga aktual a sasao iti Daan a Tulag.”​—Inurnos ni J. Orr, 1960, Tomo I, p. 314.

Nupay pudno a ti sao (ra·qaʽʹ) a nakaalaan ti ra·qiʹaʽ ket kanayon a naaramat a kaipapananna ti “panangpanday” iti maysa a banag a solido, babaen man iti ima, saka, wenno aniaman nga alikamen (idiligyo ti Ex 39:3; Eze 6:11), adda dagiti kaso a saan a mabalin a laksiden a naaramat daytoy a sao iti piguratibo a pamay-an. Gapuna. iti Job 37:18 inyimtuod ni Eliu maipapan iti Dios: “Kabaelam kadi a pandayen [tar·qiʹaʽ] ti tangatang a kaduam isuna a natangken kas iti sinukog a pagsarmingan?” Makita a saan a kaipapanan daytoy a literal a mapanday ti solido a nailangitan a bobida agsipud ta ti sao a “tangatang” ditoy ket nagtaud iti maysa a sao (shaʹchaq) a naipatarus met kas “naingpis a tapok” wenno “ul-ulep.” (Isa 40:15; Sal 18:11). Yantangay nalibeg ti langa dayta a ‘napanday,’ nalawag a ti tangatang ket piguratibo laeng nga idildilig ti mannurat ti Biblia iti maysa a pagsarmingan a metal a mangyanninaw iti naraniag a silnag ti nasileng a parupana.​—Idiligyo ti Da 12:3.

Kasta met, mainaig iti napataud a “tangatang” iti maikadua nga “aldaw” ti panagparsua, awan ti nadeskribir a solido a banag a napanday no di ket naparsua ti maysa nga espasio, wenno nagbingayan, iti nagbaetan ti dandanum a nangabbong iti daga ken ti sabali pay a dandanum iti ngatuen ti daga. Nadeskribir ngarud ditoy ti pannakaporma ti tangatang ti atmospera a nanglikmut iti daga ken naipakita nga adda tiempo nga awan ti nalawag a nagbingayan wenno espasio, no di ket sigud a nabalkut ti intero a globo iti alibungubong ti dandanum. Maitunos met daytoy iti panangmatmat dagiti sientista maipapan kadagiti immuna a tukad ti pannakaporma ti planeta ken iti panangmatmat nga adda idi tiempo a ti isuamin a danum ti daga ket alibungubongda iti atmospera gapu iti nakaro a pudot ti rabaw ti daga iti daydi a tiempo.

Dagiti Hebreo a mannurat iti Biblia saanda a tinarusan a ti tangatang ket sigud a buklen ti nasileng a metal. Nabatad dayta iti impakdaar ni Moises a no agsukir ti Israel iti Dios, “Dagiti tangatangmo nga adda iti ngatuen ta ulom agbalindanto met a gambang, ket ti daga nga adda iti babam landok,” iti kasta mailadladawan dagiti epekto ti napalalo a pudot ken kaawan ti tudo kadagiti tangatang ken nakaro a tikag ti daga ti Israel.​—De 28:23, 24.

Awan duadua a gapu iti kasta a kaawan ti tudo, agbalin a nalabaga wenno kasla gambang ti maris dagiti ‘narikpan’ ken awanan ulep a tangatang, agsipud ta ti panagadu dagiti partikulo ti tapok iti atmospera ti mamagwarawara iti asul a lawag ket ad-addan a napatak ti nalabaga a lawag, no kasano nga agparang a nalabaga ti lumlumnek nga init gapu ta naun-uneg wenno napuspuskol ti atmospera a lasaten dagiti sinamar ti init.​—De 28:23, 24; idiligyo ti 1Ar 8:35, a nakaaramatan ti “langit” kas tumukoy iti law-ang.

Umasping iti dayta, nabatad a saan a pinati dagiti nagkauna a Hebreo ti aniaman a pinapagano a konsepto maipapan iti kaadda ti literal a “tawtawa” iti arko ti tangatang a lumsotan ti tudo iti daga. Umiso unay ken maitunos iti siensia a ti mannurat iti Job adawenna ti panangdeskribir ni Eliu iti pamay-an a pannakaporma dagiti ulep ti tudo idi kunaenna iti Job 36:27, 28: “Ta ipangatona dagiti taredted ti danum; sagatenda kas tudo maipaay iti angepna, tapno agaruyot dagiti ulep [shecha·qimʹ], agtedtedda a siwawadwad iti sangatauan.” Kasta met, nalawag a piguratibo a sasao ti ebkas nga “aribengbeng [ʼarub·bothʹ] ti langlangit”.​—Idiligyo ti Ge 7:11; 2Ar 7:1, 2, 19; Mal 3:10; kitaenyo met ti Pr 3:20; Isa 5:6; 45:8; Jer 10:13.

Iti pannakasirmata ni Ezequiel kadagiti nailangitan nga urnos, deskribirenna “ti kaasping ti maysa a tangatang kas iti silap ti nakaam-amak a yelo” iti ngatuen ti ul-ulo ti uppat a sibibiag a parsua. Napnuan iti piguratibo a sasao daytoy a salaysay.​—Eze 1:22-26; 10:1.

Nupay ti pannakabukel ti tangatang, wenno atmospera, a nanglikmut iti daga ket saanna a ramanen ti ‘panangpanday’ iti maysa a banag a solido a kas iti metal a sangkap, laglagipen koma a ti aglalaok a gas a mangbukel iti atmospera ti daga ket umasping iti daga ken danum ken addaan iti dagsen (malaksid iti panagawitna iti danum ken di mabilang a tinukel dagiti solido a material, kas iti tapok). Napattapatta a ti kadagsen ti amin nga angin a nanglikmut iti daga ket nasurok a 5,200,000,000,000,000 metriko tonelada. (The World Book Encyclopedia, 1987, Tomo 1, p. 156) Ti puersa ti angin iti patar ti baybay ket agarup 1 kg kada cm kuad (15 lb kada pul. kuad). Kabaelanna ti manglapped, isu a mapuoran ti kaaduan a layap a dumungpar iti dakkel a bungon ti angin a nanglikmut iti daga gapu iti panagrisiris iti atmospera. Gapuna ti puersa nga ipamatmat ti Hebreo a sao a ra·qiʹaʽ ket pudno a maitunos kadagiti naammuanen a kinapudno.

Kadagiti Salmo, naikuna a salsalaysayen “ti tangatang” (agraman ti “langlangit”) ti ar-aramid ken dayaw ti Dios.​—Sal 19:1.

Idi immuli ni Jesus sadi langit, maysa nga ulep ti nangala kenkuana sigun iti panagkita dagiti adalan. Bayat a simamatmatda iti tangatang, nagparang dagiti anghel ket kinunada: “Lallaki a taga Galilea, apay nga agtatakderkayo a kumitkita iti tangatang? Daytoy Jesus a naawat iti tangatang manipud kadakayo umayto a kasta iti isu met laeng a pamay-an kas iti pannakakitayo kenkuana nga ipapanna iti tangatang.” (Ara 1:9-11, Rbi8 ftn) Arigna imbaga dagiti anghel kadagiti adalan nga awan mamaay ti panangmatmatda iti tangatang, a kasla ket tay namnamaenda a makitada isuna sadiay. Innala ngamin isunan ti ulep, ket saanen a makita. Ngem agsubli iti isu met laeng a pamay-an, a di makita ken di madlaw ti pisikal a matmata.