DIOS

Ti aniaman a mapagdaydayawan ket mabalin a maawagan a dios, yantangay ti agdaydayaw ibilangna dayta kas nabilbileg ngem isu, ket pagrukbabanna. Ti maysa a tao mabalin pay ketdi a ti tianna ti pagbalinenna a diosna. (Ro 16:18; Fil 3:18, 19) Ti Biblia dakamatenna ti adu a didios (Sal 86:8; 1Co 8:5, 6), ngem ipakitana a ti didios dagiti nasion ket awanan pateg a didios.​—Sal 96:5; kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA.

Dagiti Hebreo a Termino. Karaman kadagiti Hebreo a sao a naipatarus a “Dios” ket ʼEl, nalabit kaipapananna “Daydiay Mannakabalin; Daydiay Napigsa.” (Ge 14:18) Naaramat dayta mainaig ken Jehova, iti sabali a didios, ken iti tattao. Masansan met unay a maar-aramat iti pannakabukel dagiti piho a nagan, kas iti Eliseo (kaipapananna “Ti Dios ket Salakan”) ken Miguel (“Siasino ti Kas iti Dios?”). Iti sumagmamano a paset ti Kasuratan, agparang ti ʼEl nga addaan iti piho nga artikulo (ha·ʼElʹ, iti literal, “ti Dios”) mainaig ken Jehova, iti kasta mangisalumina kenkuana manipud sabali a didios.​—Ge 46:3; 2Sm 22:31; kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1567.

Iti padto iti Isaias 9:6, ni Jesu-Kristo naawagan iti ʼEl Gib·bohrʹ, “Mannakabalin a Dios” (saan nga ʼEl Shad·daiʹ [Dios a Mannakabalin-amin], a nayaplikar ken Jehova iti Genesis 17:1).

Ti pangadu a porma, ʼe·limʹ, ti maar-aramat no matuktukoy ti sabali a didios, kas ti adda iti Exodo 15:11 (“didios”). Naaramat met kas pangadu a porma ti kinadaeg ken kinatan-ok, kas iti Salmo 89:6: “Siasino ti mabalin nga umarngi ken Jehova iti annak ti Dios [bi·venehʹ ʼE·limʹ]?” Ditoy ken iti adu a sabsabali pay a teksto, naaramat ti pangadu a porma a mangipasimudaag iti maymaysa nga indibidual. Daytoy ket suportaran ti pannakaipatarus ti ʼE·limʹ iti pangmaymaysa a porma a The·osʹ iti Griego a Septuagint; kasta met iti Deus iti Latin a Vulgate.

Agparang a ti Hebreo a sao nga ʼelo·himʹ (didios) ket nagtaud iti sao a kaipapananna ti “bumileg.” ʼElo·himʹ ti pangadu a porma ti ʼelohʹah (dios). No dadduma, daytoy a pangadu a porma tumukoy iti adu a didios (Ge 31:30, 32; 35:2), ngem ad-adda a masansan a maar-aramat kas pangadu a porma ti kinadaeg, kinangayed, wenno kinatan-ok. Iti Kasuratan, naaramat ti ʼElo·himʹ mainaig ken Jehova a mismo, kadagiti anghel, kadagiti idolo a didios (pangmaymaysa ken pangadu a porma), ken iti tattao.

No mayaplikar ken Jehova, ti ʼElo·himʹ maar-aramat kas pangadu a porma ti kinadaeg, kinangayed, wenno kinatan-ok. (Ge 1:1) Maipapan iti daytoy, insurat ni Aaron Ember: “Ti pagsasao iti Daan a Tulag saanna a pulos ipasimudaag a tumukoy iti nasursurok ngem maysa a persona . . . ti [ʼElo·himʹ] (no mayaplikar iti Dios ti Israel). Mapaneknekan a pudno daytoy yantangay kanayon a pangmaymaysa ti porma ti berbo ken pangilasin a sao a naaramat mainaig iti dayta. . . . [Ti ʼElo·himʹ] tarusan la ketdi a pangadu ti pormana iti pamay-an a mangipaganetget iti kinanaindaklan ken kinadaeg, a katupag Ti Naindaklan a Dios.”​—The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Tomo XXI, 1905, p. 208.

Ti titulo nga ʼElo·himʹ itampokna ti bileg ni Jehova kas Namarsua. Agparang dayta iti 35 a daras iti salaysay ti panamarsua, ket iti tunggal gundaway, pangmaymaysa ti porma ti berbo a mangdesdeskribir no ania ti kinuna ken inaramidna. (Ge 1:1–2:4) Agtataeng kenkuana dagiti sapasap ken awan patinggana a puersa.

Iti Salmo 8:5, natukoy met dagiti anghel kas ʼelo·himʹ. Daytoy ket patalgedan ti panangadaw ni Pablo iti dayta a teksto iti Hebreo 2:6-8. Naawaganda iti benehʹ ha·ʼElo·himʹ, “annak ti Dios” (KJ); “annak ti pudno a Dios” (NW), iti Genesis 6:2, 4; Job 1:6; 2:1. Iti Lexicon in Veteris Testamenti Libros, da Koehler ken Baumgartner (1958), panid 134, mabasa ti: “(indibidual a) nadibinuan a persona, didios.” Ket iti panid 51 mabasa ti: “(agmaymaysa a) didios,” ket dakamatenna ti Genesis 6:2; Job 1:6; 2:1; 38:7. Gapuna, iti Salmo 8:5 ti ʼelo·himʹ naipatarus a “dagiti anghel” (LXX); “dagidiay kas-dios” (NW).

Naaramat met ti sao nga ʼelo·himʹ no matuktukoy ti idolo a didios. No dadduma, daytoy a pangadu a porma kaipapananna laeng ti “didios.” (Ex 12:12; 20:23) Iti dadduma pay a gundaway, dayta ti pangadu a porma ti kinatan-ok ket maysa laeng a dios (wenno diosa) ti matuktukoy. Nupay kasta, nalawag a saan a trinidad dagitoy a didios.​—1Sm 5:7b (Dagon); 1Ar 11:5 (“diosa” nga Astoret); Da 1:2b (Marduk).

Iti Salmo 82:1, 6, naaramat ti ʼelo·himʹ mainaig kadagiti tattao, dagiti uk-ukom iti Israel. Nagadaw ni Jesus iti daytoy a Salmo iti Juan 10:34, 35. Didios dagitoy sigun iti akemda kas pannakabagi ken pannakangiwat ni Jehova. Umasping iti dayta, naibaga ken Moises nga agserbi idi kas “Dios” kada Aaron ken Faraon.​—Ex 4:16, Rbi8 ftn; Ex 7:1.

Iti adu a paset ti Kasuratan, masarakan met a ti ʼElo·himʹ addaan iti piho nga artikulo a ha. (Ge 5:22) Maipapan iti pannakaaramat ti ha·ʼElo·himʹ, kunaen ni F. Zorell: “Iti Nasantuan a Kasuratan nangnangruna a daydiay maymaysa a pudno a Dios, ni Jahve, ti tuktukoyen daytoy a sao; . . . ‘Ni Jahve ti [maymaysa a pudno a] Dios’ De 4:35; 4:39; Jos 22:34; 2Sm 7:28; 1Ar 8:60 kdp.”​—Lexicon Hebraicum Veteris Testamenti, Roma, 1984, p. 54; isu ti nangikabil kadagiti braket.

Ti Griego a Termino. Iti Griego, the·osʹ ti gagangay a katupag ti ʼEl ken ʼElo·himʹ iti Septuagint a patarus; the·osʹ met ti naaramat maipaay iti “Dios” wenno “dios” iti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Ti Pudno a Dios a ni Jehova. Ti pudno a Dios ket maysa a Dios nga adda naganna. Ti naganna ket Jehova. (De 6:4; Sal 83:18) Isu Dios gapu ta isu ti Namarsua. (Ge 1:1; Apo 4:11) Ti pudno a Dios ket agpaypayso (Jn 7:28), maysa a persona (Ara 3:19; Heb 9:24), saan ket nga awanan biag a linteg ti nakaparsuaan nga agan-andar a di ibagbagnos ti maysa a sibibiag a manangted-linteg, saan met a naiparparna a puersa nga agtigtignay kadagiti naiparparna a pasamak tapno mangpataud iti aniaman a banag. Ti 1956 nga edision ti The Encyclopedia Americana (Tomo XII, p. 743) inkomentona iti sidong ti paulo a “Dios”: “Kadagiti Kristiano, Mohammedano, ken Judio, kasta met ti agdama nga intero a sibilisado a lubong iti pangkaaduan, ti Katan-okan a Persona, daydiay Umuna a Nagpataud, ket maibilang a maysa nga espiritu a persona, nga awan nangparsua kenkuana, agnanayon ken naan-anay a siwayawaya ken kabilgan-amin, naiduma iti bambanag a pinarsuana, a tagtaginayonenna ken iturturayanna. Agparang a dagiti tattao iti uray ania a periodo ti pakasaritaan mamatida iti kaadda ti maysa a nabilbileg-ngem-tao a namunganay ken mangtartarawidwid iti uniberso.”

Dagiti pammaneknek iti kaadda ti “sibibiag a Dios.” Ti kinapudno ti kaadda ti Dios ket paneknekan ti kinaurnos, pannakabalin, ken kinakomplikado ti sangaparsuaan, makroskopiko ken mikroskopiko, ken dagiti pannakilangenna iti ilina iti intero a pakasaritaan. Adu ti maadal dagiti sientista no usigenda ti nalabit maawagan Libro ti Nadibinuan a Panamarsua. Ti maysa a tao makasursuro manipud iti maysa a libro no la ket ta ti autor dayta a libro sisasaririt a pinanunot ken insaganana ti inkabilna iti dayta.

Maisupadi iti awanan biag a didios dagiti nasion, ni Jehova ti “sibibiag a Dios.” (Jer 10:10; 2Co 6:16) Iti sadinoman, adda pammaneknek iti aramidna ken kinanaindaklanna. “Ti langlangit idekdeklarada ti dayag ti Dios; ket maipapan iti aramid ti im-imana ibagbaga ti tangatang.” (Sal 19:1) Awan rason wenno pagpambar ti tattao a mangilibak iti Dios, agsipud ta “ti mabalin a maammuan maipapan iti Dios ket maiparangarang iti nagtetengngaanda, ta ti Dios imparangarangna dayta kadakuada. Ta dagiti di makita a kualidadna ket silalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong ken agpatpatuloy, agsipud ta matarusan ida babaen iti bambanag a naaramid, ti mismo nga agnanayon a pannakabalin ken kina-Diosna, iti kasta awan ti pagpambarda.”​—Ro 1:18-20.

Ni Jehova a Dios nadeskribir iti Biblia kas sibibiag manipud tiempo a di nakedngan agingga iti tiempo a di nakedngan, iti agnanayon (Sal 90:2, 4; Apo 10:6), ken kas Ari ti kinaagnanayon, di agrupsa, di makita, ti maymaysa a pudno a Dios. (1Ti 1:17) Awan dios nga immuna sakbay kenkuana.​—Isa 43:10, 11.

Naindaklan unay, ngem maadanian. Naindaklan unay ti pudno a Dios ken saan a naan-anay a matukod ti isip ti tao. Ti parsua saan a pulos makapagbalin a kapadpada ti Namarsuana, saanna met a pulos kabaelan a tarusan dagiti amin a panagandar ti panunotna. (Ro 11:33-36) Ngem Isu mabalin a masarakan ken maadanian, ket ipapaayna ti isuamin a kasapulan maipaay iti pagimbagan ken kinaragsak ti managdaydayawna. (Ara 17:26, 27; Sal 145:16) Kanayon a madadaan a mangaramat iti pannakabalinna iti kasayaatan a pamay-an no mangipapaay iti naimbag a sagsagut ken rangrangkap kadagiti parsuana, ta adda a naisurat: “Tunggal naimbag a sagut ken tunggal naan-anay a rangkap aggapu iti ngato, ta bumaba dayta manipud iti Ama dagiti nailangitan a lawag, ket kenkuana awan ti panagbaliw ti pagturongan ti anniniwan.” (San 1:17) Kanayon nga agtignay ni Jehova maitunos kadagiti nalinteg nga urnosna, nga aramidenna ti amin a bambanag mayannurot iti linteg. (Ro 3:4, 23-26) Gapu itoy, naan-anay a makapagtalek kenkuana dagiti amin a parsuana, yantangay ammoda a kanayon nga annurotenna dagiti prinsipio nga ipasdekna. Isu saan nga agbaliw (Mal 3:6), ket di agbaliwbaliw no iti panangyaplikarna kadagiti prinsipiona. Saan a mangidumduma (De 10:17, 18; Ro 2:11), ket saanna a mabalin ti agulbod.​—Nu 23:16, 19; Tit 1:1, 2; Heb 6:17, 18.

Dagiti galadna. Saan nga iti amin a lugar ti ayan ti pudno a Dios, ta naikuna nga adda disso a pagnanaedanna. (1Ar 8:49; Jn 16:28; Heb 9:24) Ti tronona adda idiay langit. (Isa 66:1) Isu ti kabilgan-amin, yantangay isu ti Mannakabalin-amin a Dios. (Ge 17:1; Apo 16:14) “Amin a bambanag lamolamoda ken sipapanayagda a naiparang kadagiti mata[na],” ket isu “Daydiay a manipud punganay ibagbagana ti pagnguduan.” (Heb 4:13; Isa 46:10, 11; 1Sm 2:3) Ti pannakabalin ken pannakaammona saknapanda ti amin a lugar, a dumanonda iti tunggal paset ti uniberso.​—2Cr 16:9; Sal 139:7-12; Am 9:2-4.

Ti pudno a Dios ket espiritu, saan a lasag (Jn 4:24; 2Co 3:17), nupay no dadduma, dagiti galadna, a kas ti panagkita, pannakabalin, ken dadduma pay, ipadisna kadagiti natauan a sentido. Gapuna, iti piguratibo a pamay-an, agsao maipapan iti ‘takiagna’ (Ex 6:6), ‘matmatana,’ ken ‘laplapayagna’ (Sal 34:15), ket ipamatmatna a yantangay isu ti Namarsua kadagiti mata ken lapayag ti tao, sigurado nga isu makakita ken makangngeg.​—Sal 94:9.

Ti sumagmamano kadagiti kangrunaan a galad ti Dios ket ayat (1Jn 4:8), sirib (Pr 2:6; Ro 11:33), kinahustisia (De 32:4; Lu 18:7, 8), ken pannakabalin (Job 37:23; Lu 1:35). Isu ket Dios ti urnos ken ti talna. (1Co 14:33) Isu naan-anay a nasantuan, nadalus ken nasin-aw (Isa 6:3; Hab 1:13; Apo 4:8); naragsak (1Ti 1:11); ken naasi (Ex 34:6; Lu 6:36). Nadeskribir iti Kasuratan ti adu a sabsabali pay a kualidadna.

Ti saadna. Ni Jehova ti Katan-okan a Soberano ti uniberso, ti agnanayon nga Ari. (Sal 68:20; Da 4:25, 35; Ara 4:24; 1Ti 1:17) Katatan-okan ti saad ti tronona. (Eze 1:4-28; Da 7:9-14; Apo 4:1-8) Isu ti Natan-ok (Heb 1:3; 8:1), ti Nadaeg a Dios, Daydiay Nadaeg. (1Sm 4:8; Isa 33:21) Isu ti Gubuayan ti isuamin a biag.​—Job 33:4; Sal 36:9; Ara 17:24, 25.

Ti kinalintegna ken ti dayagna. Ti pudno a Dios ket nalinteg a Dios. (Sal 7:9) Isu ti nadayag a Dios. (Sal 29:3; Ara 7:2) Isu ti katan-okan iti isuamin (De 33:26), yantangay nakawesan iti kinatan-ok ken kinapigsa (Sal 8:1; 93:1; 68:34) ken iti dayaw ken kinangayed. (Sal 104:1; 1Cr 16:27; Job 37:22) “Ti aramidna ket dayaw ken kinangayed a mismo.” (Sal 111:3) Nadayag ti kinangayed ti Kinaarina.​—Sal 145:11, 12.

Ti panggepna. Ti Dios addaan iti panggep nga ibanagnanto ket saan a mabalin a paayen. (Isa 46:10; 55:8-11) Ti panggepna, kas nayebkas iti Efeso 1:9, 10, isu ti ‘panangummong a sangsangkamaysa manen ken Kristo ti amin a bambanag, ti bambanag iti langlangit ken ti bambanag iti daga.’ Babaen ken Kristo, ti isuamin a nasaririt a parsua maiyegto iti naan-anay a pannakitunos iti Dios. (Idiligyo ti Mt 6:9, 10.) Awan ti immun-una a naadda sakbay ni Jehova; ngarud isu ti kabayagan iti isuamin. (Isa 44:6) Yantangay isu ti Namarsua, addan sakbay ti aniaman a sabali pay a didios, ket ‘awanton ti tumaud kalpasan kenkuana,’ agsipud ta saanto a pulos makapataud dagiti nasion iti pudpudno ken sibibiag a dios a makabael nga agipadto. (Isa 43:10; 46:9, 10) Kas ti Alfa ken ti Omega (Apo 22:13), isu ti maymaysa laeng a Mannakabalin-amin a Dios; sibaballigi a pagnguduennanto ti isyu maipapan iti Kinadios, ket agnanayonto a maitandudo kas maymaysa a Mannakabalin-amin a Dios. (Apo 1:8; 21:5, 6) Saanna a pulos lipaten wenno baybay-an dagiti panggepna wenno dagiti tulagna; dayta ti mamagbalin kenkuana kas Dios a mapagpannurayan ken nasungdo.​—Sal 105:8.

Mannakikomunikar a Dios. Yantangay dakkel ti panagayatna kadagiti parsuana, mangipapaay ti Dios iti nawadwad a gundaway tapno isu maam-ammoda agraman dagiti panggepna. Ti bukodna a timek nangngegan dagiti tattao ditoy daga iti tallo a gundaway. (Mt 3:17; 17:5; Jn 12:28) Nakikomunikar babaen kadagiti anghel (Lu 2:9-12; Ara 7:52, 53) ken babaen kadagiti tattao a nangtedanna kadagiti pammilin ken palgaak, kas ken Moises, ken nangnangruna babaen iti Anakna, ni Jesu-Kristo. (Heb 1:1, 2; Apo 1:1) Ti naisurat a Saona ti us-usarenna a makikomunikar iti ilina, a mangtulong kadakuada a naan-anay a makabalan kas ad-adipen ken ministrona, ken mangiwanwan kadakuada iti dalan nga agturong iti biag.​—2Pe 1:19-21; 2Ti 3:16, 17; Jn 17:3.

Naigidiat iti didios dagiti nasion. Ti pudno a Dios, ti Namarsua kadagiti nadayag a nailangitan a banag, addaan iti dayag ken kinaraniag a saan a pulos kabaelan nga anduran ti pisikal a panagkita, ta “awan ti tao a makakita [iti Dios] ket kaskasdi nga agbiag.” (Ex 33:20) Dagiti laeng anghel, espiritu a parparsua, ti makabael a makakita iti rupana iti literal a pamay-an. (Mt 18:10; Lu 1:19) Nupay kasta, saanna nga impaay kadagiti tattao ti kasta a gundaway a literal a makakita kenkuana. Imbes ketdi, buyogen ti naayat a kinamanangngaasi pinagbalinna a posible a makita ti tattao dagiti nasayaat a kualidadna babaen iti Saona, agraman ti panangipalgakna iti bagina babaen iti Anakna, ni Kristo Jesus.​—Mt 11:27; Jn 1:18; 14:9.

Iti libro ti Apocalipsis, ipaayannatayo ti Dios iti pamalatpatan iti epekto ti pannakakita iti kaaddana. Naaddaan ni apostol Juan iti sirmata nga arigna ti pannakakita iti Dios, iti kasta napasaranna ti epekto ti pannakaimatang ti Dios iti tronona. Ti Dios ket saan a kas tao ti langana, ta awan impalgakna iti tao nga aniaman a ladawanna, kas iti kinuna ni Juan idi agangay: “Awan ti tao a nakakita iti Dios uray kaano.” (Jn 1:18) Imbes ketdi, naipakita a ti Dios ket kas kadagiti napasileng unay a saniata a makaay-ayo iti mata ken makapasiddaaw, napateg, rumimatrimat, ken napintas. “Ti langana, umasping iti bato a jaspe ken iti napateg a nalabaga ti marisna a bato, ket iti aglikmut ti trono adda [idi] bullalayaw a ti langana umasping iti esmeralda.” (Apo 4:3) Ngarud, nadaeg ti langana ken makaay-ayo a kitaen, iti kasta ti maysa matignay a mangmatmat a sisisiddaaw. Iti aglawlaw ti tronona adda kanayonan a kinadayag, kinatalinaay, ken kinatalingenngen; dayta ti ipasimudaag ti kaadda ti maysa a perpekto a bullalayaw nga esmeralda, a mangipalagip iti nakaay-ayat a kinatalinaay kalpasan ti maysa a bagyo.​—Idiligyo ti Ge 9:12-16.

Ngarud, anian a naiduma ti pudno a Dios no idilig iti didios dagiti nasion. Masansan a mailadawan dagitoy kas nakaal-alingget, naunget, narungsot, nadamsak, awanan asi, saan a matumpongan ti kayatda ken saanda a kayat, nakabutbuteng ken nakauy-uyong, ken sisasagana a mangparigat kadagiti naindagaan a parsua iti maysa nga umap-apuy a disso.

“Dios a mangalikagum iti naipamaysa a debosion.” “Uray pay no adda dagidiay maawagan ‘didios,’ uray no idiay langit wenno ditoy daga, no kasano nga adda adu a ‘didios’ ken adu nga ‘appo,’ kinaagpaysuanna kadatayo adda maymaysa a Dios nga Ama.” (1Co 8:5, 6) Ni Jehova ti Mannakabalin-amin a Dios, ti kakaisuna a pudno a Dios, ket nainkalintegan a mangalikagum iti naipamaysa a debosion. (Ex 20:5) Masapul a saan nga ipalubos dagiti adipenna a ti dadduma a banag agawenda ti maiparbeng a lugar ti Dios iti puspuso ken tigtignayda. Kalikagumanna a dagiti agdaydayaw kenkuana agdayawda a buyogen ti espiritu ken kinapudno. (Jn 4:24) Isu laeng ti rumbeng a pagamkanda buyogen ti panagraem.​—Isa 8:13; Heb 12:28, 29.

Ni Jesu-Kristo, a “bugbugtong a dios,” ket karaman iti dadduma pay a mannakabalin a naawagan “didios,” kas nadakamat iti Biblia. Ngem sibabatad a kinunana a mismo: “Ni Jehova a Diosmo ti masapul a daydayawem, ket kenkuana laeng ti masapul a pangipaayam ti sagrado a panagserbi.” (Jn 1:18; Lu 4:8; De 10:20) Dagiti anghel ket “kas-dios,” ngem ti maysa kadakuada linapdanna ni Juan nga agdayaw kenkuana, a kunkunana: “Agannadka! Dika aramiden dayta! . . . Agdaydayawka iti Dios.” (Sal 8:5; Heb 2:7; Apo 19:10) Dagiti mannakabalin a lallaki kadagiti Hebreo naawaganda iti “didios” (Sal 82:1-7); ngem saan a pinanggep ti Dios a ti tao mapagdaydayawan. Idi mangrugi ni Cornelio nga agruknoy ken Pedro, isu linapdan dayta nga apostol babaen iti sasao a, “Tumakderka; . . . maysaak met a tao.” (Ara 10:25, 26) Pudno unay, dagiti ulbod a didios a pinartuat ken sinukog ti tattao iti panaglabas ti sinigsiglo sipud pay panagrebelde idiay Eden ket di rumbeng a pagdaydayawan. Siiinget a mamakdaar ti Mosaiko a Linteg maibusor iti itatallikud ken Jehova, ket kalpasanna bumaw-ing iti ulbod a didios. (Ex 20:3-5) Ni Jehova a pudno a Dios saanna nga agnanayon a panuynoyan ti pannakirinnisiris kenkuana dagiti ulbod ken awanan pateg a didios.​—Jer 10:10, 11.

Bayat ti Milenio a Panagturay ni Kristo, pukawennanto amin nga autoridad ken pannakabalin a bumusbusor iti Dios, ket kalpasanna ti Pagarian iyawatna iti Dios ken Amana, nga agbalinton nga “amin a bambanag iti tunggal maysa.” (Ro 8:33; 1Co 15:23-28) Kamaudiananna, amin dagidiay sibibiag bigbigendanto ti kinasoberano ti Dios ket idayawdanto ti naganna iti agnanayon.​—Sal 150; Fil 2:9-11; Apo 21:22-27; kitaenyo ti JEHOVA.