MUSIKA

Maysa kadagiti sagut ti Dios a mabalin nga aramaten ti tao a pangidayaw iti Namarsuana ken iti panagyamanna kenkuana, ket mabalin met nga iparangarangna iti dayta ti emosionna, ti ladingitna ken rag-ona. Nangnangruna a nasken idi ti panagkanta iti panagdaydayaw ken Jehova a Dios, ngem napateg met ti musika a patauden dagiti instrumento. Dayta a musika saanna laeng a danggayan dagiti kumakanta no di ket pasayaatenna pay ti panagkantada. Isu a saan a pakasdaawan a manipud rugi agingga iti ngudo ti Biblia, namin-adu a natukoy ti musika a patauden ti panagkanta ken panagtokar, mainaig iti pudno a panagdaydayaw ken dadduma pay.​—Ge 4:21; 31:27; 1Cr 25:1; Apo 18:22.

Pakasaritaan. Ti damo a pannakatukoy ti musika iti Biblia ket sakbay ti Layus, iti maikapito a kaputotan kalpasan ni Adan: “[Ni Jubal] idi ti namunganay kadagidiay amin nga agar-aramat iti arpa ken pito.” Mabalin nga ipamatmat daytoy ti pannakapartuat dagiti kaunaan nga instrumento iti musika wenno ti pannakairugi pay ketdi ti maysa a kita ti propesion a nainaig iti musika.​—Ge 4:21.

Idi panawen dagiti patriarka, agparang a nagbalin ti musika a napateg a paset ti panagbiag, kas makita iti panagtarigagay ni Laban a mangted iti pammakada a musika maipaay ken Jacob ken iti annakna a da Lea ken Raquel. (Ge 31:27) Adda panagkakanta a naakompaniaran iti musika a patauden dagiti instrumento idi narambakan ti pannakaispal dagiti Israelita iti Nalabaga a Baybay ken idi nagsubli da Jefte, David, ken Saul manipud naballigi a pannakigubatda.​—Ex 15:20, 21; Uk 11:34; 1Sm 18:6, 7.

Iti dua a gundaway a pannakaidaliasat ti Lakasa a maipan iti Jerusalem, agpada a presente dagiti kumakanta ken dagiti tumutokar. (1Cr 13:8; 15:16) Iti naud-udi a tawtawen ti panagbiag ni David, imbilin ni Jehova babaen kadagiti mammadtona a da Natan ken Gad a mabuangay ti urnos dagiti kumakanta ken tumutokar iti santuario.​—1Cr 23:1-5; 2Cr 29:25, 26.

Dayta nga urnos nga inyussuat ni David ket naan-anay a nasurot iti templo ni Solomon. Anian a kinangayed ken kinapigsa ti musika idi maidedikar ti templo agsipud ta dagiti tumutrumpeta laengen ket agdagup iti 120. (2Cr 5:12, 13) Ngem idi saanen a matalek ken Jehova ti nasion, naliwayanen ti amin a paset ti pudno a panagdaydayaw, agraman ti musika. Nupay kasta, idi nangisayangkat ti ar-ari a da Ezekias ken Josias iti narelihiosuan a reporma, kasta met idi nagsubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, naikagumaan manen ti pannakabukel ti urnos a pannakaipaay ti musika nga impamatmat ni Jehova a tarigagayanna. (2Cr 29:25-28; 35:15; Esd 3:10) Idi agangay, idi nainaguraran ti pader ti Jerusalem a tinarimaan ni Nehemias, nagbalin a narag-o dayta nga okasion iti tulong dagiti Levita a kumakanta a nagkanta buyogen kadagiti instrumento. (Ne 12:27-42) Nupay awanen ti nadakamat iti Kasuratan mainaig iti pannakaaramat ti musika iti panagdaydayaw iti templo kalpasan ti panawen ni Nehemias, ilanad ti dadduma pay a rekord, kas iti Talmud, a naar-aramat sadiay ti musika agingga iti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.

Kasano kaadu dagiti musikero a nagserbi iti templo idiay Jerusalem?

Mainaig kadagiti panagsagana maipaay iti templo ni Jehova, nangilasin ni David iti 4,000 a Levita nga agserbi a mangipaay iti musika. (1Cr 23:4, 5) Kadagitoy, 288 ti “nasanay iti kanta ken Jehova, nalaingda unay amin.” (1Cr 25:7) Ti intero nga urnos ket tinarawidwidan ti tallo a nalalaing a musikero, da Asaf, Heman, ken Jedutun (nalawag nga agnagan met Etan). Yantangay tunggal maysa kadagitoy a lallaki ket kaputotan ti maysa kadagiti tallo nga annak ni Levi a da Gersom, Cohat, ken Merari, naibagian ngarud ti tallo a kangrunaan a pamilia dagiti Levita iti urnos dagiti kumakanta ken tumutokar iti templo. (1Cr 6:16, 31-33, 39-44; 25:1-6) Ti annak dagitoy tallo a lallaki ket nagdagup iti 24, nga aminda ket karaman iti nadakamaten a 288 a nasigo a musikero. Ti tunggal anak ket nadutokan babaen ti binnunot tapno agbalin a pannakaulo ti maysa a benneg dagiti musikero. Tunggal maysa kadakuada iwanwanna ti 11 pay nga eksperto wenno “nalaing unay,” a napili manipud iti bukodna nga annak ken iti dadduma pay a Levita. Iti daytoy a pamay-an, ti 288 ([1 + 11] × 24 = 288) nga eksperto a Levita a musikero, kas dagiti papadi, ket nabingbingay iti 24 a benneg. No kastoy ti pannakabingbingay ti amin a nabatbati pay a 3,712 nga “agsursuro,” adda promedio nga agarup 155 a lallaki a nainayon iti tunggal maysa kadagiti 24 a benneg, kayatna ngarud a sawen a ti tunggal eksperto isurona ti agarup 13 a Levita iti nadumaduma a tukad ti panagadal iti musika ken pannakasanay iti dayta. (1Cr 25:1-31) Yantangay dagiti tumutrumpeta ket papadi, karamanda kadagiti Levita a musikero.​—2Cr 5:12; idiligyo ti Nu 10:8.

Panagtokar. Bassit laeng nga impormasion ti nailanad iti Biblia maipapan iti sukog wenno langa ti nasurok a 12 a nagduduma a pagtokar wenno instrumento a dinakamatna. Gapuna, kaaduan nga eskolar ti agpannuray laeng iti natakuatan dagiti arkeologo maipapan kadagiti pagtokar nga inaramat ti nasnasion a kabangibang ti Israel. Nupay kasta, saan a nasayaat ti kanayon nga agpannuray kadagita nga impormasion yantangay nalawag a nasaysayaat ti musika ti Israel no idilig iti kabangibangna a nasnasion. Kanayonanna, adda dagiti sumagmamano a manginaig iti nadumaduma a pagtokar a nadakamat iti Kasuratan kadagiti pagtokar nga agdama a maus-usar idiay Makintengnga a Daya, nga ipapanda nga addan dagita idi nagkauna a tiempo. Nupay kasta, pagarup laeng daytoy.

Dagiti instrumento iti musika iti Biblia ket mabalin a maklasipikar sigun kadagiti sumaganad:

Addaan kuerdas: arpa, salterio, sitara.

Mapuyot: gaita, pito, plauta, tangguyob, trumpeta, (posible) nehilot.

Mapagtinnupa ken mabanugbog: pandereta, dagiti piangpiang, sistrum.

Maipaay iti kanayonan nga impormasion, kitaenyo ti sinaggaysa nga artikulo maipapan kadagiti pagtokar a nadakamat iti ngato.

Awan nabileg a rason a pamatian a dagiti pagtokar nga instrumento ti Israel ket nakasimsimple ti disenio, langa, wenno parnuayenda nga uni. Kunaen ti Biblia a dagiti arpa ken dagiti pagtokar nga adda kuerdasna a mausar iti templo ket naaramid iti kasayaatan a kayo nga algum a naggapu iti sabali a lugar; dagiti trumpeta ket naaramid iti pirak. (1Ar 10:11, 12; Nu 10:2) Di pagduaduaan, iti pannakaaramid dagiti pagtokar iti templo, naaramat dagiti kalalaingan a tumatrabaho.

Ti Kasuratan ken dagiti di nainaig iti Biblia a manuskrito a naaramid sakbay ti Kadawyan a Panawen agpada a paneknekanda ti nasayaat a kalidad dagiti instrumento kasta met ti kinalaing dagiti musikero nga Israelita. Kunaen dagiti Dead Sea Scroll nga adda dagiti trumpeta a makapataud iti nadumaduma a komplikado nga uni a “kas iti maysa a ngiwat.” Tapno maaramid daytoy, saan laeng a dagiti nasigo a musikero ti kasapulan no di ket dagiti pay pagtokar a mabalin a templaen ti tonadada tapno makapagdadanggayda a sangsangkamaysa. Awan idi ti agsisimparat nga aweng ta kunaen ti naipaltiing a salaysay maipapan iti musika bayat ti inagurasion ti templo ni Solomon: “Nagmaymaysa dagiti [sangagasut ket duapulo a] tumutrumpeta ken dagiti kumakanta iti panangipangngeg iti maysa nga uni.”​—2Cr 5:12, 13.

Uppat laeng a pagtokar ti ilanad ti Biblia kas sigurado nga adda iti orkestra ti templo: dagiti trumpeta, arpa, pagtokar nga adda kuerdasna (Heb., neva·limʹ), ken dagiti piangpiang. Nupay kasla saan a kompleto nga orkestra daytoy sigun iti agdama nga estandarte, saan a nairanta dayta kas simponia nga orkestra, no di ket kompaniar laeng ti panagkanta iti templo. Ti kasta a kombinasion dagiti pagtokar ket umanayen iti daytoy a panggep.​—2Cr 29:25, 26; Ne 12:27, 41, 42.

Kadagiti gundaway a naaaramat dagiti sagrado a pagtokar, kastoy ti kuna ti Kasuratan mainaig kadagiti trumpeta: “Iti aldaw ti panagrag-oyo ken kadagiti panawen ti piestayo ken kadagiti panangrugi ti bulbulanyo, masapul a puyotenyo dagiti trumpeta iti ngatuen dagiti mapuoran a datonyo ken dagiti pakikaykaysa a sakripisioyo.” (Nu 10:10) Idi nayurnosen dagiti kumakanta ken tumutokar iti templo, mabalbalin a nainayon ti dadduma pay a pagtokar kas kadua dagiti trumpeta bayat dagitoy a gundaway ken ti dadduma pay a naisangsangayan nga okasion. Daytoy a konklusion, kasta met ti addang a nasurot mainaig iti musika, ket agparang nga ipamatmat ti agsasaganad a paspasamak a nadeskribir idi insubli ni Ari Ezekias dagiti sagrado a panagserbi idi nadalusannan ti templo: “Iti tiempo a nairugi ti daton a mapuoran, nairugi ti kanta ni Jehova ken kasta met dagiti trumpeta, iti met laeng sidong ti panangiwanwan dagiti pagtokar ni David nga ari ti Israel. Ket nagrukruknoy ti intero a kongregasion bayat a nagal-allinga ti kanta ken umar-ariwawa idi dagiti trumpeta​—isuamin daytoy agingga a nalpas ti daton a mapuoran.” (2Cr 29:27, 28) Naikuna a dagiti trumpeta ket adda iti “sidong ti panangiwanwan dagiti pagtokar ni David”; ket agparang a kaipapananna a dagiti tumutrumpeta inaramatda ti instrumentoda tapno maakompaniaran ti dadduma pay a pagtokar imbes a ringbawanda dagita. Ti intero a bunggoy dagiti musikero ket nagsaad “iti daya ti altar.”​—2Cr 5:12.

Panagkanta. Levita a lallaki dagidiay kumakanta iti templo. Iti Kasuratan, awan a pulos ti nakadakamatan ti babbai a kumakanta iti templo. Ti maysa a Targum (iti Ec 2:8) silalawag nga ipamatmatna nga awan babbai iti koro ti panagkanta. Yantangay naparitan ti babbai uray ti iseserrekda laeng iti sumagmamano a paset ti templo, agparang a nalapdanda nga agakem iti aniaman nga annongen sadiay.​—2Cr 5:12; Ne 10:39; 12:27-29.

Naipangpangruna unay ti panagkanta idiay templo. Nabatad daytoy iti adu a Nainkasuratan a pannakatukoy dagiti kumakanta kasta met iti kinapudno a ‘nawayawayaanda iti annongen’ a kadawyan iti dadduma a Levita tapno naan-anay a maipamaysada ti agserbi. (1Cr 9:33) Ti espesipiko a pannakailanadda iti listaan dagidiay nagsubli manipud Babilonia ket pammaneknek a nagtultuloyda kas maysa a naisangsangayan a bunggoy dagiti Levita. (Esd 2:40, 41) Uray iti sidong ti panagturay ni Artaxerxes (Longimanus) nga ari ti Persia, dagiti kumakanta agraman dadduma pay a bunggoy ket saan a napagbayad iti ‘buis, impuesto ken kuartais.’ (Esd 7:24) Idi agangay, imbilin ti ari nga adda ‘maikeddeng a pagtaraon a maipaay kadagiti kumakanta kas kalikaguman ti tunggal aldaw.’ Nupay ni Artaxerxes ti naikuna a makinbilin iti daytoy, mabalbalin nga inyetnag dayta ni Esdras iti bileg ti pannakabalin nga inted kenkuana ni Artaxerxes. (Ne 11:23; Esd 7:18-26) Gapuna, matarusan a nupay Levita amin dagiti kumakanta, tukoyen ida ti Biblia kas maysa a naisangsangayan a bunggoy, a dakamatenna “dagiti kumakanta ken dagiti Levita.”​—Ne 7:1; 13:10.

Malaksid iti panagdaydayaw iti templo, adda pay dadduma a kumakanta, lallaki ken babbai, a nadakamat iti Kasuratan. Kas pagarigan, adda lallaki ken babbai a kumakanta nga inaywanan ni Solomon iti palasiona; kasta met, malaksid kadagiti Levita a musikero, agarup 200 a kumakanta a lallaki ken babbai ti nagsubli manipud Babilonia. (Ec 2:8; Esd 2:65; Ne 7:67) Dagitoy di Levita a kumakanta, a gagangay idi iti Israel, saanda laeng a pinarayray ti nadumaduma a naragsak nga okasion no di ket nagserbida met kas dumudung-aw kadagiti tiempo ti panagladingit. (2Sm 19:35; 2Cr 35:25; Jer 9:17, 20) Idi adda ni Jesus ditoy daga, agparang a nagtultuloy ti kaugalian a panangtangdan kadagiti propesional a musikero bayat dagiti tiempo ti panagrag-o ken tiempo ti panagliday.​—Mt 11:16, 17.

Nadakamat ti musika iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nupay saanen a kas iti kinalatakna iti Hebreo a Kasuratan. Ti instrumental a musika mainaig iti pudno a panagdaydayaw ket nadakamat laeng iti piguratibo nga anag iti Griego a Kasuratan (Apo 14:2); nupay kasta agparang a kadawyan ti panagkanta iti biang dagiti adipen ti Dios. Nangikanta ni Jesus ken dagiti apostolna iti kanta ti panangidaydayaw kalpasan ti Pangrabii ti Apo. (Mr 14:26) Dinakamat ni Lucas ti panagkanta da Pablo ken Silas idi naibaludda, ket imparegta ni Pablo a kantaen dagiti padana a manamati dagiti kanta ti pangidaydayaw ken Jehova. (Ara 16:25; Efe 5:18, 19; Col 3:16) Ti sasao ni Pablo iti 1 Corinto 14:15 maipapan iti panagkanta ipasimudaagna a regular a paset dayta ti Nakristianuan a panagdaydayaw. Idi ibinsabinsana ti naipaltiing kenkuana a sirmata, dakamaten ni Juan ti nadumaduma a nailangitan a parsua nga agkankanta maipaay iti Dios ken iti Kristo.​—Apo 5:8-10; 14:3; 15:2-4.

Ti Musika iti Biblia. Yantangay nangatngato ti moralidad dagiti Israelita ken nasaysayaat ti literaturada, kas naipakita iti daniw ken prosa ti Hebreo a Kasuratan, ti musika ti kadaanan nga Israel natantan-ok ken nasaysayaat la ketdi ngem iti musika dagiti nasion idi a panawen. Sigurado a ti inspirasion iti musika ti Israel ket adayo a natantan-ok ngem iti inspirasion ti musika ti kabangibang a nasnasion. Makapainteres nga iti maysa a kitikit ti Asiria nailadawan a kalkalikaguman ni Ari Senaquerib nga agbayad kenkuana ni Ari Ezekias iti lallaki ken babbai a musikero, kas impuesto.​—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 288.

Nabayagen a patien ti dadduma a ti musika dagiti Hebreo ket bin-ig a samiweng ken di agtutunos. Nupay kasta, ti kinalatak laengen ti arpa ken ti dadduma pay nga addaan kuerdas nga instrumento idiay Israel ket pammaneknek a di umiso daytoy a panangipapan. Di nakappapati a ti maysa a musikero nga agtokar iti instrumento nga adu ti kuerdasna ket saanna a madlaw no makaay-ayo ti kombinasion ti sumagmamano a tono wenno saanna a mailasin no nasayaat ti uni ti agsasaruno a nota a kas iti arpeggio. Kuna ti maysa nga eksperto iti pakasaritaan ti musika a ni Curt Sachs: “Saan a nainkalintegan a kunaen a ti musika nga addaan iti armonia [nasayaat a panagtutunos ti nadumaduma a tonada] ken polyponia [dua wenno ad-adu pay a napagtitipon a paset ti musika wenno boses] ket nangrugi laeng iti edad media ken moderno a Laud.” Itultuloyna a kunaen nga uray kadagiti kadaanan a kultura adu ti pagarigan ti musika a nagaramat iti saglilima, sagpapat, saggatlo kasta met iti oktaba (walo a nota). Ket kadagitoy a tattao, agraman ti sumagmamano a tribu a Pygmy, ti antiponia (agsinsinnungbat a panagkanta ti dua a benneg dagiti kumakanta) ket nagbalin a gagangay a pamay-an ti panagkanta.

Sigun iti sangalubongan a panagsirarak, ipaay ni Sachs ti konklusion a “dagiti koro ken dagiti orkestra a mainaig iti Templo idiay Jerusalem ipasimudaagda ti nangato nga estandarte ti edukasion, kinalaing, ken pannakaammo iti musika.” Inayonna: “Napateg a panunoten a ti kadaanan a Makinlaud a Daya ket addaan iti musika a naiduma unay iti impagarup dagiti historiador idi maikasangapulo ket siam a siglo. . . . Nupay saantayo nga ammo ti ayug dayta a kadaanan a musika, umdas ti pammaneknektayo iti bileg, kinangayed, ken nasayaat a pannakaputar dayta.”​—The Rise of Music in the Ancient World: East and West, 1943, p. 48, 101, 102.

Iparipirip ti Kasuratan ti isu met laeng a konklusion. Kas pagarigan, nasurok a 30 a daras nga agparang ti sasao nga “Iti [Maipaay iti] mangiwanwanwan” (NW; AT) kadagiti paulo dagiti Salmo. (Sal 11, ken dadduma pay) Iti dadduma a patarus, nailanad ti “mangidadaulo iti koro” (Kx; JB; Mo; RS), “Panguluen a Musikero” (AS; KJ; Le; Ro), ken “Mangidadaulo iti Banda” (Fn). Agparang a ti Hebreo a termino ket tumukoy iti daydiay nangiwanwan iti pamay-an ti panagkanta, iti panangurnos iti dayta, iti panangensayo ken panangsanay kadagiti Levita a kumakanta, wenno iti aktual a pannakaiparang dayta. Mabalin a tumukoy dayta iti kada panguluen ti tunggal maysa kadagiti 24 a benneg dagiti musikero iti santuario, wenno mabalin a sabsabali pay a nalaing a musikero, yantangay kunaen ti rekord nga “agakemda kas mangiwanwanwan.” (1Cr 15:21; 25:1, 7-31) Iti paulo ti agarup 20 a sabsabali pay a Salmo, ad-adda pay nga espesipiko ti panangtukoyda kadagiti “mangiwanwanwan”: “Iti mangiwanwanwan kadagiti pagtokar nga adda kuerdasna,” “Iti mangiwanwanwan iti makimbaba nga oktaba,” ken agpatpatuloy. (Sal 4, 12, ken dadduma pay; kitaenyo ti SEMINIT.) Kanayonanna pay, tinukoy ti Kasuratan dagiti “pannakaulo dagiti kumakanta,” dagiti “nalaing unay,” ken dagiti “agsursuro.” Pasingkedan amin dagitoy ti kaadda ti nangato nga estandarte ti musika.​—Ne 12:46; 1Cr 25:7, 8.

Agparang a ti kaaduan a bunggoy nga agkankanta idi idiay Israel ket agsinsinnungbat, mabalin nga agsinsinnublat a kantaen ti dua a nabingay a koro dagiti agaasping a linia ti kanta, wenno agsinsinnublat nga agkanta ti maysa a kumakanta ken ti maysa a sumungbat a koro. Iti Kasuratan nalawag a natukoy daytoy kas ‘panagsungbat.’ (Ex 15:21; 1Sm 18:6, 7) Daytoy a kita ti panagkanta ket naipamatmat iti mismo a pamay-an a pannakaisurat ti sumagmamano a salmo, kas iti Salmo 136. Ti pannakailadawan ti dua a dadakkel a koro ti panagyaman idi tiempo ni Nehemias ken ti pasetda iti inagurasion ti pader ti Jerusalem ket mangipasimudaag a nagkantada iti kastoy a pamay-an.​—Ne 12:31, 38, 40-42; kitaenyo ti KANTA.

Mabalin a maikuna a ti panagdayyeng ket adda iti nagbaetan ti panagkanta ken panagsao. Gistay maymaysa ken maulit-ulit ti tonona, a ti ritmo ti maipagpaganetget. Nupay ti panagdayyeng agtultuloy a nalatak iti sumagmamano a kangrunaan a relihion ti lubong, agparang a ti pannakausarna iti Biblia ket kadagiti dung-aw laeng, kas idi indayyeng ni David ti maysa a dung-aw maigapu iti ipapatay ni Jonatan a gayyemna ken ni Ari Saul. (2Sm 1:17; 2Cr 35:25; Eze 27:32; 32:16) Ti estilo a panagdayyeng ket maibagay laeng iti dung-aw wenno un-unnoy agsipud ta tumunos dayta iti samiweng ti musika wenno iti panagbaliwbaliw ti tono ti bin-ig laeng a panagsao.​—Kitaenyo ti DUNG-AW.