Kinaragsak—Naatap Unay
NABAYAGEN nga ad-adalen dagiti sientipiko ti pungtot, danag, ken leddaang. Nupay kasta, kadagiti kallabes a tawen, ipampamaysa dagiti kangrunaan a sientipiko ti panagsukimatda iti positibo ken makaay-ayo a rikna ti tao—ti kinaragsak.
Ania ti nalabit mamagbalin kadagiti tattao a naragragsak? No ub-ubingda, nabakbaknang, nasalsalun-at, nataytayag, wenno nakutkuttong? Ania ti tulbek iti pudpudno a kinaragsak? Marigatan ti kaaduan a tattao a mangsungbat iti dayta a saludsod; dagiti dadduma, saanda a masungbatan. No usigen ti nasaknap a pannakapaay a mangbirok iti kinaragsak, nalabit nalaklaka para iti dadduma a sungbatan no ania ti saan a tulbek iti kinaragsak.
Irekrekomenda idi dagiti kangrunaan a sikologo ti pilosopia a naisentro iti bukod a bagi kas tulbek iti kinaragsak. Parparegtaenda dagiti naliday a tao a mangipamaysa a naan-anay iti panangpennek kadagiti indibidual a kasapulanda. Maar-aramat iti psychotherapy dagiti makaawis a sasao kas iti “ipakitam no asinoka,” “ammuem no ania ti kayatmo,” ken “am-ammuem ti bagim.” Nupay kasta, umanamongen ti sumagmamano kadagiti mismo nga eksperto a mangitantandudo idi iti daytoy a kapanunotan a ti kasta a kinamanagimbubukod saan a mangyeg iti manayon a ragsak. Ut-ot ken liday ti lak-amen no ti la bagim ti panunotem. Ti kinamanagimbubukod saan nga isu ti tulbek iti kinaragsak.
Ti Tulbek iti Liday
Saan nga umiso ti pagbirbirokan dagidiay agsapsapul iti kinaragsak babaen ti pannakaigamerda iti ragragsak. Usigenyo ti ehemplo ni masirib nga Ari Solomon iti nagkauna nga Israel. Iti libro ti Biblia nga Eclesiastes, inlawlawagna: “Aniaman a kinalikaguman dagiti matak diak impaidam kadakuada; diak insina ti pusok iti aniaman a rag-o, ta ti pusok nagrag-o gapu iti amin nga ar-aramidko; ket daytoy isu idi ti biangko iti amin nga aramidko.” (Eclesiastes 2:10) Nangipatakder ni Solomon kadagiti balay a maipaay kenkuana, nagmula kadagiti kaubasan, ken nagaramid kadagiti minuyongan, parke, ken tangtangke ti danum a maipaay kenkuana. (Eclesiastes 2:4-6) Naminsan insaludsodna: “Asino ti makabalin a mangan, wenno addaan panagrag-o nga ad-adda ngem siak?” (Eclesiastes 2:25) Isu ket lininglingay dagiti kalalaingan a kumakanta ken tumutokar, ken tinagiragsakna ti nakilangenlangen kadagiti kapipintasan a babbai iti pagilian.—Eclesiastes 2:8.
Ti punto ket, saan a nagpampamayan ni Solomon no maipapan kadagiti makaparagsak nga aramid. Aniat’ naikunana kalpasan a sinagrapna ti adu a pakaragsakan iti biag? Kinunana: “Idin kinitak dagiti amin nga ar-aramid a pinataud dagiti im-imak ken ti aramid a nagbannogak nga inaramid; ket, adtoy isuda amin barengbarengda ken maysa a panagagawa iti angin, ket awan idi ti gunggona iti baba ti init.”—Eclesiastes 2:11.
Pudno agingga kadagitoy nga aldaw ti natakuatan ti masirib nga ari. Alaentay a pagarigan ti nabaknang a pagilian kas iti Estados Unidos. Iti napalabas a 30 a tawen, gistay dinoble dagiti Amerikano ti kaadu dagiti material a sanikuada, kas kadagiti lugan ken telebision. Nupay kasta, sigun kadagiti eksperto iti salun-at ti isip, saan a naragragsak dagiti Amerikano. Sigun iti maysa a gubuayan, “iti dayta met laeng a panawen, ngimmato ti bilang dagiti agledleddaang. Nagtriple ti bilang dagiti tin-edyer a nagpakamatay. Nagdoble ti bilang dagiti diborsio.” Iti nabiit pay, kakasta met laeng ti konklusion dagiti managsirarak kalpasan ti panangadalda iti pakainaigan ti kuarta iti kinaragsak kadagiti populasion ti agarup 50 a nadumaduma a pagilian. Iti ababa a pannao, diyo magatang ti kinaragsak.
Iti sabali a bangir, ti pananggun-od iti kinabaknang siuumiso a maikuna a tulbek iti liday. Namakdaar ni apostol Pablo: “Dagidiay determinado a bumaknang matnagda iti pannakasulisog ken iti maysa a silo ken kadagiti adu a minamaag ken makapasakit a tartarigagay, a mangipalned kadagiti tattao iti pannakadadael ken pannakarebba. Ta ti ayat iti kuarta isu ti ramut dagiti amin a kita ti makadangran a bambanag, ket babaen ti panangragpat iti daytoy nga ayat sumagmamano ti naiyaw-awan manipud iti pammati ket sinalputda ti intero a bagbagida iti adu nga ut-ot.”—1 Timoteo 6:9, 10.
Ti kinabaknang, kinasalun-at, kinaagtutubo, kinapintas, kinabileg, wenno uray aniaman a kombinasion dagitoy saanna a maipanamnama ti manayon a ragsak. Apay a saan? Agsipud ta awan pannakabalintayo a manglapped kadagiti dakes a banag a mapasamak. Maitutop ti kinuna ni Ari Solomon: “Ti tao dina met ammo ti panawenna: kas kadagiti ikan a matiliwto iti mangdadael nga iket, ken kas kadagiti tumatayab a nakemmeg iti silo, kasta met laeng ti pannakasilo dagiti annak dagiti tattao iti dakes a panawen, intono mapasamak a pettat kadakuada.”—Eclesiastes 9:12.
Naatap a Kalat
Kasano man kaadu ti nasientipikuan a panagsukisok, awan mabukel nga aramid-tao a pormula wenno pamuspusan para iti kinaragsak. Kinuna pay ni Solomon: “Nagbaw-ingak, ket nakitak iti baba ti init, a ti lumba saan nga agpaay kadagiti nasiglat, wenno ti bakal kadagiti napigsa, wenno ti taraon kadagiti masirib, uray pay ti kinabaknang kadagiti tattao a mannakaawat, wenno ti parabur kadagidiay addaan iti pannakaammo; gapu ta ti panawen ken di mapakpakadaan a pasamak maangay kadakuada amin.”—Eclesiastes 9:11, NW.
Adu nga umanamong kadagiti nadakamat a sasao ti nangikuna a di realistiko ti panangnamnama iti pudno a naragsak a biag. Kinuna ti maysa a prominente nga edukador a “ti kinaragsak ket parparmata.” Mamati ti dadduma a ti tulbek iti kinaragsak ket maysa a misterioso a palimed, a ti abilidad a mangipalgak iti palimed mabalin nga ikutan laeng ti sumagmamano a natalugadingan a masirib a mistiko.
Kaskasdi, iti panangsapulda iti kinaragsak, itultuloy dagiti tao a padasen ti nadumaduma nga estilo ti panagbiag. Iti laksid ti pannakapaay dagiti immun-una ngem isuda, adu pay laeng ita ti mangkamkamakam iti kinabaknang, bileg, salun-at, wenno ragragsak kas solusion iti kinalidayda. Agtultuloy ti panagbirok gapu ta iti kaunggan, mamati ti kaaduan a tattao a saan laeng a parparmata ti manayon a kinaragsak. Mangnamnamada a ti kinaragsak saan a maysa a naatap nga arapaap. Gapuna mabalin a maisaludsodyo, ‘Kasanok a masarakan dayta?’