Ti “Dayag” Dagiti Bituen

NAPADASAM kadin ti nagsiddaaw a nangmingming iti rinibu a bituen a makita iti naariwanas a rabii? Bayat a kitkitaem dagiti babassit nga agrimatrimat a lawag, nalabit nadlawmo nga agduduma ti karaniag ken kolorda. Umiso ti kinuna ti Biblia: “Ti bituen naiduma ti dayagna iti sabali a bituen.”​—1 Corinto 15:41.

Apay ngata nga agduduma ti dayag wenno raniag dagiti bituen? Kas pagarigan, apay a kasla puraw ti dadduma idinto ta asul, duyaw, wenno nalabaga ti sabsabali? Ken apay nga agrimatrimatda?

Iti uneg dagiti bituen, adda nagdadakkel a nuklear nga urno a mangpatpataud iti nakapigpigsa nga enerhia. Agwaras dayta nga enerhia iti makinruar a paset ti bituen sa rummuar iti law-ang, kangrunaanna kas makita a lawag ken infrared rays. Mabalin a masdaawka a makaammo nga asul dagiti napudpudot a bituen idinto ta dagiti nalamlamiis ket nalabaga. Apay a nagduma ti kolorda?

Ti lawag ket mabalin a panunoten kas ayus dagiti partikulo a maawagan iti photon, nga aggaraw a kas iti allon ti enerhia. Dagiti napudpudot a bituen ket mangipugso iti napigpigsa a photon, nga addaan iti ab-ababa a wavelength nga umasul ti kolorna. Mangipugso met dagiti nalamlamiis a bituen iti nakapkapsut a photon a lumabaga ti kolorna. Ti bituentayo nga Init ket medio berde wenno dumuyaw, nga adda iti tengnga ti spectrum ti nadumaduma a kolor. Apay ngarud a saan a bumerde ti kolorna? Mangiruar pay ngamin iti adu a lawag iti sabali a makita a wavelength isu a puraw ti kolor ti init no makita manipud iti law-ang.

Ti Atmospera ti Daga “Koloranna” ti Init

Sagaten ti atmospera ti makitatayo a lawag ti init isu nga agduduma ti kolorna sigun iti oras ti aldaw. Kas pagarigan, iti katengngaan ti aldaw, gagangay a natayengteng a duyaw ti kolor ti init. Ngem no lumlumgak ken lumlumnek dayta, kasla maris kahel wenno nalabaga pay ketdi. Agbalbaliw ti kolorna gapu kadagiti molekula ti gas, sengngaw ti danum, ken agduduma a nagbabassit a partikulo iti atmospera ti daga.

Gapu iti kasasaad ti atmospera, maiwaras ti asul ken bioleta a lawag ti init isu a nakapimpintas ti kinaasul ti langit iti naariwanas nga aldaw. Yantangay awanen ti asul ken bioleta iti makita a kolor ti lawag ti init, kadawyan a nakaduyduyaw dayta iti tengnga ti aldaw. Ngem no nakababbaba ti init, ad-adayo ti daliasaten ti lawagna sakbay a dumanon ditoy daga ken nalawlawa a paset ti atmospera ti lasatenna. Gapu iti dayta, maiwaras ti ad-adu nga asul ken berde a lawagna. Isu a no lumlumnek ti init, nakalablabbaga ti kolorna.

Ti Namaris a Langit iti Rabii

Ti buya ti langit a makitatayo iti rabii ket depende iti kapigsa dagiti matatayo. Dumanon ti lawag kadagiti matatayo babaen iti dua a kita ti sensor​—dagiti cone ken rod. Dagiti cone ti makailasin iti kolor, ngem dida agandar no nakasipsipnget. Ngem nupay dagiti rod ket saan a sensitibo iti kolor, nakaep-episienteda nga umawat iti lawag. Kadagiti kasayaatan a kasasaad, madlaw ti rod uray ti maysa la a photon ti lawag! Ngem mas sensitibo dagiti rod-tayo kadagiti ab-ababa a wavelength nga umasul ti kolorna. Isu a no kumitatayo kadagiti nakudrep a bituen nga agpapada ti lawagda, posible a makitatayo dagiti asul ngem ditay makita dagiti nalabaga. Imbag laengen ta adda dagiti mausartayo nga instrumento a pangtulong kadagiti matatayo.

Babaen kadagiti largabista ken teleskopio, makitatayo no rabii dagiti nakudrep a banag a kas kadagiti bituen, galaksi, kometa, ken nebula. Ngem kaskasdi nga apektaran ti atmospera dagiti makitatayo. Ti solusion ket ti Hubble Space Telescope, wenno HST, nga agrikrikus iti daga. Kas nakaskasdaaw a gapuanan ti teknolohia, madlaw ti HST uray ti bambanag nga adayo a nakudkudrep ngem iti makita dagiti matatayo! Gapu iti dayta, nagpipintas dagiti maalana a ladawan ti bambanag iti adayo a law-ang, agraman dagiti galaksi ken nebula​—rimmuok ti tapok ken gas iti nagbabaetan ti bitbituen.

Malaksid iti dayta, adda dagiti baro a teleskopio ditoy daga a pumada wenno umartap pay ketdi iti HST iti nadumaduma a pamay-an. Kas pagarigan, babaen kadagiti nagsayaat a teknik a mangkissay kadagiti epekto ti atmospera, nalawlawag wenno mas detalyado ti makita dagiti astronomo kadagita a baro a teleskopio no idilig iti HST. Ti maysa a pagarigan ket ti W. M. Keck Observatory a masarakan iti maysa nga isla idiay Hawaii, a nakaikabilan ti Keck I telescope. Maysa dayta kadagiti kadakkelan a teleskopio iti lubong. Babaen iti dayta, ti astronomo a ni Peter Tuthill iti University of Sydney, Australia, nadiskobrena ti rimmuok ti tapok nga ipugpugso ti dua nga agrinrinnikus a bituen iti konstelasion a Sagittarius. Iti panagkitatayo, kasla asideg dayta iti tengnga ti galaksitayo a Milky Way.

Bayat nga umad-adayo ti makitkita dagiti astronomo iti law-ang, umad-adu met a bituen ken galaksi ti madisdiskobreda. Kasano ngata ti kaadu dagita? Ditay ammo ti eksakto a bilangda ngem ammo dayta ti Namarsua kadatayo a ni Jehova a Dios. “Bilangenna ti dagup dagiti bituen; isuda amin awaganna babaen kadagiti naganda,” kuna ti Salmo 147:4.

Umasping iti dayta ti imbaga ni propeta Isaias. Kinapudnona, nakaskasdaaw ti nasientipikuan a kinaumiso ti imbagana ta dinakamatna pay a ti uniberso ket gapuanan ti di aggibus nga enerhia ti Dios. Insuratna: “Itangadyo dagiti matayo sadi ngato ket kitaenyo. Siasino ti namarsua kadagitoy a banag? Isu Daydiay mangiruruar iti buyotda sigun a mismo iti bilang, isuda amin awaganna sigun a mismo iti nagan. Gapu iti kinaruay iti dinamiko nga enerhia, kasta met a yantangay isu nakired iti pannakabalin, awan uray maysa kadakuada ti mapukpukaw.”​—Isaias 40:26.

Yantangay nagbiag ni Isaias agarup 2,700 a tawenen ti napalabas, kasano koma nga ammona a ti uniberso ket gapuanan ti di aggibus nga enerhia ti Dios? Sigurado a dina naammuan dayta a bukbukodna! Imbes ketdi, impaisurat dayta kenkuana ni Jehova. (2 Timoteo 3:16) Gapuna, naaramidanna​—agraman ti dadduma pay a mannurat iti Biblia​—ti di maaramidan dagiti libro ti siensia wenno teleskopio. Inyam-ammoda no siasino Daydiay nangted kadagiti bituen iti kinapintas ken dayag.

[Kahon/Ladawan iti panid 16]

APAY NGA AGRIMATRIMAT DAGITI BITUEN?

Dagiti bituen ket agrimatrimat wenno kasla agbaliwbaliw bassit ti raniag ken lokasionda gapu kadagiti agbaliwbaliw a kasasaad iti atmospera ti daga. Kas pagarigan, ipapanmo nga adda babassit a silaw iti lansad ti swimming pool. Ania ti mapasamak kadagita a lawag no adda manggaraw iti rabaw ti danum iti pool? Wen, agrimatrimat dagita a kas kadagiti bituen. Ngem no dakdakkel ti silaw, saan unay a maapektaran dayta. Dagiti planeta ket kas kadagita a dadakkel a lawag saan a gapu ta dakdakkelda ngem kadagiti bituen no di ket as-asidegda nga amang iti daga isu a kasla dakdakkelda.

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 17]

KOLOR DAGITI LADAWAN: AGPAYSO WENNO PEKE?

Gapu iti Hubble Space Telescope (HST), posible a nakakitakan kadagiti nakapimpintas ken namaris a ladawan dagiti galaksi, nebula, ken bituen. Ngem agpayso kadi dagiti kolorda? Kinapudnona, partuat laeng dagita ti nagtipon nga arte ken siensia. Monochrome (maymaysa a kolor) dagiti ladawan a naretrato babaen iti HST ngem nausar dagiti color filter. Dagiti astronomo ken eksperto kadagiti ladawan ket agus-usar iti moderno a teknolohia ken software tapno makompleto dagiti ladawan, no dadduma tapno mapagbalinda ti ladawan nga umasping unay iti pagarupenda a natural a kolor dagiti bambanag iti law-ang.a Adda met tiempo nga igagara dagiti astronomo a baliwan ti kolor dagiti ladawan tapno agminar ti dadduma a detalye, nalabit tapno mausar iti nasientipikuan a pananganalisar.

[Footnote]

[Dagiti ladawan]

Monochrome

Nalabaga

Berde

Asul

Ladawan kalpasan a napagtitipon ti tallo a kolor

[Credit Line]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Ladawan iti panid 16]

Ti bituen a V838 Monocerotis

[Ladawan iti panid 16]

Arp 273​—agkanaig a galaksi

[Picture Credit Line iti panid 15]

NASA, ESA, and the Hubble Heritage (STScI/AURA) -ESA/Hubble Collaboration

[Picture Credit Line iti panid 16]

V838: NASA, ESA, and H. Bond (STScI); Arp 273: NASA, ESA, and the Hubble Heritage Team (STScI/AURA)