ISAIAS, LIBRO TI
Ti libro ti Isaias naisangsangayan ti panangitan-okna ken Jehova kas “Daydiay Santo ti Israel,” nga iyaplikarna kenkuana daytoy a sasao iti dagup a 25 a daras. Kasta met, silalawag unay nga ipatuldona ti Mesias wenno Daydiay Pinulotan ni Jehova. Babaen iti Mesias dumteng ti pannakaispal ti ili ti Dios.
Iti mismo nga umuna a bersikulo ti libro ti Isaias, natukoy dagiti linaonna kas “ti sirmata ni Isaias nga anak ni Amoz a nasirmatana maipapan iti Juda ken Jerusalem.” Gapuna, nupay ti libro naglaon kadagiti naimpadtuan a balikas maipapan iti adu a nasion, saan a maibilang dagita kas koleksion dagiti di agkakanaig a pammakdaar maipapan kadagitoy a nasion. Imbes ketdi, dagitoy ket agsasaganad a padpadto nga addaan direkta nga epekto iti Juda ken Jerusalem.
Kasasaad Idi a Tiempo. Ipakaammo kadatayo ti Isaias 1:1 a nasirmata ni Isaias dagitoy a banag idi kaaldawan da Ozias, Jotam, Acaz, ken Ezekias, ar-ari ti Juda. Panawen idi daytoy ti nakaro a riribuk iti nagbaetan dagiti nasion ken tiempo a nakaro ti impluensia dagiti ulbod a narelihiosuan a kapanunotan kadagiti umili ti Juda. Iti rugrugi ti panagserbi ni Isaias kas mammadto, natay iti kukutel ni Ari Ozias gapu iti kinadursokna iti panangakemna kadagiti annongen ti papadi. (2Cr 26:16, 19-21) Naipadamag a bayat ti panagturay ni Jotam nga anak ni Ozias, nupay inaramidna no ania ti umiso, “dagiti umili agtigtignayda pay laeng idi iti makadadael.”—2Cr 27:2; 2Ar 15:34.
Simmaganad ni Ari Acaz, nga iti 16 a tawen nangipakita iti dakes nga ulidan maipaay iti nasion. Intultuloyna ti panagdaydayaw ken Baal agraman dagiti ritual a panagisakripisio iti tattao. Adda idi “nakaro a di kinamatalek ken Jehova.” (2Cr 28:1-4, 19) Iti daytoy a tiempo, nagaliansa ti ar-ari ti Siria ken Israel ket linakubda ti Jerusalem. Saan nga inkankano ni Acaz ti pammatigmaan ni Isaias a mammadto, gapuna nagbaon iti mapan ken Tiglat-pileser III nga ari ti Asiria maipaay iti namilitariaan a tulong. (2Ar 16:5-8; Isa 7:1-12) Iti panangaramidna iti daytoy, ‘pinagbalinna ti lasag kas takiagna, a ti pusona timmallikud ken Jehova.’ (Jer 17:5) Immannugot a makialiansa ti Asiria, ngem siempre interesado laeng iti pannakapalawa ti bukodna a masakupan. Ti buyot ti Asiria kinautibona ti Damasco ti Siria ket nalawag nga indestierona dagidiay agnanaed iti apostata nga Israel a nagindeg iti daya ti Jordan.—1Cr 5:26.
Idi agangay, idi saan a nagbayad ti Samaria iti impuesto, nalakub met ket dagiti agnanaed iti dayta naibellengda. (2Ar 16:9; 17:4-6; 18:9-12) Daytoy ti namagpatingga iti sangapulo-tribu a pagarian, ket nagbanaganna napalikmutan ti Juda kadagiti Gentil a nasion. Idi agangay, dagiti agtuturay iti Asiria intultuloyda dagiti namilitariaan a gannuat iti laud, a rinautda dagiti siudad ti Juda ken dagiti nasion iti aglikmut. Kinalikaguman pay ketdi ni Senaquerib ti isusuko ti mismo a Jerusalem. Ngem iti sidong ti panagari ni Ezekias, nagbalbaliw ti kasasaad sadiay. Ni Ezekias nagtalek ken Jehova, ket adda idi ni Jehova kenkuana.—2Ar 18:5-7; Isa kap 36, 37.
Inrugi ni Isaias ti panagserbina kas mammadto bayat ti panagturay ni Ozias, a nangrugi nga agturay idi 829 K.K.P., ket nagtultuloy kas mammadto agingga iti tiempo ti panagturay ni Ezekias, a nagleppas idi agarup 717 K.K.P. Ti Isaias, kapitulo 6, bersikulo 1, tukoyenna ti ‘tawen a pannakatay ni Ari Ozias’ (a. 778 K.K.P.) kas tiempo ti panangawat ni Isaias iti annongen manipud ken Jehova a nailanad iti dayta a kapitulo; nupay ti immun-una nga impormasion mabalin a nailanad sakbay dayta. Kalpasanna, iti kapitulo 36, bersikulo 1, natukoy ti “maikasangapulo ket uppat a tawen ni Ari Ezekias” (732 K.K.P.), idi nangibaon ni Senaquerib iti maysa a buyot maibusor iti Jerusalem ken napagsubli dayta. Mainayon iti panangisalaysayna iti pangta a pananglakub ken iti pannakaispal ti Jerusalem, dakamaten ni Isaias ti panagsubli ni Senaquerib idiay Nineve ken ti pannakapapatayna. (Isa 37:36-38) No insurat ni Isaias daytoy a sangkabassit nga impormasion iti pakasaritaan saan ket nga impasngat laeng ti maysa a naud-udi a mannurat, mabalin nga ipasimudaag daytoy a nagipadto ni Isaias maysa a tiempo kalpasan ti maika-14 a tawen ni Ezekias. Dagiti kronolohikal a rekord ti Asiria ken Babilonia (nupay mapagduaduaan ti kinamapagtalkanda) agparang nga ipatuldoda a nagturay ni Senaquerib agarup 20 a tawen kalpasan ti kampaniana maibusor iti Jerusalem. Ti Judio a tradision, a mabalin met a di mapagtalkan, kunaenna a naragadi ni Isaias sigun iti panagbilin ni Ari Manases. (Ipagarup ti sumagmamano a daytoy ti tuktukoyen ni Pablo iti Hebreo 11:37, ngem saan pay a napaneknekan.)—Isa 1:1.
Adda met dadduma pay a natukoy nga impormasion a makatulong iti panangpetsa kadagiti linaon dagiti espesipiko a paset ti libro ti Isaias. Kas pagarigan, kunaen ti kapitulo 7, bersikulo 1, a ni Peca nga ari ti Israel immay a manggubat iti Jerusalem idi kaaldawan ni Ari Acaz. Nupay nagturay ni Acaz manipud 761 agingga iti 746 K.K.P., nagpatingga ti kinaari ni Peca idi agarup 758 K.K.P.; gapuna, daytoy a pasamak naaramid la ketdi sakbay dayta a tawen. Kasta met, kunaen ti Isaias 14:28 a ti petsa ti maysa a pammakdaar maibusor iti Filistia ket “idi tawen a natay ni Ari Acaz,” a dayta ket idi 746 K.K.P. Dagitoy natukoy nga impormasion ket makatulong iti panangammo no kaano a naaramid dagiti pasamak iti libro ti Isaias iti agus ti panawen.
Maymaysa ti Nangisurat. Adda dagiti kritiko ti Biblia iti agdama a tiempo a nangirupir nga adda paspaset ti libro ti Isaias a saan a ni Isaias ti nangisurat. Kuna ti sumagmamano a ti kapitulo 40 agingga iti 66 ket insurat ti di nainaganan a tao, a nagbiag idi asidegen ti panagpatingga ti pannakaidestiero dagiti Judio idiay Babilonia. Ti sumagmamano a kritiko isinada ti dadduma pay a paset ti libro, nga ipapanda nga adda la ketdi sabali a nangisurat kadagita a saan a ni Isaias. Ngem ti Biblia a mismo saanna nga anamongan dagitoy nga argumento.
Dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan bigbigenda a ni “Isaias a mammadto” ti makinggapuanan iti material a naawagan itan ti kapitulo 1 agingga iti 39 ken ti kapitulo 40 agingga iti 66. Pulos a saanda nga imparipirip nga adda dua a tao nga agnagan iti Isaias, wenno saanda nga ammo ti nagan ti mannurat ti maysa a kapaset ti libro. (Maipaay kadagiti pagarigan, idiligyo ti Mt 3:3 ken Mt 4:14-16 iti Isa 40:3 ken Isa 9:1, 2; kasta met ti Jn 12:38-41 iti Isa 53:1 ken Isa 6:1, 10.) Mainayon iti daytoy, adu a paspaset ti Kristiano a Griego a Kasuratan ti mangipakita a dagiti mannurat espesipiko a kunaenda a ti inlanadda a material inadawda iti naud-udi a paset ti libro ti Isaias. Ibagada a gapuanan dayta ni “Isaias a mammadto” imbes a ti maysa a di nainaganan a mannurat. (Idiligyo ti Mt 12:17-21 iti Isa 42:1-4; ti Ro 10:16 iti Isa 53:1.) Ni Jesu-Kristo a mismo idi nagbasa manipud iti “lukot ni mammadto nga Isaias” iti sinagoga idiay Nazaret, binasana ti Isaias 61:1, 2.—Lu 4:17-19.
Kanayonanna pay, ti Dead Sea Scroll ti Isaias (IQIsa, patien a nakopia idi arinunos ti maikadua a siglo K.K.P.) aglaon iti ebidensia a ti managkopia a nangisurat iti dayta awan aniaman nga ammona maipapan iti maipagarup a pannakabingay ti padto iti pagnguduan ti kapitulo 39. Ti maika-40 a kapitulo inrugina iti maudi a linia ti binatog a naglaon iti kapitulo 39.
Ti intero a libro ti Isaias nayallatiw iti panaglabas dagiti siglo kas maymaysa a libro, saan a kas dua wenno ad-adu pay. Ti panagsilpo ti kapitulo 39 ken ti kapitulo 40 ket nabatad iti sasao a nailanad iti Isaias 39:6, 7, a dayta ti nalawag a pannakarangtay a mamagkamang kadagitoy a kapitulo.
Kadagidiay mangikuna a ti libro ket gapuanan ti nasursurok ngem maysa a mannurat, imposible ti gistay dua a siglo a nasaksakbay a panagipadto ni Isaias maipapan iti maysa nga agturay nga agnagan Ciro a mangwayawaya kadagiti naidestiero a Judio. Gapuna pattapattaenda a naisurat daytoy iti naud-udi a tiempo, nalabit kalpasan nga inrugi ni Ciro ti panagparmekna iti nasnasion. (Isa 44:28; 45:1) Ngem saanda a natarusan ti pateg daytoy a paset ti libro, agsipud ta ti material espesipiko a mainaig iti nasakbay a pannakaammo, ti pannakabael ti Dios a mangibaga a nasaksakbay no ania ti mapasamak iti ilina. Gistay 200 a tawen a nasaksakbay, daytoy a padto inlanadna ti nagan ti maysa a tao a saan pay a nayanak, a mangparmekto iti Babilonia ken mangwayawaya kadagiti Judio. Ti pannakatungpal dayta sigurado a paneknekanna a nadibinuan ti namunganayanna. Dayta ket saan a pattapatta ni Isaias maipapan iti masanguanan, no di ket, kas insuratna a mismo, “daytoy ti kinuna ni Jehova.” (Isa 45:1) Uray no kunaen a daytoy a paset ti Isaias ket gapuanan ti maysa a mannurat idi tiempo ni Ciro saan latta a marisut ti parikut dagiti kritiko. Apay a saan? Agsipud ta daytoy a paset ti libro detalyado nga impadtona met dagiti pasamak iti naindagaan a biag ken ministerio ti Mesias, ni Jesu-Kristo—bambanag nga ad-adayo pay iti masanguanan. Ti pannakatungpal dagitoy a padto patalgedanna a ti padto ni Isaias ket impaltiing ti Dios, saan ket a koleksion dagiti gapuanan dagiti impostor.
Maigapu kadagiti umasping a rason, dagidiay di umanamong nga insurat ni Isaias ti kapitulo 40 agingga iti 66 gagangay a saanda met nga umanamong nga isu ti nangisurat iti kapitulo 13, a mainaig iti pannakatnag ti Babilonia. Nupay kasta, ti kapitulo 13 nangrugi iti sasao a: “Ti pammakdaar maibusor iti Babilonia a nakita ni Isaias nga anak ni Amoz iti sirmata.” Nabatad a daytoy met laeng ti “Isaias nga anak ni Amoz” a ti naganna agparang iti panglukat a bersikulo ti kapitulo 1 bs 1.
Panagkakanaig. Ti adu a paset ti surat ni Isaias ket nailagalaga iti adu a sabsabali pay a paset ti Biblia. Maysa a siglo wenno nasursurok pay kalpasan ti tiempo ni Isaias, insurat ni Jeremias ti rekord a masarakan kadagiti libro ti Ar-ari, ket makapainteres a makita a ti nairekord iti 2 Ar-ari 18:13 agingga iti 20:19 pumadpada unay iti masarakan iti Isaias kapitulo 36 agingga iti 39. Ti dadduma a mammadto saanda laeng a salaysayen ti bambanag nga umasping kadagidiay dinakamat ni Isaias, no di ket ti dadduma pay a mannurat ti Biblia adu a daras nga espesipiko a tukoyenda ti mismo a sursurat ni Isaias.
Karaman kadagiti naisangsangayan unay ken masansan unay a maadaw a padto manipud libro ti Isaias isu dagiti padto mainaig kadagiti detalye maipapan iti Mesias. Kas naipakita iti naipakuyog a tsart, adu kadagitoy ti espesipiko nga inadaw dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan kasta met a dinakamatda ti kaitungpalan dagita. Makapainteres a mapaliiw a ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna masansan unay a nagadawda manipud iti Isaias tapno ibatadda ti pakabigbigan ti Mesias.
Saan a natukoy ditoy ti amin a padto ni Isaias nga inadaw ti dadduma pay a napaltiingan a mannurat ti Biblia, ngem naitampok ditoy ti sumagmamano kadagiti padto a namaglatak unay iti Isaias. Dagitoy a padto, agraman ti isuamin a paset ti libro, itan-okda ni Jehova, Daydiay Santo ti Israel, kas ti mangipaay iti daytoy a pannakaisalakan ti ilina babaen iti napulotan nga Anakna.
[Kahon iti panid 1096]
DAGITI TAMPOK TI ISAIAS
Padpadto a mangtukay kadagiti adipen ni Jehova tapno agbutengda kenkuana, saan a kadagiti nasion iti aglikmut, kasta met a tapno manginanamada kenkuana, ti pudno a Dios, maipaay iti pannakaispal, buyogen ti naan-anay a panagtalek iti inkarina a panangisalakan ken panangisubli
Inturong dayta ni Isaias iti Juda ken Jerusalem bayat ti tawtawen sakbay ti di naballigi a panagregget ni Senaquerib a mangdadael iti Jerusalem idi 732 K.K.P., ken mabalbalin a maysa a tiempo kalpasanna
Ti basol ti Juda ken Jerusalem; annongen ni Isaias (1:1–6:13)
Saan nga anamongan ni Jehova dagiti sakripisio dagiti umili a nakabasol iti panangirurumen, di kinahustisia, ken panagibukbok iti dara
Nupay maipakat ti panangukom kadagidiay awanan pammati, inton agangay maitan-ok ti bantay ti balay ni Jehova ket adu a tattao ti bumaw-ingto kenkuana
Gapu iti kinasukir ti Juda, ikkaten ni Jehova dagiti kangrunaan a kasapulan iti panangtaginayon iti biag (tinapay ken danum) ken ti pakaibatayan ti kinatibker ti kagimongan
Ti natangsit a babbai, a nagkawes iti nagarbo a pagan-anay, mapilitanda nga agkawes iti pagan-anay dagiti kautibo
Ti Israel, kas maysa a kaubasan, napaay a mangpataud iti bungbunga a kinahustisia ken kinalinteg
Madalusan dagiti bibig ni Isaias; situtulok nga agtignay maitunos iti annongenna kas mammadto, a mapan kadagiti nasukir nga umili
Pangta nga iraraut ti kabusor ken kari a pannakabang-ar (7:1–12:6)
Mapaay ti aliansa ti Siria ken Israel iti panagreggetda a mangikkat ken Acaz iti trono; maited ti mangpatalged a pagilasinan maipapan iti pannakayanak ni Emmanuel
Ti anak ni Isaias a ni Maher-salal-has-baz ket agpaay kas pagilasinan ti panangrebbek ti Asiria kadagiti siudad ti Damasco ken Samaria sakbay a kabaelanen ti ubing a sawen ti “Amak!” ken “Inak!”
Dumteng ti manayon a bang-ar babaen iti Prinsipe ti Kappia
Ti Asiria, a pagbaut maipaay iti unget ni Jehova, ket madusa gapu iti kinakuspag; maispal ti Jerusalem
Ti saringit manipud iti pungdol ni Jesse agbalin nga agturay nga addaan iti espiritu ti Dios, ket mangituray iti kinahustisia
Dagiti mensahe wenno pammakdaar maipapan iti pannakalangalang ti nasnasion (13:1–23:18)
Malangalang ti Babilonia, ti ‘arina’ maipababa iti Sheol
Ti sangol ti Asiria maikkat, ti ramut ti Filistia matay iti bisin, ti Moab malangalang, ket ti Damasco mapagbalin a rebba
Dagiti Asirio ipababa ken idestieroda dagiti Egipcio ken dagiti Etiope
Ti Elam ken ti Media makipasetda iti panangrebba iti Babilonia
Ti Tiro maipababa, malipatan iti 70 a tawen
Pakpakauna maipapan iti panangisalakan ni Jehova (24:1–35:10)
Ni Jehova mangaramid iti dakkel a bangkete maipaay iti amin nga il-ili ken alimonenna ni patay iti agnanayon
Ti panangisalakan ni Jehova agbalin a suheto ti maysa a kanta
Agturay ti maysa nga ari maipaay iti kinalinteg, ken agturay ti piprinsipe maipaay iti kinahustisia; talna ken talged agingga iti tiempo a di nakedngan
Ti Edom malangalang; ti Sion agrag-o iti mismo a pannakaisublina
Ni Jehova mangipaay iti pannakaispal manipud Asiria; naipadto ti pannakaidestiero idiay Babilonia (36:1–39:8)
Dagiti Asirio rautenda ti Juda; ni Jehova isalakanna ti Jerusalem kas sungbat iti kararag ni Ezekias; mapapatay ti 185,000 nga Asirio
Ti gamgameng ipakita ni Ezekias kadagiti pannakabagi manipud Babilonia; ipakaammo ni Isaias ti um-umayen a pannakaidestiero idiay Babilonia
Pannakaluk-at manipud Babilonia babaen iti pudno a Dios, pannakaisubli ti Sion, umay ti Mesias (40:1–66:24)
Ti Jerusalem isubli ti Kasisiriban-amin ken Kabilgan-amin a Namarsua
Gapu iti pannakaisubli ti ilina, maalangonto ni Jehova kas kakaisuna a Dios, daydiay kakaisuna a makaipadto iti masanguanan, ket maibabain dagiti awanan biag a didios a sinukog ti tattao
Ti pannakatnag ti Babilonia babaen ken Ciro iwayaanna ti pannakaibangon manen ti Jerusalem
Ti napagwalangwalang a Sion mapagbalin a kas iti minuyongan ni Jehova
Ti adipen ni Jehova, ti Mesias, matay gapu kadagiti salungasing ti sabsabali
Ti lupes a Sion maaddaan iti adu nga annak, ket awan igam nga agballigi maibusor kenkuana
Awisen ni Jehova ti ilina nga agrag-o iti pannakaparsua ti baro a langlangit ken baro a daga, ngem awan bingay dagiti nadangkes a managsalungasing
[Tsart iti panid 1098]
Sumagmamano a Padto nga Agaplikar ken Jesu-Kristo
Teksto iti Isaias
—
Kristiano a Kasuratan
Impasngay ti maysa a balasang, birhen ababai
Putot ni David nga anak ni Jesse
Naipakaammo mainaig iti iyaayna: “Wayaanyo ti dalan ni Jehova!”
Mt 3:1-3; Mr 1:1-4; Lu 3:3-6; Jn 1:23
Pinulotan ni Jehova a mangibaga iti naimbag a damag kadagidiay naemma
Nangyeg iti lawag iti Galilea
Imbatadna ti kinahustisia ti Dios; saanna a rinumek dagidiay nayarig iti naparpar a runo
Mt12:10-21
Inawitna dagiti sakit ti sabsabali; gapu kadagiti sugatna napaimbag ti sabsabali
Saanda a pinati
Naibilang a kadua dagiti nakillo
Nalaksid, nagbalin a bato a pakaitibkolan, ngem nagbalin a pamuon a bato a pasuli
Dadduma Pay a Pasamak a Nabatad a Kaitungpalan Dagiti Padto ni Isaias, Ngem ti Mannurat Saanna a Tukoyen ni Isaias
Teksto iti Isaias
—
Kristiano a Kasuratan
Nainsulto, natungpa, natupraan
Naulimek ken di nagreklamo iti sanguanan dagiti nangakusar kenkuana
Mt 27:12-14; Ara 8:28, 32-35
Naitabon iti tanem ti maysa a nabaknang a tao
Natay kas maysa a sakripisio, tapno maluktan ti dalan maipaay iti adu iti kasta maaddaanda iti nalinteg a takder iti Dios
[Tsart iti panid 1223]
Dadduma Pay a Natungpal a Padto
Ti Sumagmamano Kadagiti Adu a Pasamak Sakbay ti Umuna a Siglo K.P. a Kaitungpalan Dagiti Padto ni Isaias
Teksto iti Isaias
—
Nadadael ti Jerusalem; ti pannakaidestiero idiay Babilonia
Pannakaluk-at manipud pannakaidestiero; pannakaisubli ti Jerusalem; ni Ciro ti inaramat ni Jehova a mangitungpal iti daytoy
Babaen ti panangidaulo ni Nabucodonosor, dinadael dagiti Caldeo ti mismo a siudad ti Tiro
[Tsart iti panid 1223]
Dakdakkel a Kaitungpalan iti Agdama ken iti Masanguanan
No basaen ti Biblia, nabatad a makita nga adu kadagiti padto ni Isaias ti addaan iti nasursurok ngem maysa a kaitungpalan, ket ti kaudian ken dakkel a kaitungpalan ti kaaduan a paset ti libro ket matungtungpalen iti agdama ken addanto pay kaitungpalanna iti masanguanan. Iti laengen libro ti Apocalipsis, adu ti naadaw wenno natukoy a padpadto ni Isaias, a ti sumagmamano ket nailista ditoy:
Teksto iti Isaias
—
Apocalipsis
Narban ti Babilonia!
Um-umay ni Jehova a mangipaay iti gunggona
Ti Babilonia a maysa a balangkantis ken kamalala dagiti pagarian ket aglak-am iti didigra
17:1, 2, 18; 18:7
Nabilin ti ili ti Dios a rummuar manipud Babilonia
Ti Baro a Jerusalem ket nayarig iti nagkauna a Jerusalem nga adda iti naisubli a kasasaadna
21:11, 24-26
Mangparsua ni Jehova iti baro a (lang)langit ken baro a daga
[Ladawan iti panid 1097]
Ti Isaias 37:24–40:2 kas makita iti Dead Sea Scroll. Ti kapitulo 40 ita ket naipakita ditoy a mangrugi iti maudi a linia iti binatog a pagnguduan ti kapitulo 39