ARKITEKTURA

Ti arte wenno siensia ti panagibangon. Ipakita ti Biblia nga idi rugrugi ti pakasaritaan ti tao, bayat ti 1,656 a tawen sakbay ti Layus idi kaaldawan ni Noe, nagduduma dagiti disso a pagnaedan ken dagiti wagas ti panagbiag. Kalpasan ti panangpapatayna ken Abel, naikuna a “nagtaeng’ ni Cain iti maysa a lugar, ket sadiay “nangibangon iti maysa a siudad.” (Ge 4:16, 17) Nupay kasta, ti maysa kadagiti kaputotanna a ni Jabal “isu idi ti namunganay kadagidiay agnaed kadagiti tolda ken addaan dinguen.” Ti sabali pay a kaputotanna ket “mammanday iti tunggal kita ti rimienta a gambang ken landok.” (Ge 4:20, 22) Idi panawen ti Layus mabalin a napukawen dagiti kaputotan ni Cain; nupay kasta, ti abilidad nga agibangon ken ti panagaramat kadagiti rimienta ket saan a napukaw a naikanunong kadakuada.

Dagiti kaputotan ni Set ti makinggapuanan iti naisangsangayan a panagbangon iti daydi a panawen sakbay ti Layus: ti daong nga imbangon ni Noe ken ti annakna. Nupay impaay ti Dios dagiti pamunganayan a plano ken dagiti rukodna, sigurado a nagtaud met ken Noe ti kinalaing nga agibangon kas tao a nangiwanwan kadagiti trabaho. Ti daong ket 300 a kasiko ti kaatiddogna, 50 a kasiko ti kaakabana, ken 30 a kasiko ti kangatona (133.5 m × 22.3 m × 13.4 m; 437 pie 6 pul. × 72 pie 11 pul. × 43 pie 9 pul.). Mabalin nga agarup 0.9 ek (2.2 acre) ti kalawa ti suelona. Gapu ta addaan iti tallo a kadsaaran ken akaba ti atepna nalabit kinasapulan, malaksid pay kadagiti “benneg” a pannakadibision, ti panagaramat iti kayo nga adigi ken awanan tapno mangtapaya ken kasta met a mangpatibker iti daong. Nupay ti daong ket natapalan iti alkitran iti nagbabaetanna, kasapulan met mapagsasaip a naimbag dagiti tabla tapno paniguraduan a di mastrek ti danum.​—Ge 6:13-16; kitaenyo ti DAONG Num. 1.

Nagkauna a Panagibangon Kalpasan ti Layus. Idi panawen kalpasan ti Layus, nadeskribir ni Nimrod kas natan-ok a managibangon iti sumagmamano a siudad. (Ge 10:8-12) Maisaysayangkat idin ti sabali pay a dakkel a proyekto ti panagibangon nga awanan iti anamong ti Dios, ti Torre ti Babel. Ditoy, adda dagiti nadakamat a kabbaro a materiales, dagiti ladrilio a nagebba iti pugon a ti pannakaargamasada ket bitumen. Nairanta ti torre nga agbalin a kangatuan a patakder iti daydi a tiempo.​—Ge 11:3, 4.

Awan duadua a nakakita ni Abraham, ti inapo dagiti Israelita, kadagiti namodmoderno nga estilo ti arkitektura idiay Ur dagiti Caldeo. (Ge 11:31) Ipalgak dagiti panagkabakab sadiay dagiti pammaneknek nga adda dagiti kalsada ti siudad, balbalay a dua ti kadsaaranna nga addaan kadagiti ladrilio nga agdan, ken kadagiti agaassideg a templo ken palasio, nga addadan idi maikatlo a milenio K.K.P. Masarakan met ditoy ti sumagmamano a kaunaan a pammaneknek ti panagusar iti corbel vault wenno iti cantilever arch (maporma daytoy no ti agsinnumbangir a pader napagbinnakkuko nga agpangato agingga nga agsinnabetda iti ngato babaen ti maysa nga intar ti batbato wenno ladrilio), kasta met iti pudno a nagbakkuko nga arko nga addaan iti makintengnga a bato a mamagsaup.

Idi agangay, bayat ti panagyanna idiay Egipto (Ge 12:10), mabalin a nakakita ni Abraham kadagiti nangangayed nga arkitektura iti dayta a daga. Naipagarup a ti Natukantukad a Piramida ni Ari Djoser idiay Saqqara ket addan idi maikatlo a milenio K.K.P. ken maysa kadagiti adda pay laeng ita a kaunaan a pagarigan dagiti dadakkel a panagibangon a nakaaramatan iti tinaga a bato. (LADAWAN, Tomo 1, p. 530) Ti Dakkel a Piramida ni Khufu, nga idi agangay naibangon idiay Giza, ket addaan iti nakadakdakkel a lansad a 5.3 ek (13 acre) ken naaramid iti agarup 2,300,000 a bloke ti apug a bato, a ti tunggal maysa agdagsen iti promedio a 2.3 metriko tonelada. Sigud a 147 m (482 pie) ti kangatona. Daytoy a proyekto ket nakasdaawan uray dagiti agdama nga inheniero, saan laeng a gapu iti kadakkelna no di ket kasta met ti kinaapagpag-isu ti pannakasangalna. Kalpasan ti sumagmamano a siglo, imbangon met dagiti Egipcio idiay Karnak, iti sursurong pay ti Nilo, ti pagaammo unay a kadakkelan a templo nga aramid ti tao. Ti atep ti kadaklan a paset dayta a templo ket taptapayaen ti 134 a nagdadakkel nga adigi, a ti tunggal maysa agarup 3 m (10 pie) ti diametrona ken naarkosan kadagiti namaris a timmambukor a kitikit.

Arkitektura Dagiti Israelita. Bayat ti pannakairurumen dagiti Israelita idiay Egipto, adu ti inaramidda a panagibangon kas ad-adipen iti sidong dagiti Egipcio a mamangulo-iti-annong. (Ex 1:11-14) Idi agangay, idiay let-ang impaayan ida ni Jehova kadagiti detalyado unay a pammilin maipaay iti panangibangon iti tabernakulo, nga addaan kadagiti baskag ti diding, sulluop a batbatay, balbalunet, ken ad-adigi, a nagkasapulan met iti kinalaingda nga agibangon. (Ex 25:9, 40; 26:15-37; Heb 8:5) Nupay sakbay a makadanonda iti Naikari a Daga awan duadua a natayen ti kaaduan kadagidiay nangar-aramid iti kasta a trabaho (ken dagidiay nagaramid idi iti panagibangon idiay Egipto), sigurado a natawid dagiti nabatbati ti prinsipio ti panagibangon ken ti panagaramat kadagiti rimienta. (Idiligyo ti De 27:5.) Nangituding ti Mosaiko a Linteg iti di kumurang a maysa a makalikaguman iti panagibangon. (De 22:8) Siempre, idi a dagiti Israelita naparmekda ti daga, sinublatda a nagnaedan dagiti intero a siudad ken purpurok nga adda dagiti naibangonen a patakder, ngem adda met dagiti imbangonda a mismo. (Nu 32:16; De 6:10, 11; 8:12) Idi tiempo ti iseserrekda idiay Canaan (1473 K.K.P.), maysa daytoy a daga nga addaan iti adu a napaderan a siudad ken natibker a sarsarikedked.​—Nu 13:28.

Nupay pudno nga awanen dagiti natedda a makaawis-atension a patakder a mangipatuldo iti kinamanagpataud wenno kinamanagpartuat dagiti Israelita no maipapan iti arkitektura, saanna a kayat a sawen daytoy nga awananda iti kasta nga abilidad. Saan a kas iti pagano a nasnasion, saanda a nagipatakder kadagiti nagdadakkelan a monumento kas pammadayaw kadagiti napolitikaan nga agtuturay wenno kadagiti bannuar iti militar. Ti maysa a templo a naibangon ket adda idiay Jerusalem, nupay timmaud ti dadduma pay a narelihiosuan a disso gapu iti apostasia. Awanen ti nabati iti orihinal a templo wenno iti nangsandi iti dayta. Karaman kadagiti ad-adda a makapaamanga a rebrebba a natakuatan isu ti rebbek agkakaarngi a ruruangan ti siudad ti kadaanan a Megiddo, Hasor, ken Gezer, a maipagarup a naibangon idi tiempo ni Solomon. (1Ar 9:15) Iti tunggal kaso, ti makinruar a padpader a 20-m-kaatiddogda (66 pie) ket naaramid iti naannad pannakatagada a batbato. Iti las-ud ti ruangan a pagnaan adda tallo nga agsasaruno a paris dagiti hamba wenno nagdawadaw nga adigi, iti kasta kasla adda innem a nalinged a babassit a siled iti agsumbangir nga igid ti pagnaan, a mabalin a pangtinongan iti negosio wenno mabalin a pangdukloduklosan dagiti soldado kadagiti aniaman a buyot nga aggandat a sumrek kadagiti ruangan. (Kitaenyo ti RUANGAN, PAGSERKAN.) Idiay Megiddo ken Samaria, adda dagiti nasarakan a pagarigan ti nasigo a gapuanan dagiti kantero, a ti batbato siaannad a natikiapan, naisaad, ken nakasaysayaat ti panagtangepda, a nakaek-eksakto pay no dadduma ta saan a pulos maipasngat uray ti naingpis a tadem ti imuko iti nagbaetan dagiti bato. Di pagduaduaan a kasta met laeng ti kangato ti kalidad ti trabaho iti templo nga imbangon ni Solomon.​—1Ar 5:17; 6:7.

Maibatay iti panagsukimat ti arkeolohia, agparang a nakasimsimple ti pannakaaramid ti kaaduan a balbalay dagiti Israelita, a patien ti sumagmamano a managsirarak nga awanan dagita iti disenio. Nupay kasta nagbassit ti pammaneknek a nakaibatayan ti kakasta a kapanunotan. Kas komento ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible (Tomo 1, p. 209): “Bassit ti ammo itan maipapan iti dayta a banag, gapu iti kaawan iti interes dagiti kadaanan a mannurat ti bambanag mainaig iti arkitektura ken bassiten ti nabatbati kadagiti mismo a patakder, a kaaduan kadakuada ket naan-anay a dinadael ti panawen ken dagiti simmaruno a kaputotan dagiti managibangon.” (Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962) Gapuna, manmanon a masarakan ti nasursurok ngem maysa wenno dua a katuon ti sementado a banag iti rabaw ti pundasion ti aniaman a narebba a patakder idiay Palestina. Nainkalintegan met a dagiti nasaysayaat a balbalay ket perdien dagiti manangdadael ken, kalpasanna, dagidiay agsapsapul kadagiti materiales a pagbangon.

Dagiti Nagkauna a Materiales ken Pamay-an iti Panagibangon. Gagangayen ti panagaramat kadagiti bato a pamuon sipud pay kadagiti nagkauna a tiempo. Nupay mabalin a naaramat dagiti nakersang a bato, dagitoy ket nayintar ken napagsasaipda babaen kadagiti bato a pasuli, a siaannad a napalanas ken naisaad. (Idiligyo ti Sal 118:22; Isa 28:16.) Iti Levitico 14:40-48, nadakamat ti pila nga argamasa wenno palitada iti uneg ti balbalay a bato dagiti Israelita. No saan a bato amin ti naaramat iti dadduma a paset ti balay, masansan a ladrilio a naibilag wenno nagebba iti pugon ti nausar iti rabaw ti pamuon. (Idiligyo ti Isa 9:10.) No dadduma naibal-et dagiti kayo iti nagbabaetan dagiti ladrilio. Dagiti materiales a naaramat idi ket nagpannuray unay iti magun-odan iti dayta a lugar. Gapu ta awan ti kayo ken bato idiay Mesopotamia, kaaduan kadagiti patakder a naibangon sadiay ket naaramid iti pitak a ladrilio, idinto ta idiay Palestina gagangay a naruay ti apug a bato wenno dadduma pay a bato. Ti damo a pamay-an ti nainut a panagaramid iti pader isu ti pananglagalaga iti sangsanga a mapalitadaan iti pila. Maipalok dagiti darekdek iti daga ket mailagalaga a pabaribar iti nagbabaetanda dagiti runo wenno nalap-it a sangsanga tapno maporma ti nalagalaga a pannakaparilia a pakaipinasan ti pila. No nagmaga unayen ti pila ken timmangkenen gapu iti init, sagpaminsan a mapalitadaan tapno malapdan ti pannakadadael dagiti pader.​—Kitaenyo ti PADER, DIDING.

Ti atep ti maysa a patakder ket kadawyan a naaramid babaen ti panangiparabaw iti agaabay nga atiddog a batbato wenno tabla kadagiti mangtaptapaya a diding. Mabalin ti manginayon kadagiti poste wenno adigi tapno mapalawa ti atep, gagangay a maaw-awagan daytoy iti “pataguab.” Yantangay ti corbel vault ken ti nagbakkuko nga arko ket pagaammon nanipud kadagidi kadaanan a tiempo, nalabit naaramat dagitoy iti dadakkel a patakder tapno pangtengngel iti kakasta a nalantag nga atep a kabaelanda nga awiten ti nadadagsen a banag. Kadagitoy daddadakkel a patakder masansan a naaramat ti maysa wenno dua nga intar dagiti adigi; dagiti adigi a kayo wenno bato ket naituon iti bato a pamuon, wenno pagsaadan, ket kunaen ti dadduma a kastoy dagiti adigi iti balay ni Dagon a nangyegan dagiti Filisteo iti bulsek a ni Samson. Malaksid pay kadagidiay naguummong iti uneg ti patakder, agarup 3,000 a tattao ti adda iti pangatepan nga agbuybuya idi imbual ni Samson ti dua a kangrunaan nga adigi, a nakaigapuan ti pannakarba ti balay.​—Uk 16:25-30.

Dagiti atep ti babbabassit a patakder ken pagtaengan ti sangakabbalayan masansan a naaramid iti sangsanga wenno runo a nareppet a sangsangkamaysa ken naipaidda a pabaribar kadagiti awanan ket kalpasanna nasedsed ken naparabawan iti pitak wenno pila, kalpasanna mapatulidan tapno mapinas. Nagpasalog bassit ti atep tapno agayus ti tudo. Adda pay laeng ti kakasta nga atep kadagiti agdama-aldaw a balbalay idiay Tanap ti Jordan.

Ti kasisimplean a kita ti patakder idiay Palestina ket nagrektanggulo; no maysa a pagtaengan, gagangay nga addaan dayta iti babassit a rektanggulo a silsiled a nadumaduma ti pannakayurnosna. Ti rukod ken sukog dagiti patakder ket agpannuray iti adda a limitado nga espasio iti uneg dagiti siudad, a masansan nga agdidippit. No panglawaen, mabalin nga adda makin-uneg a paraangan nga ayan ti ruangan ti amin a siled ken maymaysa laeng ti pagserkanna manipud kalsada. Naaramat ti isu met laeng a simple a rektanggulo a kita saan laeng a kadagiti gagangay a balay no di ket kasta met iti naarian a balay (palasio), iti kamalig, iti balay a paguummongan (sinagoga), iti balay ti Dios (templo), ken iti balay dagiti natay (tanem).

Ar-aramid ti Ar-ari ti Juda ken Israel. Agparang a ti kakaisuna a nadakamat a panagibangon bayat ti panagturay ni Ari David ket ti “balay a sedro,” a naibangon babaen kadagiti materiales ken babaen kadagiti trabahador nga impaay ti taga Fenicia a ni Ari Hiram ti Tiro (1Cr 14:1; 17:1), nupay nailanad a nagtultuloy a nagibangon ni David iti sabsabali pay a balay idiay Jerusalem. (1Cr 15:1) Kasta met, adu a panagsagana ti inaramid ni David maipaay iti panangibangon iti templo nga itungpal ti anakna a ni Solomon, a pakairamanan ti panagtaga kadagiti kuadrado a bato, ti panagaramid kadagiti landok a lansa, ken ti panangisagana kadagiti gambang ken kadagiti tabla a sedro a “nakaad-adu unay,” kasta met ti panangilatang kadagiti abasto a balitok, pirak, napateg a batbato, ken mosaiko a bagging. (1Cr 22:1-4; 29:1-5) Isu naaramat met a mangipaay iti impaltiing ti Dios a “plano ti arkitektura” a suroten maipaay iti intero a disenio ken alikamen ti templo. (1Cr 28:11, 19) Ti Hebreo a sao maipaay iti “plano ti arkitektura” (tav·nithʹ) ket nagtaud iti sao a ba·nahʹ (“ibangon”; 1Cr 22:11) ken iti dadduma pay a bersikulo naipatarus daytoy kas “pagtuladan” ken “ladawan.”​—Ex 25:9; 1Cr 28:18.

Iti sidong ni Solomon, daydin ti panawen a nakangatngaton ti kalidad ti arkitektura dagiti Israelita. (2Cr 1:15; Ec 2:4-6) Nupay naaramat dagiti taga Fenicia a trabahador ni Ari Hiram nga agpukan iti kaykayo idiay Libano maipaay iti panangibangon iti templo, ti rekord saanna a suportaran ti panangmatmat ti dadduma a masansan a mangikunkuna a taga Fenicia ti kangrunaan a nangaramid iti templo idiay Jerusalem. Nupay maysa nga Israelita a taga Fenicia nga agnagan Hiram ti nadakamat a tumultulong iti mismo a panagibangon, ngem iti panagaramid iti arkos ken metal ti kangrunaan a timmulonganna, a naaramid kalpasan a naipatakderen ti pasdek ken maitunos kadagiti plano nga impaay ni Ari David. (1Cr 28:19) Ni Ari Hiram ti Tiro binigbigna nga adda met dagiti “nasigo a lallaki” kadagiti Israelita. (1Ar 7:13-40; 2Cr 2:3, 8-16; idiligyo ti 1Cr 28:20, 21.) Ni Solomon a mismo ti nangiwanwan iti panangibangon iti pasdek ti templo. (1Ar 6:1-38; 2Cr 3:1–4:22) Kanayonanna pay, imbangonna ti paraangan ti templo, ti Balay ti Bakir ti Libano, a nalatak gapu iti 45 nga adigina a sedro a kayo ken dagiti naisangsangayan a pagserkan ti lawag, ti Beranda dagiti Adigi, ti Beranda ti Trono, kasta met ti bukodna a balay ken ti balay maipaay iti anak a babai ni Faraon, nga amin ket naaramid babaen iti agkakangina a bato a tinikapan “sigun kadagiti rukod.”​—1Ar 7:1-12.

Ti dadduma pay nga ar-ari a mabigbigbig iti panagibangon isu da Asa (1Ar 15:23), Baasa (1Ar 15:17), Omri (1Ar 16:23, 24), Acab (1Ar 22:39), Jehosafat (2Cr 17:12), Ozias (2Cr 26:6-10, 15), Jotam (2Cr 27:3, 4), ken Ezekias (2Ar 20:20). Ti usok ti Siloam (533 m [1,749 pie] ti kaatiddogna), a naikuna nga impaaramid ni Ezekias, ken dagiti usok a masarakan idiay Laquis, Gabaon, Gezer, ken Megiddo ket nakaskasdaaw a gapuanan ti inhenieria.

Panagibangon Idiay Palestina Kalpasan ti Pannakaidestiero. Agparang a simple laeng ti imbangbangon dagiti Judio kadagidi panawen kalpasan ti pannakaidestiero. Nupay kasta, ni Herodes a Dakkel (umuna a siglo K.K.P.), ken dagiti sunona, ket nagaramid kadagiti dadakkel a proyekto ti arkitektura, a pakairamanan ti panangbangon manen iti templo idiay Jerusalem (Mr 13:1, 2; Lu 21:5), ti sasangladan idiay Cesarea, ti nagdakkelan a viaduct (dalan a sinanrangtay a nagarko dagiti adigina) a lumasat iti makintengnga a paset ti Jerusalem, kasta met dagiti publiko a patakder, teatro, paglulumbaan iti kabalio, ken pagdigusan. Ti naisangsangayan unay a gapuanan ket ti panangpasayaat ni Herodes iti sarikedked iti turod ti Masada a nasurok nga 400 m (1,300 pie) iti ngatuen ti Natay a Baybay. Malaksid kadagiti sarikedked, nangibangon ni Herodes iti maysa a nangayed, tallo a kadsaaran a nakabitin a palasio nga addaan iti terasa ken kadagiti pagdigusan a ban-aw; nangibangon met iti sabali pay a palasio nga addaan iti banio Romano nga adda tubtubo a pagpapudot a naikabil kadagiti diding, ken inodoro nga addaan iti sistema a pagpalned. Daydiay a nakadakdakkel a sarikedked a bato inyaramidanna met iti sangadosena a dadakkel a pagurnongan ti danum, nga agarup 40,000 kl (10,500,000 gal) a danum ti dagup ti malaonda amin.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 751.

Arkitektura ti Asiria, Babilonia, Persia. Kas resulta ti pannakarba ti makin-amianan a pagarian ti Israel (740 K.K.P.) ken ti pannakaduprak ti makin-abagatan a pagarian ti Juda (607 K.K.P.), nagbalin a pagaammo unay dagiti umili a Judio kadagiti kinangayed ti arkitektura dagiti Imperio ti Asiria, Babilonia, ken Persia. Naisangsangayan ti palasio ni Sargon II idiay Khorsabad gapu ta agpapada ken balanse ti diseniona, kasta met dagiti nangayed a timmambukor a kitikit iti dayta, napasileng a ladladrilio, ken ti ladladawan a naipinta iti baldosa a nakalupkopan iti enamel. Ti palasio ni Senaquerib idiay Nineve ket nagdakkelan a pasdek nga agarup 70 ti siled dayta, nga addaan daytoy iti espasio iti diding a nasurok a 3,000 m (gistay 10,000 pie) nga adda kitkitikit a nayintar iti dayta. (2Ar 19:36; idiligyo ti Jon 3:2, 3.) Patien met a ni Senaquerib ti nangibangon iti kalasugan a 48-km (30 mi) ti kaatiddogna a nangipan iti danum manipud Karayan Gomel nga agturong kadagiti minuyongan ti Nineve. Idiay Mari, nga adda iti Eufrates iti makindaya a Siria, adda 300 ti siledna a nakadakdakkel a pasdek ti palasio a nangsaknap iti agarup 6 ek (15 acre). Ipakita iti rebrebba ti kadaanan a Babilonia ti sigud a kinaranga dayta a siudad agraman dagiti nagngangato a pader, nalalatak a kalsada, ken nakaad-adu a palasio ken templona.

Iti sidong ti turay ti Persia, mabalin a naimatangan dagiti Judio idiay Susan ti kinangayed ti palasio ni Dario I sadiay, a dagiti unegna napapintas babaen kadagiti nagduduma ti marisna ken napasileng a ladrilio. (LADAWAN, Tomo 2, p. 330) Nalabit ad-adda pay a nakaskasdaaw ti kinangayed ti Persepolis (LADAWAN, Tomo 2, p. 329), manipud Ruangan ni Xerxes, nga addaan iti nagdadakkelan a toro, agingga iti palasio ken kadagiti nagdadakkel a siled a pagdenggan da Dario ken Xerxes, agraman ti siled nga addaan iti 100 nga adigi. Dagiti adigi ti Persia ket nangayngayed ken nakutkuttong ngem kadagiti nalatak nga adigi nga Ionic dagiti Griego. Ti kangato dagiti adigi iti Siled ni Xerxes ket mamin-12 a rukod ti diametrona, ket dagiti adigi a Corinthian mamin-10 a rukod ti kadakkelan a diametrona, idinto ta dagiti adigi nga Egyptian ket mamin-6 laeng iti diametrona. Kasta met, ti kaadayo ti nagbaetan dagiti adigi kadagiti Persiano a patakder ket mamindua kadagiti Griego a patakder, iti kasta nalawlawa dagita ngem kadagiti umasping a kadaanan a patakder.

Ti Griego ken Romano nga Estilo ken Pamay-an. Dimteng ti “nabalitokan a periodo” ti Griego nga arkitektura idi maikapito a siglo K.K.P. Nagpaut dayta a periodo agingga idi maikapat a siglo K.K.P. Ti Atenas ti nakaipatakderan dagiti nadadaeg a templo ken pasdek kas pammadayaw iti Griego a didios ken didiosa. Karaman kadagitoy a patakder ti Parthenon, ti Temple of the Wingless Victory, ken ti Erechtheum; idinto ta idiay Corinto naisangsangayan ti Templo ni Apollo ken ti nakalawlawa a plasa (wenno a·go·raʹ). Ti estilo ti arkitektura kadawyan a maawagan sigun iti tallo a kangrunaan nga urnos ti napipintas nga adigi a Griego: ti Doric, ti Ionic, ken ti Corinthian.

Dagiti Romano utangda kadagiti Griego ti pannakaammoda iti estilo ti arkitektura. Kadawyan nga ad-adu ti bentahana ti Romano nga arkitektura ngem iti Griego, nupay saan a naisangsangayan unay ti pintasna. Nakasursuro met dagiti Romano kadagiti Etruscano, a mabigbigbig gapu iti aramidda nga apagpag-isu nga arko a naporma babaen iti sukog-kalso a batbato. Idi maikanem a siglo K.K.P., nakapimpintas ti pannakaikabil dagiti apagpag-isu nga arko kadagiti naibangon a dadakkel nga imburnal ti Roma. Nasken met a bigbigen a dagiti Romano nga arkitekto ti makindisenio iti doble nga arko ken ti pimmag-ong a nagtimbukel nga atep nga inusarda a mangibangon iti nagdadakkel ken nagtimbukel a pasdek ken awan adigina ken iti nalalawa a silsiled. Nakaibangon dagiti Griego a kantero iti nadadaeg a patakder a saanda a nagaramat iti argamasa wenno semento gapu ta nakasigsigo ken nakalalaingda a mamagsasaip ken mamagsisilpo kadagiti naaramat a bloke ti marmol. Dagiti Romano a kantero nagaramatda iti daga manipud iti bulkan a nalaokan iti apug a naawagan iti pozzolana, maysa a kita ti nakalaglagda ti panamagkakapetna a semento a tumangken iti uneg ti danum. Babaen ti panagusar iti pozzolana kas argamasa, mabalin a mailawlawa dagiti Romano dagiti arkoda kasta met a makaibangonda iti patakder nga aduan kadsaaran, a pakairamanan ditoy ti nagdakkelan a Colosseum a naibangon idi umuna a siglo K.P. nga uppat ti kadsaaranna a makalaon iti 40,000 agingga iti 87,000 a tattao, sigun iti nadumaduma a pattapatta. Karaman kadagiti napatpateg a panagibangon dagiti Romano isu dagiti nagaakaba a dalan ti militar ken ti agkakangayed a kalasugan a naibangon nangnangruna sipud pay idi maikatlo a siglo K.K.P. Masansan a nagnagnaan ni apostol Pablo dagitoy a kangrunaan a kalsada ti Roma ket di pagduaduaan a nakitana ti kalasugan ni Emperador Claudio iti Kalsada ni Appio idi agdaldaliasat nga agturong idiay Roma.

Panagibangon Dagiti Kristiano. No kasano a ti nasion ti Israel saan a naglatak gapu iti nangayed wenno naranga nga arkitektura, kasta met a dagiti nagkauna a Kristiano ti naespirituan nga Israel simple laeng dagiti imbangonda. Kastoy ti komento ti Unger’s Bible Dictionary (1965, p. 84, 85): “Uray pay idi maika-3 a siglo addan dagiti pasdek nga impatakderda, ngem saan a dadakkel ken saan met a nangina.” Idi laeng tiempo ni Emperador Constantino, idi naparegta dagidiay agannayas a makipaset iti napolitikaan nga estado, a dagiti agkunkuna a Kristiano nangrugida a mangpataud iti bukodda a disenio ti arkitektura, nga idi agangay imbangon dagitoy ti sumagmamano kadagiti kangangayedan ken kararangaan pay laeng a patpatakder.

Ti Naipadto ken Nailadawan nga Arkitektura. Namin-adu a naaramat dagiti termino ti arkitektura kadagiti padto ken panangiladawan iti Biblia. Dagiti padto ti pannakaisubli kangrunaan a salsalaysayenda ti panangibangon (wenno panangibangon manen) iti ili ti Dios ken kadagiti siudadda. (Isa 58:12; 60:10; 61:4; Eze 28:26; 36:36) Ti Sion naipadto a maibangon iti rabaw dagiti bato a naisaad babaen ti natangken nga argamasa, nga addaan kadagiti safiro a pamuon, rubi a pannakabaluarte, ken ruruangan a naaramid iti kasla umap-apuy ti raniagna a batbato. (Isa 54:11, 12) Ti sirib nadeskribir kas mangibangbangon iti bukodna a balay (Pr 9:1) ken instrumento a mangpatibker iti sangakabbalayan, a kadua ti panangilasin ken pannakaammo. (Pr 14:1; 24:3, 4) Nakondenar ni Jehoiaquim gapu ta nangbangon iti palasiona buyogen ti kinakillo babaen ti saanna a panangbayad kadagiti trabahador, ket nakondenar met dagiti Caldeo gapu ta nangbangonda iti maysa a siudad babaen ti dara ken bannog dagiti naparmekda a tattao. (Jer 22:13-15; Hab 2:12, 13) Ti panaginkukuna ti maysa a tao nga isu ket naikappia iti Dios ket naidilig iti panangibangon iti napalitadaan a pangbangen a pader a rippuogen ni Jehova babaen ti allawig ken uraro iti pungtotna, a rebbaenna dayta ken iparangna dagiti pamuonna. (Eze 13:10-16) Impasigurado ti salmista a malaksid no ni Jehova ti mangbangon iti balay, ubbaw ti panagbannog dagiti managibangon. (Sal 127:1) Sakbay a dumteng ti “dakkel nga aldaw ni Jehova,” dagidiay di mangikankano iti Dios agibangondanto ngem saanda a mapagnaedan dagita a patakderda. (Sof 1:12-14; idiligyo ti Am 5:11.) Iti kasupadina, dagiti adipen ti Dios “mangbangondanto iti balbalay ket agnaedda” ken ‘usarenda a naan-anay’ dagiti gapuanan ti im-imada.​—Isa 65:17-23; idiligyo ti Ec 3:3.

Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, tinukoy ni Jesus ti kinapateg ti panangpattapatta iti gatad sakbay a rugian ti panagibangon idi pinaregtana dagiti dumdumngeg kenkuana a tarusanda no ania ti pudpudno a nairaman iti panagbalin a paspasurotna. (Lu 14:28-30) Naitampok iti adu a pangngarig ti panagkasapulan a maaddaan iti natibker a pamuon. (Mt 7:24-27; Lu 6:48, 49; 1Ti 6:17-19; 2Ti 2:19; Heb 11:10) Kinuna ni Kristo Jesus nga imbangonna ti kongregasionna iti rabaw ti dakkel a bato (peʹtra) (Mt 16:18), ket ni Jesus a mismo naipakita nga isu ti maymaysa a pamuon, a malaksid iti dayta “awan ti tao a makaisaad iti aniaman a sabali pay”; nupay kasta isu “ti bato a linaksid dagiti managibangon.” (1Co 3:11; Mt 21:42; Ara 4:11; Sal 118:22) Agsipud ta isu ti kangrunaan a bato a pasuli, amin a sabsabali pay a “sibibiag a batbato” daytoy a templo ket naibangon ken nayintar kenkuana, a ti naaramat a “pagrukod a parteng” ket kinahustisia, ken ti kinalinteg ti naaramat nga “alikamen a pangnibel.” (Efe 2:20, 21; 1Pe 2:4-8; Isa 28:16, 17) Dinakamat ni Jesus a ti templo ti bagina ket bangonenna “iti tallo nga aldaw,” nupay idi kaaldawanna ti literal a templo ken ti naipalikmut a patpatakder idiay Jerusalem ket naibangon iti 46 a tawen ngem saanda pay a nalpas. (Jn 2:18-22) Kas “masirib a manangiturong kadagiti trabaho,” namagbaga ni Pablo mainaig iti panagaramat iti materiales a nangato ti kalidadda ken di mauram no ti maysa agibangon iti rabaw ni Kristo kas pamuon. (1Co 3:10-17) Nadeskribir ti ayat kas kangrunaan nga elemento ti panagibangon. (1Co 8:1; idiligyo ti Sal 89:2.) Iparang ti sirmata ni Juan maipapan iti Baro a Jerusalem, a dayta ket maysa a naraniag a siudad a naaramid babaen ti napateg a batbato a dagiti paderna nagsaad iti pamuon a batbato a nakitikitan iti nagnagan ti “sangapulo ket dua nga apostol ti Kordero.” (Apo 21:9-27) Naiparang a mismo ti Dios kas Naindaklan a Managibangon iti amin a bambanag, ngarud saan nga agtataeng kadagiti patakder nga inaramid ti tattao.​—Heb 3:4; Ara 7:48-50; 17:24, 25; Isa 66:1.