KARI

Serioso a sapata iti Dios tapno aramiden ti maysa a tignay, mangidatag iti maysa a daton wenno sagut, sumrek iti maysa a panagserbi wenno kondision, wenno mangliklik iti sumagmamano a banag a saan nga iparit ti linteg. Ti kari ket boluntario nga ebkas nga agtaud a mismo iti sibubulos a nakem ti maysa. No dadduma, agkuykuyog a maaramat ti kari ken sapata iti Biblia. (Nu 30:2; Mt 5:33) Ti “kari” ket nangnangruna a panangipakaammo iti panggep, idinto ta ti “sapata” mangipasimudaag iti panagdatag ti maysa iti nangatngato nga autoridad tapno patalgedanna ti kinapudno ti impakaammona wenno ti obligasionna a mangtungpal iti dayta. Ti panangpatalged iti maysa a tulagan ket masansan a napakuyogan kadagiti sapata.​—Ge 26:28; 31:44, 53.

Ti kaunaan a nairekord a kari ket masarakan iti Genesis 28:20-22, a sadiay ni Jacob inkarina ken Jehova nga itedna ti apagkapullo ti amin a sanikuana no agtultuloy nga adda kenkuana ni Jehova ken pagsublienna a sitatalna, iti kasta paneknekan ni Jehova nga isu ti Dios ni Jacob. Saan idi a makitintinnawar ni Jacob iti Dios, no di ket kayatna a siguraduen nga adda kenkuana ti anamong ti Dios. Kas ipatuldo daytoy a pagarigan, dagiti patriarka ti nagaramid kadagiti kari (kitaenyo met ti Job 22:27), ket kas iti nakaad-adu a sabsabali pay a kaugalian dagiti patriarka, dagitoy nga aspeto ti panagdaydayaw a maar-aramid idin ket saan nga inrugi ti Mosaiko a Linteg no di ket inlawlawag ken kinednganna dagita.

Adu a kari ti naaramid kas panagkiddaw iti parabur ti Dios ken iti panamagballigina iti maysa a gannuat, kas iti kaso ni Jacob. Ti sabali pay a pagarigan daytoy isu ti kari ti Israel a panangdadael kadagiti siudad ti Canaanita nga ari ti Arad no pagballigien ni Jehova ti Israel. (Nu 21:1-3) Naaramid met dagiti kari kas ebkas ti debosion ken Jehova ken iti nasin-aw a panagdaydayaw kenkuana (Sal 132:1-5) wenno tapno mangipasimudaag a ti maysa a tao ilaslasinna ti bagina wenno dagiti sanikuana maipaay iti naisangsangayan a panagserbi. (Nu 6:2-7) Mabalin dagiti nagannak ti mangaramid kadagiti kari mainaig iti annakda, kas iti inaramid ni Anna mainaig ken Samuel. (1Sm 1:11; idiligyo ti Uk 11:30, 31, 39.) Kadagitoy a pagarigan, nakitinnulong dagiti annak iti pannakaipatungpal ti kari.

Boluntario, Ngem Masapul nga Annuroten Apaman a Maaramid. Naan-anay a boluntario dagiti kari. Nupay kasta, apaman a ti maysa a tao nakaaramiden iti maysa a kari, inkapilitan nga itungpalna sigun iti nadibinuan a linteg. Gapuna naikuna a ti maysa a kari ‘naisinggalut iti kararua [ti maysa a tao],’ mangipasimudaag a ti mismo a biagna nagbalin a pammasiguro iti pannakaitungpal ti saona. (Nu 30:2; kitaenyo met ti Ro 1:31, 32.) Yantangay biag ti nainaig, matarusan no apay a ti Kasuratan idagadagna nga agannad unay ti maysa sakbay a mangaramid iti kari, a siaannad nga usigenna dagiti ibaklayna nga obligasion. Kunaen ti Linteg: “No kas pagarigan mangikarika iti kari ken Jehova a Diosmo . . . di bumurong a singirento kenka ni Jehova a Diosmo, ket pudno nga agbalin a basol iti biangmo. Ngem no kas pagarigan mabaybay-am ti agkari, saanto nga agbalin a basol iti biangmo.”​—De 23:21, 22.

Inyebkas ti Manangummong idi agangay: “No ania ti ikarim, tungpalem. Nasaysayaat a saanka nga agkari ngem iti agkarika ket saanmo a tungpalen. Saanmo a palubosan ta ngiwatmo a pagbasolenna ti lasagmo, saanmo met a sawen iti sanguanan ti anghel a maysa dayta a biddut.” (Ec 5:4-6) Agbalin la ketdi a silo ti kari a sidadarasudos a naaramid gapu laeng iti apagkanito a gagar wenno emosion. (Pr 20:25) Iti sidong ti Linteg, daydiay mangaramid iti kasta nga aleng-aleng a kari ket makabasol iti sanguanan ti Dios ken kasapulan a mangidatag iti daton gapu iti babak maipaay iti basolna. (Le 5:4-6) Pagangayanna, awan pateg ti kari iti imatang ti Dios no saan a maitunos dayta kadagiti nalinteg a paglinteganna ken agtaud iti umiso a kita ti puso ken espiritu.​—Sal 51:16, 17.

Karkari ti babbai, iti sidong ti Linteg. Dagiti linteg a mangiwanwanwan iti karkari nga aramiden ti babbai ket naibalabala iti Numeros 30:3-15: Ti kari ti anak a babai masapul nga annurotenna no nangngegan dayta ti amana ket saan a simmupiat; wenno, ti ama mabalinna a waswasen dayta. Ti kari ti asawa a babai (wenno ti maysa a naitulag a balasang) nagpannuray met iti pammatalged ti asawana (wenno nakaitulaganna). No ti lalaki waswasenna ti kari kalpasan a binay-anna nga agtalinaed, awitenna ti biddut ti babai. (Nu 30:14, 15) Iti kaso ti balo a babai wenno ti naidiborsio a babai, “isuamin nga insinggalutna iti kararuana agtalinaedto maibusor kenkuana.”​—Nu 30:9.

Panangtaming iti Bambanag a Naikari. Iti panangitungpal iti maysa a kari, mabalin a maidaton ken Jehova ti asinoman a tao wenno aniaman a sanikua, agraman ti daga, malaksid iti banag a nailasinen maipaay Kenkuana sigun iti Linteg​—ti inauna, ti umuna a bungbunga, dagiti apagkapullo, ken ti umasping a bambanag. (Le 27:26, 30, 32) Daydiay naikari kas “nasantipikar” (Heb., qoʹdhesh, maysa a banag a nailasin kas nasantuan, maipaay iti sagrado a pakausaran) mabalin a subboten babaen ti panangbayad iti espesipiko a gatad iti santuario (malaksid kadagiti nadalus nga animal). (Le 27:9-27) Nupay kasta, ti aniaman a “naikeddengen” (Heb., cheʹrem) saan a mabalin a subboten, no di ket agbalinen a naan-anay ken permanente a sanikua ti santuario wenno, no naikeddengen iti pannakadadael, di bumurong a madadael.​—Le 27:28, 29.

Di Umiso Wenno Narugit a Karkari. Ti narugit ken imoral nga ar-aramid ket masansan unay a nainaig kadagiti kari dagiti pagano a relihion. Iti intero a Fenicia, Siria, ken Babilonia, dagiti mateggedan ti panagbalangkantis iti templo ket naidedikar iti idolo wenno iti templo. Ti kakasta a nakadakdakes a karkari ket naiparit iti Israel: “Dika iyeg iti balay ni Jehova a Diosmo ti tangdan ti maysa a balangkantis wenno ti gatad ti maysa nga aso [nalabit, maysa a pederasta (sodomita)] maipaay iti aniaman a kari.”​—De 23:18, Rbi8 ftn.

Kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem, impalagip ni Jeremias kadagiti Judio idiay Egipto a ti maysa a makagapu iti didigra a naipagteng kadakuada isu ti panagaramidda iti karkari iti “reyna ti langlangit” ken panagidatonda kenkuana kadagiti sakripisio. Dagiti babbai a mangidadaulo iti daytoy a panagdaydayaw iti idolo dagus nga ipatuldoda nga inanamongan ti assawada dagiti kari ken panagdaydayawda iti “reyna ti langlangit” ket determinadoda a mangitungpal kadagiti karida iti daytoy a diosa. Iti kasta impambarda nga agtigtignayda maitunos iti Linteg mainaig iti karkari maipaay iti babbai (Nu 30:10-15), ngem kinondenar ni Jeremias dagiti tignayda agsipud ta pudno a salsalungasingenda ti linteg, yantangay idolatrosoda.​—Jer 44:19, 23-25; 2Co 6:16-18.

Pammarang a karkari. Kalpasan ti pannakaidestiero, saan a nagsubli dagiti Judio iti nalawag a panagdaydayaw iti idolo. Nupay kasta, ‘pinagbalinda nga awan kapapay-an ti sao ti Dios gapu iti tradisionda.’ Gapu iti mangallilaw a panagrasrasonda iti panangilawlawagda iti Linteg, naapektaran dagiti kari kasta met ti dadduma pay nga aspeto ti panagdaydayaw, yantangay pammarang nga isursuro dagiti panguluen ti relihionda “ti bilbilin dagiti tattao kas doktrina.” (Mt 15:6-9) Kas pagarigan, kunaen ti Judio a tradision a no ti maysa a tao kunana iti amana wenno inana, “Aniaman nga adda kaniak a pakagunggonaam ket maysa a sagut a naidedikar iti Dios” (maysa nga ebkas ti panangidedikar wenno panangsantipikar), nagkari ngarud a santipikarenna ti isuamin a dinakamatna iti Dios ket saanna nga aramaten dagitoy a banag a pangtulong kadagiti nagannakna. Naibatay daytoy iti panangmatmat a ti templo ti kangrunaanen nga addaan karbengan kadagitoy a sanikua, nupay iti kinapudnona addaan iti naan-anay a wayawaya a mangikut kadagita maipaay iti bagina.​—Mt 15:5, 6.

Dagiti Sakripisio a Nainaig iti Karkari. Iti sidong ti Linteg, adda dagiti gundaway a ti maysa a daton a mapuoran ket mapakuyogan kadagiti sabali pay a sakripisio, tapno maipamatmat ti naan-anay a pannakaidedikar dayta ken Jehova ken tapno kiddawen Kenkuana nga awatenna ti sakripisio buyogen ti pananganamong. (Le 8:14, 18; 16:3) Pudno dayta mainaig iti karkari. (Nu 6:14) Naisakripisio dagiti daton a mapuoran tapno matungpal ti naisangsangayan a karkari. (Nu 15:3; Sal 66:13) Ket maipapan iti ‘pakikaykaysa a sakripisio ken Jehova tapno matungpal ti maysa a kari,’ makalikaguman ti pannakaidaton ti maysa nga animal nga awan pakapilawanna, a ti dadduma a pasetna mapuoran iti altar.​—Le 22:21, 22; 3:1-5.

No maipapan iti kari ni Jefte sakbay a nakidangadang kadagiti Ammonita (Uk 11:29-31), kitaenyo ti JEFTE.

Panangalagad ni Pablo iti Linteg Mainaig iti Karkari. Nangaramid ni apostol Pablo iti maysa a kari, saan a masigurado no kari ti Nazareo wenno saan; kasta met, saan a naibaga no inaramidna dayta a kari sakbay a nagbalin a Kristiano. Mabalin a naturposna ti periodo a saklawen ti karina idiay Cencrea, iti asideg ti Corinto, idi pinaputdanna ti buokna (Ara 18:18); wenno, kas patien ti sumagmamano, mabalin a naturposna dayta idi napan idiay templo ti Jerusalem a kaduana ti uppat a sabali pay a lallaki a mangturturpos kadagiti karida. Nupay kasta, daytoy naud-udi a tignay ket inaramid ni Pablo sigun iti imbalakad ti Kristiano a bagi a manarawidwid tapno maiparangarang a ni Pablo magmagna a siuurnos ken saanna nga isursuro ti panagsukir iti Linteg, kas nadamdamag ti sumagmamano kadagiti Judio a Kristiano. Kadawyan idi a ti maysa a tao ibaklayna ti gastos ti dadduma bayat ti panagdalus nga imbilin ti Linteg no agngudo ti maysa a kari, kas inaramid ditoy ni Pablo.​—Ara 21:20-24.

Ni apostol Pablo ken ti kakaduana iti Kristiano a bagi a manarawidwid inanamonganda ti pannakaalagad ti sumagmamano nga aspeto ti Linteg, uray pay no nagpatinggan ti Linteg gapu iti sakripisio ni Jesu-Kristo. Tapno maammuan ti makagapu iti dayta, usigentayo dagiti sumaganad a punto: Ti Linteg impaay ni Jehova a Dios iti ilina nga Israel. Gapu iti dayta, kinuna ni apostol Pablo, “Ti Linteg ket naespirituan,” ket maipapan kadagiti pagalagadan dayta kinunana, “Ti Linteg ket nasantuan, ket ti bilin nasantuan ken nalinteg ken naimbag.” (Ro 7:12, 14) Gapuna, saan a linais dagiti Kristiano ti templo ken dagiti panagserbi a naar-aramid sadiay, saanda met minatmatan dagita kas biddut. Saan a maibilang nga idolatria dagita. Kanayonanna pay, nairamut idin ti adu nga ar-aramid kas kaugalian dagidiay a Judio. Mainayon pay, yantangay ti Linteg saan laeng a naisinggalut iti relihion no di ket linteg met ti daga, ti sumagmamano a banag, kas iti pannakaiparit ti panagtrabaho iti Sabbath, ket kasapulan a tungpalen dagidiay amin nga agnanaed iti daga.

Ngem iti panangusig iti daytoy a banag, ti kangrunaan a punto ket saan a nagpannuray dagiti Kristiano kadagitoy a banag maipaay iti pannakaisalakanda. Inlawlawag ti apostol nga adda sumagmamano a banag nga ikeddeng ti konsiensia, kas pagarigan, ti pannangan iti karne wenno natnateng, panangngilin kadagiti piho nga aldaw a nangnangruna ngem iti sabsabali, uray ti pannangan iti karne a naidaton kadagiti idolo sakbay a mailako kadagiti tiendaan. Insuratna: “Ti maysa a tao ipatona ti maysa nga aldaw a kas nangnangruna ngem iti sabali; ti sabali a tao ipatona ti maysa nga aldaw a kas iti amin a dadduma pay; tunggal maysa a tao naan-anay koma a makombinsir iti bukodna a panunot. Ti mangngilin iti aldaw ngilinenna dayta a maipaay ken Jehova. Kasta met, ti mangan, mangan a maipaay ken Jehova, ta agyaman iti Dios; ket ti saan a mangan saan a mangan a maipaay ken Jehova, ket kaskasdi nga agyaman iti Dios.” Kalpasanna ginupgopna ti argumentona babaen ti panangdakamatna iti prinsipio a: “Ta ti pagarian ti Dios saanna a kaipapanan ti pannangan ken iyiinum, no di ket kaipapananna ti kinalinteg ken talna ken rag-o buyogen ti nasantuan nga espiritu,” ket inleppasna: “Naragsak ti tao a saan a mangisaad ti bagina iti pannakaukom babaen ti anamonganna. Ngem no addaan kadagiti panagduadua, isu nakondenaren no mangan, agsipud ta isu saan a mangan maigapu iti pammati. Kinapudnona, tunggal banag a saan a maigapu iti pammati ket basol.”​—Ro 14:5, 6, 17, 22, 23; 1Co 10:25-30.

Tapno matarusan daytoy a punto, makatulong ti komento nga indatag ti eskolar ti Biblia a ni Albert Barnes, iti librona a Notes, Explanatory and Practical, on the Acts of the Apostles (1858). Tinukoyna ti Aramid 21:20, a sadiay mabasa: “Kalpasan a nangngegda daytoy [salaysay maipapan iti panangbendision ti Dios iti ministerio ni Pablo kadagiti nasion] rinugianda nga idaydayaw ti Dios, ket kinunada kenkuana: ‘Makitam, kabsat, no mano a ribu a manamati ti adda kadagiti Judio; ket naregtada amin iti Linteg.’” Kalpasanna, ikomento ni Barnes: “Ti matuktukoy ditoy ket ti linteg maipapan iti panagkugit, saksakripisio, nagdudumaan ti karkarne ken al-aldaw, pipiesta, ken dadduma pay. Nakaskasdaaw no apay nga itultuloyda pay laeng nga alagaden dagidiay a seremonia, nupay nabatad a pinagpatingga dagitan ti Kristianidad. Ngem laglagipentay koma nga, (1.) Dagidiay a seremonia ket imbilin ti Dios, ket nasanayda a mangalagad kadagita. (2.) Dagiti apostol inannurotda dagita bayat ti panagtalinaedda idiay Jerusalem, ket saanda nga imbilang a nasayaat ti panangsupiat unay kadagita. [Ara 3:1; Lu 24:53] (3.) Ti isyu maipapan iti pannakaalagad dagita ket saan a pulos napagsusupiatan idiay Jerusalem. Timmanor laeng ti isyu iti tengnga dagiti nakomberte a Gentil, ket rumbeng laeng a sadiay a tumanor, ta no koma masapul a maalagad dagita, sigurado koma nga impaalagad dayta ti autoridad. (4.) Ti pangngeddeng ti konseho (kap. xv.) ket nainaig laeng kadagiti nakomberte a Gentil. [Ara 15:23] . . . (5.) Mainanama a bayat nga umun-uneg ti pannakatarus iti relihion a Kristiano ken bayat a lumawlawag ti dakkel, nawaya, ken sapasap a kasasaadna, maiwalinen dagiti kangrunaan a kaugalian nga inyussuat ni Moises, nga awan ti tumaud a panagsusupiat ken riribuk. No ti isyu ket pinagsusupiatan [ti publiko] idiay Jerusalem, nangpataud koma iti kasta unay a pannakabusor ti Kristianidad, ket biningaybingayna koma ti Kristiano nga iglesia iti adu a grupo, ken kasta unay koma ti pannakalapped ti irarang-ay ti Nakristianuan a doktrina. Laglagipentay met nga, (6.) Iti urnos nga iwanwanwan ti Dios, umad-adani idin ti tiempo a pannakadadael ti templo, ti siudad, ken ti nasion; a mamagpatingga kadagiti sakripisio, ken iti epektibo a pamay-an pagnguduenna iti agnanayon ti pannakaalagad dagiti Mosaiko a seremonia. Yantangay nakaas-asidegen daytoy a pannakadadael, ken yantangay epektibo unay dayta nga argumento maibusor iti pannakaalagad dagiti Mosaiko a seremonia, saan nga impalubos ti Naindaklan nga Ulo ti iglesia a ti isyu maipapan iti panangalagad kadagita ket pagsusupiatan pay dagiti adalan idiay Jerusalem.”