Medo-Persia​—Ti Maikapat a Naindaklan a Pannakabalin ti Lubong iti Historia ti Biblia

Dagiti Medos ken Persas nairamanda kadagiti adu a paspasamak a naisalaysay idiay Biblia. Nadakamatda met iti sumagmamano a padto ti Biblia. Kayatyo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti daytoy kadaanan ken makapainteres a tattao?

DAGITI Medos ken Persas idi ugma agmartmartsada! Iti sanguananda isu ni Ciro a Dakkel, a mangiturturayen iti imperio. Itan inturongna ti atensionna iti napigsa a Babilonia, ti kangrunaan a pannakabalin ti lubong iti dayta nga aldaw.

Idiay uneg ti kabisera a siudad ti Babilonia, ni Ari Balsasar, a kuna ti Biblia a “nakainum ti arak,” nangaramid iti maysa a rambak a maipaay kadagiti sangaribo a panguluenna. Iti nalabes a panagragragsak, indaydayawda dagiti idolo a didiosenda bayat nga agiinumda manipud kadagiti sagrado nga alikamen nga innalada manipud templo ni Jehova sadi Jerusalem. (Daniel 5:1-4) Natalged ti panagrikriknada iti uneg dagiti napipigsa a bakud ti Babilonia.

Idiay ruar, nupay kasta, inlisi dagiti buybuyot ni Ciro dagiti dandanum ti Karayan Eufrates a limmasat iti tengnga ti Babilonia. Babaen iti pannakaikkat dayta natural a tuben, dagiti soldadona inasakda ti karayan​—a limmasatda kadagiti mismo a bakbakud ti Babilonia ket simrekda iti siudad kadagiti silulukat a ruangan a simmango iti karayan. Sakbay a limgak ti init, natayen ni Balsasar, natuangen ti Babilonia, ket ti Medo-Persia nagbalinen a maikapat a naindaklan a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia! Ngem asino dagitoy Medos ken Persas?

Dagiti Medos naggapuda kadagiti kabambantayan a tanap iti dayaen ti Asiria. Sumagmamano kadagiti naikitkitikit a ladawan a nasarakan idiay Asiria iladladawanna ida a sikakawes iti agparang kas pagan-anay a lalat ti karnero a naiparabaw kadagiti tunika ken nangangato ti pagkordonanna a bota, a maiyanatup kadagiti trabahoda kas managpastor kadagiti nangangato a tantanap. Ngangngani awan imbati dagiti Medos a naisurat a rekord. Kaaduan iti ammotayo maipapan kadakuada ti naammuantayo manipud iti Biblia, manipud Asirio a sursurat, ken manipud kadagiti klasikal a historiador a Griego. Idi punganay dagiti Persas masansan ti addaan agakar-akar a panagbiag kadagiti rehion iti amianan ti Persian Gulf. Bayat a dimmakkel ti imperioda, nakapatanorda ti naisalsalumina a panagayat ti kinaluho.

Idi damo dagiti Medos ti dominante, ngem idi 550 K.K.P., ni Ciro a Dakkel ti Persia, nagun-odanna ti napartak a panagballigi a maibusor iti Ari ti Media a ni Astyages. Pinagtipon ni Ciro ti kustombre ken linlinteg dagiti dua nga il-ili, pinagkaykaysana ti pagarianda, ket pinagsaknapna ti panagkonkistada. Nupay dagiti Medos ti agpaspasakop kadagiti Persas, piho a ti imperio ket addaan nagkuyog a kasasaadda. Dagiti Medos ti mangtengtengngel kadagiti nangato a saad ken mangiturturong kadagiti buybuyot a Persas. Sawen dagiti ganggannaet ti maipapan kadagiti Medos ken kadagiti Persas, wenno no agus-usarda ti maymaysa a termino, dayta “ti Medo.”

Sakbay a rinaut dagiti Medos ken dagiti Persas ti Babilonia, naikkan ni mammadto a Daniel ti sirmata ti dua ti sarana a kalakian a karnero a nangirepresentar iti daytoy dua-kapaset a nasion. Insurat ni Daniel: “Ket dagiti dua a sarana nangatoda, ngem ti maysa nangatngato ngem iti sabali, ket daydi nangatngato timmubo a naud-udi.” Awan duadua maipapan ti pakailasinan ti karnero a lalaki, ta imbaga ti anghel ken ni Daniel: “Daydi karnero a lalaki a nakitam nga adda idi dua a sarana isuda dagiti ar-ari ti Media ken Persia.”​—Daniel 8:3, 20.

Adda idi ni Daniel idiay uneg ti Babilonia idi dayta ti natuang, ken nasaksianna ti idadateng dagiti Medos ken dagiti Persas. Ni Dario a Medo, ti umuna nga agturay iti kaparparmek pay laeng a siudad ti nangdutok iti 120 a panguluen ti pagarian ket inkabilna ti tallo nga opisiales iti ngatuenda. Ni Daniel ti maysa kadagiti tallo. (Daniel 5:30–6:3) Gapu iti nangato nga agturay a sasaaden ni Daniel agpadpada sakbay ken kalpasan ti pannakaituang ti Babilonia, narigat a panunoten a di napakaammuan ni Ciro maipapan iti padto a Hebreo a, dua a siglo sakbayna, kinunana a ti Babilonia ti parmekento ti maysa a lalaki nga agnagan Ciro.​—Isaias 45:1-3.

Naisubli ti Jerusalem

Ti pannakarba ti Babilonia ti nangisagana ti entablado a maipaay iti panagpangato ti sabali pay a siudad​—ti Jerusalem. Dayta ti nalangalang iti ngangngani 70 a tawtawen nanipud pannakadadaelna babaen kadagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P. Kinuna dagiti padto ti Biblia a babaen ken ni Ciro, maibangonto manen ti Jerusalem ket maisaadto ti pundasion iti templona.​—Isaias 44:28.

Napasamak kadi daytoy? Wen. Ti padi, eskolar, ken eskriba a ni Esdras insalaysayna nga imbilin ni Ciro a dagiti managdaydayaw ni Jehova “ket sumang-at koma idiay Jerusalem, nga adda sadi Juda, ket bangonenna ti balay ni Jehova, ti Dios ti Israel​—isu ti pudno a Dios​—nga adda idiay Jerusalem.” (Esdras 1:3) Kunaen ti Esdras 2:64, 65 a ngangngani 50,000 a tattao ti nangaramid iti panagdaliasat a nagsubli idiay Jerusalem, nga aw-awitenda dagiti gamgameng ti templo. Idi 537 K.K.P. ti daga ti nangrugi a matagitauan manen​—70 a tawtawen laeng kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem.​—Jeremias 25:11, 12; 29:10.

Pinatalgedan ti arkeolohia a ti kasta a bilin ket maitunos iti pagalagadan ni Ciro. Iti maysa a dinamili a silindro a nasarakan kadagiti daddadael ti Babilonia, kuna ni Ciro: “Insublik (kadagitoy) a sagrado a siudad . . . dagiti santuario nga isuda ti narnarba iti nakabaybayagen dagiti ladladawan (a dati) nga adda sadiay ken imbangonak ida kadagiti permanente a santuario. Inurnongko (met) amin dagiti (dati) nga umilida ket insublik (kadakuada) ti pagtaenganda.”

Dagiti Samaritano a kabkabusor dagiti Judio iti kamaudiananna pinaipasardengda ti pannakaibangon manen ti templo babaen iti panangiparit ti imperio. Dagiti mammadto ni Jehova a da Haggeo ken Zacarias tinignayda dagiti tattao, ket naituloy manen ti panagbangon. Imbilin ni “Dario nga ari” ti panangsapul ti orihinal a bilin ni Ciro a nangipalubos ti pannakaisubli ti templo. Kuna ti Biblia nga idiay Ecbatana, ti pagtataengan ni Ciro no kalgaw, nasarakan ti maysa a lukot ti libro nga addaan ti memorandum a nangipasdek ti kinalegal ti trabaho idiay templo. Dayta a trabaho ti nairingpas idi maikanem a tawen ni ari Dario I ti Persia.​—Esdras 4:4-7, 21; 6:1-15.

Pammaneknek ti Kinarangana

Iti sirmata nga immuna a nadakawaten, nasirmata ni Daniel ti Medo-Persiano a dua ti sarana a “karnero a lalaki nga agdiros nga agpalaud ken agpaamianan ken agpaabagatan, ket awan ti uray ania nga animal [dadduma a nasnasion] a makabalin nga agtakder iti sanguananna, ket awan met ti aniaman a makalapsut iti imana. Ngem inaramidna ti mayannurot iti pagayatanna, ket intan-okna ti bagina met laeng.” (Daniel 8:4) Ket daytoy a sirmata ti natungpal idi panawen ni Dario. Kas pammaneknek iti panagtangsitna, impairepresentar ni Dario a Dakkel ti bagina iti maysa a nagdakkelan a ladawan a makitkita pay laeng a nangato iti rupa ti maysa a derraas sadi Bisitun, iti daan a dalan iti nagbaetan ti Babilonia ken Ecbatana. Mainayon iti panangparmekna iti Babilonia, ti Medo-Persiano a “karnero a lalaki” nangsamsam kadagiti teritoria kadagiti tallo a prinsipal a direksion: amianan idiay Asiria, laud idiay Asia Menor, ken abagatan nga agturong Egipto.

Agarup 640 kilometros iti abagatan a daya ti pagtataenganda iti kalgaw idiay Ecbatana, nangbangon dagiti emperador a Persiano iti nagdakkelan a palasio idiay Persepolis. Maysa a ladawan sadiay ti mangipakpakita ken ni Dario nga adda iti tronona. Ket iti sursurat a naikitikit imparammagna: “Siak ni Dario, naindaklan nga ari, ari dagiti ar-ari, ari ti dagdaga . . . a nangbangon iti daytoy a palasio.” Sumagmamano a nangangato nga ad-adigi daytoy naranga a kabisera ti kaskasdi nga adda pay a sitatakder itatta. Ti sabali pay a kabisera idi ti adda idiay Susa (Susan), a sentro ti nagsaadanna iti nagbaetan ti Babilonia, Ecbatana, ken ti Persepolis. Sadiay nangibangon ni Dario a Dakkel iti sabali manen a nadayag a palasio.

Ni Dario ti sinunuan ni anakna a Xerxes, a kaawatan isu ti “Asuero” iti libro ti Biblia nga Ester. Kunana a dayta nga Asuero “nagari manipud India agingga met laeng iti Ethiopia, kadagiti sangagasut duapulo ket pito a probinsia” bayat a nagtugaw iti “naarian a tronona, nga adda idi idiay Shushan a palasio.” Idiay idi ti nangaramidan ni Asuero ken napintas nga agtutubo pay nga Ester kas reina. (Ester 1:1, 2; 2:17) Iti museo idiay Louvre sadi Paris, makakitakayo ti maysa a naadorno a kabisera ti toro a sitatakder iti tuktok ti nakangatngato nga adigi daytoy a palasio, agraman dagiti dekorasion ti pader a mangireprepresentar kadagiti natangsit a pumapana a Persiano ken nararanga nga an-animal. Dagiti alabastro a flacons, alahas, ken dadduma pay a bambanag a nasarsarakan sadiay maibagayda kadagiti sasao ti Biblia maipapan iti aglaplapusanan a panangpapintas a naipaay ken ni Ester, agraman dagiti kinaluho nga adda idi idiay Shushan.​—Ester 1:7; 2:9, 12, 13.

Dagiti estoria nga imbagbaga dagiti Griego a kabkabusor ni Xerxes ramanenna dagiti sussusik ti panagasawa ken ti naipato a kinatan-ok ti ari a Persiano babaen kadagiti sumagmamano a mamasiribna a lallaki. Nupay dagiti bambanag ti mabalin a nagulo ken natirtiritiren, dagitoy nga estoria ti kasla mangisarming ti sumagmamano a kangrunaan a punto iti libro ti Ester, a mangibagbaga a ti ari pinapanawna ni natangken ti ulona a Reina Vasti ket isut’ sinukatanna babaen ken ni Ester, ket iti kamaudiananna ni Mardokeo a kasinsin ni Ester ti nakagun-od ti maysa a saad nga addaan dakkel nga autoridad iti pagarian.​—Ester 1:12, 19; 2:17; 10:3.

Naipakita ti Kinaimbag kadagiti Managdaydayaw ni Jehova

Idi tawen 468 K.K.P., ti kasukat ni Xerxes a ni Artaxerxes (Longimanus) inautorisaranna ni padi nga Esdras, nga agtataeng idiay Babilonia kalpasan ti immuna a pannakawayawaya dagiti Judio babaen ken ni Ciro, nga agsubli idiay Jerusalem ket iyadelantar ti nadalus a panagdayaw ken Jehova sadiay. Agangay 1,500 a lallaki ken ti pampamiliada​—nalabit 6,000 a tattao amin​—ti nangkuyog ken Esdras, a sangkaawitda ti dakkel a kontribusion a maipaay iti templo ni Jehova.​—Esdras 7:1, 6, 11-26.

Idiay met laeng palasio sadi Shushan a daytoy met laeng Artaxerxes, iti maika-20 a tawenna (455 K.K.P.), nga intedna ti kalikagum ni Nehemias a maipasubli tapno ibangonna manen ti Jerusalem ken dagiti bakudna. Daytoy ti nangtanda ti panangrugi ti “pitopulo a lawlawas” dagiti tawtawen iti padto ni Daniel, a mangitudtudo ti panagparang ni Jesus kas “Mesias a Pangulo” nga apagpag-isu iti tiempo idi tawen 29 K.P.a​—Daniel 9:24, 25; Nehemias 1:1; 2:1-9.

Dadduma a dokumento a naisurat kadagiti papiro iti pagsasao nga Aramaico ti nasarakan idiay Elephantine, maysa a puro idiay Karayan Nilo ti Egipto. Indemostra dagitoy a dokumento ti kinaapagpag-isu ti panangiladawan dagiti mannurat ti Biblia a da Esdras ken Nehemias agpadpada kadagiti kasasaad ken opisial a komunikasion bayat ti panagturay a Persiano. Idiay Biblical Archaeology, kinuna ni Propesor G. Ernest Wright: “Itan . . . mabalintayon a makita a ti Aramaico ni Esdras ti apagpag-isu nga agpaay iti dayta a tiempo, bayat a dagiti met dukomento ti gobierno ket isuda ti pangkaaduan a tipo nga isut’ nakaiyugaliantayon nga inaig iti panagturay dagiti Persiano.” Maysa kadagiti dukomento ti naglaon iti naarian a bilin dagiti Persiano maipapan iti pannakarambak ti Paskua babaen ti kolonia dagiti Judio idiay Egipto.

Ti Medo-Persia Nagparintumeng iti Grecia

Iti sirmata, nakita ni Daniel ti Medo-Persia kas nairepresentar a dua ti sarana a karnero a lalaki. Iti sumaganad, dua a siglo sakbay ti pannakapasamakna, isut’ nakakita ti “maysa a kalding a lalaki nga immay a naggapu iti lelennekan ti init [iti laud]” ken nakaparpartak a “saanna a sinagid ti daga.” Ti nakaparpartak a kalding a lalaki “kinabilna ti karnero a lalaki ket binungtolna dagiti dua a sarana, ket awan ti pannakabalin ti karnero a lalaki a tumakder iti sangona.” (Daniel 8:5-7) Ipakpakita kadi ti historia a daytoy ti pudpudno a napasamak iti Medo-Persia?

Wen, idi tawen 334 K.K.P., immay ni Alejandro a Dakkel iti Grecia nga agturong iti laud. Iti kapegges ti kimat a kas iti kalding a lalaki, limmasat iti intero nga Asia a nagsasaruno iti panagballigina kadagiti Persas. Iti kamaudiananna, idi 331 K.K.P., idiay Gaugamela, inwarawarana ti buybuyot dagiti Persas a minilmilion a lallaki. Ti panguloda, ni Dario III ti nagtaray, a ti kamaudiananna pinapatay dagiti dati a gagayyemna. Ti maikapat a pannakabalin ti lubong ket naituangen, dagiti sarsarana ti nabungtolen, ket ti imperio ni Alejandro ti nagbalin a maikalina kadagiti naindaklan a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia. Daytat’ masalaysayto iti bilangmi nga Abril 15, 1988.

Ti Medo-Persia a Pannakabalin ti Lubong ket nagtalinaed iti dua a siglo laeng​—manipud iti rabii a panangituangna iti Babilonia idi 539 K.K.P. agingga iti pannakatnagda ken ni Alejandro. Daytoy ti isu met laeng a kabayag ti tiempo a napalabas nanipud ti Rebolusion a Pranses wenno ti pannakaipasdek ti Estados Unidos ti America. Kabayatan dayta nagababa unay a tiempo, dagiti Medos ken Persas uray awan ti panangiplanoda dakkel naaramidanda iti pannakaitungpal dagti pangpanggep ni Jehova a Dios ken ti kaitungpalan dagiti awan-mintisna a padpadtona.

[Dagiti Footnote]

[Mapa/Ladawan iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti imperio ti Medo-Persia

INDIA

Ecbatana

Susa (Susan)

Persepolis

Babilonia

Jerusalem

EGIPTO

[Ladawan]

Dagiti rebba iti Persepolis ti seremonial a kabisera ti Persia

[Credit Line]

Manley Studios

[Ladawan iti panid 29]

Tanem ni Ciro idiay Iran