DANIEL
[Ti Ukomko Isu ti Dios].
1. Maikadua nga anak ni David, nga inyanak kenkuana ni Abigail idiay Hebron. (1Cr 3:1) Naawagan Kileab iti 2 Samuel 3:3. Idi napapatay ti inauna a ni Amnon, mabalin koma nga ipapan ni Daniel nga isu ti nakalinia a sumukat ken David, ngem awan ti nadakamat nga inagawna ti kinaari, a mangipasimudaag a nalabit rinaemna ti inted-Dios a pannakadutok ni Solomon wenno mabalin nga immun-una a natay ngem ni amana.
2. Naisangsangayan a mammadto ni Jehova iti tribu ni Juda. Ti mannurat iti libro a napanaganan iti naganna. Bassit laeng ti ammo maipapan iti panagubingna, ngem ibagana a naipan idiay Babilonia, nalabit idi tin-edyer pay laeng a prinsipe, agraman ti sabsabali pay a naarian nga annak ken natatan-ok. (Da 1:3-6) Napasamak daytoy idi maikatlo a tawen ni Jehoiaquim (kas ari nga agbaybayad iti impuesto iti Babilonia), a ti maikatlo a tawenna nangrugi idi primavera ti 618 K.K.P. (Da 1:1) Kalpasan ti nakababain nga ipapatay ni Jehoiaquim, nagturay ni Jehoiaquin nga anakna iti sumagmamano a bulan sakbay a simmuko. Idi nasapa a paset ti 617 K.K.P., innala ni Nabucodonosor kas kautibo da Jehoiaquin ken ti sabsabali pay a “kangrunaan a lallaki,” kasta met ni agtutubo a Daniel (2Ar 24:15).
Iti Sidong ti Turay ti Babilonia. Nupay ti kaaduan kadagiti kautibo ket addada iti igid ti karayan Kebar iti ruar ti siudad ti Babilonia, napili da Daniel ken ti tallo a kakaduana nga umawat iti naisangsangayan a pannakasanay iti panagsurat ken iti pagsasao dagiti Caldeo tapno makabalanda nga agserbi iti gobierno. Maitunos iti kaugalian, naipaayanda kadagiti Babilonio a nagan, a ni Daniel ket Baltazar, maitunos iti nagan ti dios ni Nabucodonosor. (Da 1:7; 4:8; kitaenyo ti BALTAZAR.) Gapu ta saanna a kayat a mulitan ti bagina kadagiti naituding a taraon, a mabalin a pakairamanan ti sumagmamano nga iparparit ti Mosaiko a Linteg wenno natulawan babaen kadagiti pagano a ritual, kiniddawna a natnateng ken danum laeng ti pagtaraonda. Inikkan ida ni Jehova a Dios iti “pannakaammo ken pannakatarus iti isuamin a surat ken sirib; ket ni met laeng Daniel naaddaan iti pannakaawat kadagiti amin a kita ti sirmata ken tagtagainep.” (Da 1:17) Idi sinukimat ida ti ari iti ngudo ti tallo a tawen, nasarakan a “maminsangapulo a nalalaing[da] ngem iti amin a managsalamangka a papadi ken kadagiti aran nga adda iti intero a naarian a pagturayanna.”—Da 1:20.
Nagtultuloy ni Daniel a nagserbi iti palasio agingga iti pannakarba ti Babilonia. Iti Daniel kapitulo 1, bersikulo 19, nadakamat a ti tallo a kakaduana “nagtalinaedda [met] a sitatakder iti sanguanan ti ari” (ti Babilonia). Saan a nadakamat no nasalimetmetanda daytoy a saadda agingga iti pannakarba ti Babilonia, ngem nasalimetmetan ni Daniel; ket kalpasan daytoy nagserbi iti palasio ti Persia agingga pay idi maikatlo a tawen ni Ciro.—Da 10:1.
Dagiti tagtagainep ni Nabucodonosor. Nagtagtagainep ni Nabucodonosor iti ‘nangriribuk iti espirituna’ idi maikadua a tawen ti panagarina (nalabit napetsaan nanipud pannakaduprak ti Jerusalem idi 607 K.K.P.). Yantangay saan a kabaelan nga ipalgak dayta ti amin a masirib a tattao, dumatag ni Daniel iti sanguanan ti ari ket saanna laeng nga ibaga kenkuana ti tagtagainep, babaen ti nadibinuan a palgaak, no di ket ibuksilanna pay dayta, iti kasta maisalakanna ti bagina ken ti sabsabali pay a masirib a tattao iti pannakapapatay. Daytoy ti makagapu a ni Nabucodonosor pagbalinenna ni Daniel nga “agturay iti intero a masaksakupan a distrito ti Babilonia ken panguluen a prepekto kadagiti amin a masirib a tattao.” (Da 2:48) Ti tallo a kakaduana umawatda kadagiti nangato a saad iti ruar ti palasio, bayat nga agserbi ni Daniel iti palasio ti ari.
Saan a masigurado no apay a saan a nairaman ni Daniel iti isyu ti kinatarnaw a nakaipasanguan ti kakaduana, da Sidrac, Mesac, ken Abednego, idi nabilinda nga agdaydayaw iti nabalitokan a ladawan a naipasdek idiay Tanap ti Dura. (Da 3) Awan ti ibaga ti Biblia maipapan iti dayta a banag. Ti immun-unan a tignay ni Daniel kasta met ti naud-udi a kinasungdona iti Dios uray pay no pakatayanna, kas nailadawan iti Da kapitulo 6, ket mangipaay iti naan-anay a pammasiguro a no adda sadiay, ken aniaman dagiti kasasaad, saan a nakikompromiso ni Daniel babaen ti panagruknoy iti sanguanan ti ladawan. Kasta met, ti Sao ni Jehova anamonganna ni Daniel kas naan-anay ti debosionna, nga inlanadna a kadua da Noe ken Job.—Eze 14:14, 20; Mt 24:15; Heb 11:32, 33.
Idi agangay imbuksilan ni Daniel ti tagtagainep ni Nabucodonosor, maipapan iti nagdakkelan a kayo a napukan ket kalpasanna napalubosan nga agtarubong manen, kas mangiladawan iti mismo a dakkel a monarka ti Babilonia (iti umuna a kaitungpalan ti padto). (Da 4:20-22) Agmauyong ni Nabucodonosor iti pito a tawen ket kalpasanna mapasublina ti kinasimbengna ken ti pagarianna. Pinasingkedan ni Nabucodonosor ti pannakatungpal kenkuana ti tagtagainep manipud iti Dios, ta nakitana a mayanatup nga ipablaakna iti intero a pagturayanna ti maipapan iti napasamak.—Da 4:1, 2.
Sirsirmata. Bayat ti umuna ken maikatlo a tawen ni Belsazar, naaddaan ni Daniel iti dua a sirmata (Da kap 7, 8) a nakakitaanna kadagiti nadumaduma nga animal a mangiladladawan kadagiti agsasaganad a pannakabalin ti lubong, nga agturong iti panawen ti napigsa a pannakaburak dagitoy ket ti nailangitan a panagturay mayawat iti “maysa a kasla anak ti tao.” (Da 7:11-14) Saan a masigurado no adda a mismo ni Daniel idiay Susan idi naaddaan iti sirmata a nailanad iti Da kapitulo 8, wenno nakitana ti bagina nga adda sadiay iti sirmata. Agparang nga iti adu a tawen kalpasan ti ipapatay ni Nabucodonosor saan unay a naar-aramat ni Daniel kas manangbalakad, no bilang ta naaramat, iti kasta nakita ti reyna (nalabit ti ina a reyna) a masapul a dakamatenna ken Belsazar ni Daniel idi nga awan kadagiti masirib a tattao ti makabael a makaipaay iti kayulogan ti mamakdaar a surat ti ima iti diding ti palasio idi madama ti nariribuk ken natabbaaw a padaya ni Belsazar. Kas iti naikari ken Daniel, “inwaragawagda maipapan kenkuana nga isu idi ti agbalin a maikatlo nga agturay iti pagarian,” gapu ta ni Nabonido ti umuna nga agturay ket ni anakna a Belsazar ti maikadua. Iti daydi met laeng a rabii natnag ti siudad kadagiti Medo ken Persiano, ket napapatay ni Belsazar.—Da 5:1, 10-31.
Iti Sidong ti Medo-Persiano a Turay. Bayat ti panagturay ni Dario a Medo, maysa ni Daniel kadagiti tallo a nangato nga opisial a nadutokan kas panguluen ti 120 a satrapa a mangituray iti pagarian. Yantangay adayo a nasaysayaat ti panagserbina iti gobierno gapu iti anamong ti Dios, maital-o koman ni Daniel iti intero a pagarian idi ginandat a papatayen ti dadduma pay nga opisial gapu ta umapal ken agilemda. Ti linteg a nangsugsuganda iti ari nga iyetnagna ket nainaig iti panagdaydayaw ni Daniel iti Dios, awan ngamin ti makitada kenkuana a sabali a biddut. Agtukiad ti rikna ti ari a mangipatungpal iti dayta a linteg a saanen a mabalbaliwan sigun iti kaugalianda, nupay kasta impaitapuakna latta ni Daniel iti abut dagiti leon. Gapu iti natibker a kinasungdo ken pammati ni Daniel, imbaon ni Jehova ti anghelna a mangispal kenkuana kadagiti ngiwat dagiti leon. Kalpasanna impakat ni Dario ti pannusa kadagiti nagkukumplot, nga impaitapuakna ida tapno papatayen dagiti isu met laeng a leon.—Da 6.
Idi umuna a tawen ni Dario, natarusan ni Daniel nga asidegen nga agpatingga ti 70 a tawen a pannakalangalang ti Jerusalem, sigun iti sursurat ni Jeremias. (Jer 25:11, 12) Sipapakumbaba a binigbig ni Daniel ti basbasol dagiti kailianna ket inkararagna a pagsilnagen koma ni Jehova ti rupana iti langalang a santuario idiay Jerusalem. (Da 9:1, 2, 17) Isu ket naparaburan iti maysa a palgaak babaen ken Gabriel, a nangipaay kenkuana iti padto maipapan ti 70 a lawas, a mangitudtudo iti tawen nga iyaay ti Mesias. Siraragsak a nakita ni Daniel ti panagsubli dagiti Judio iti sidong ni Zorobabel idi 537 K.K.P., ngem saan a nadakamat a kimmuyog kadakuada. Bayat ti maikatlo a tawen ni Ciro (536 K.K.P.), ni Daniel ket impaayan ti maysa nga anghel iti sirmata, nga iti isasarungkarna ken Daniel masapul a makiranget iti prinsipe ti Persia. Nagsao ti anghel tapno ipalgakna no ania ti ‘mapagteng iti ili ni Daniel iti kamaudianan a paset ti al-aldaw, agsipud ta sirmata dayta nga agpaayto pay laeng kadagiti aldaw nga umay.’ (Da 10:14) Nasakbay nga inlanadna ti pakasaritaan, mangrugi iti ar-ari ti Persia. Impalgak ti padto a ti buya ti lubong ket dominaranto ti dua a kangrunaan nga agbimbinnusor a napolitikaan a pannakabalin, a naawagan iti “ari ti amianan” ken “ari ti abagatan,” nga agtultuloy ti kasta a kasasaad agingga iti panagtakder ni Miguel, a sarunuen ti naisalsalumina a tiempo ti rigat.—Da kap 11, 12.
Mabalin a saanen a nagpaut ti biag ni Daniel kalpasan ti maikatlo a tawen ti panagturay ni Ciro. No isu ket tin-edyer idi tiempo a naipan idiay Babilonia idi 617 K.K.P., nganngani 100 ti tawennan idi inawatna dayta a sirmata a nailanad iti Da kapitulo 10 agingga iti 12. Ti sasao ti anghel ken Daniel a, “No maipapan kenka, mapanka agingga iti panungpalan; ket aginanakanto, ngem tumakderkanto maipaay iti bingaymo iti panungpalan dagiti aldaw,” kasla ipasimudaagna a dandanin agpatingga ti biagna, buyogen ti pammasiguro nga isu agungarto.—Da 12:13.
Pammaneknek a ni Daniel ti Nangisurat. Ni Daniel ket tinukoy ni Kristo (Mt 24:15) ken saan a direkta a natukoy iti Hebreo 11:33. Awan ti maipakita dagiti kritiko a nabileg a pammaneknek a maysa wenno ad-adu pay a naud-udi a mannurat iti tiempo dagiti Macabeo ti nangisurat iti intero a kanonikal a libro ti Daniel wenno ti paspasetna laeng. Nupay kasta, ti tallo a nainayon iti dayta a naawagan “Ti Kanta ti Tallo a Nasantuan nga Ubbing,” “Ni Susana ken Dagiti Panglakayen,” ken “Ti Pannakadadael ni Bel ken ti Dragon” ket paset ti Apokripa ken naud-udi a naisurat. Dagitoy ken ti dadduma pay a surat nga ibagbagada a ni Daniel ti nangisurat wenno nakailanadan dagiti di gagangay a gapuanan wenno sursurona ket ad-adda a maibilang a sarsarita ken saan a mapagtalkan, ta itamtampokda laeng ti kinatan-ok ni Daniel.—Kitaenyo ti APOKRIPA; kasta met ti DANIEL, LIBRO TI.
3. Padi iti Levita a balay ni Itamar a kimmuyog ken Esdras a napan idiay Jerusalem idi 468 K.K.P. (Esd 8:2) Mabalin a daytoy met laeng a padi wenno ti putotna ti nangpirma iti katulagan ti panagipudno idi gobernador ni Nehemias (Ne 10:6), ngem saan nga isu ni mammadto Daniel, a kameng ti tribu ni Juda.—Da 1:6.