MEMFIS

Maysa kadagiti kabesera ti kadaanan nga Egipto, naikuna a dayta ti rebrebba idiay Mit Rahiney, agarup 23 km (14 mi) iti abagatan ti Cairo, iti makinlaud nga igid ti Karayan Nilo. Nabayag a ti Memfis ti kapatgan a siudad iti “Makimbaba nga Egipto” (kayatna a sawen, ti Delta a rehion [ti intero a lugar a nagsangaan ti Nilo agingga iti igid ti baybay] ken ti maysa a bassit a benneg iti abagatan dayta).

Iti Oseas 9:6, daytoy a siudad ket naawagan Moph iti Hebreo a teksto (naipatarus kas “Memfis” iti Iloko). Iti dadduma a teksto, natukoy babaen iti Hebreo a Noph.​—Isa 19:13; Jer 2:16; 44:1; 46:14, 19; Eze 30:13, 16.

Pakasaritaan. Sigun iti nagkauna a sarsarita, nga inestoria ti Griego a historiador a ni Herodotus (II, 99), ti Memfis ket imbangon ti agturay nga agnagan Menes; nupay kasta, awan pammaneknek manipud rekord ti pakasaritaan mainaig iti daytoy maikunkuna a nangbuangay iti “Umuna a Dinastia” dagiti agtuturay iti Egipto.

Ti lugar a nagsaadan ti Memfis ket maikanatad unay iti maysa a kabesera a siudad iti daytoy a daga nga adda iti Nilo. Yantangay adda dayta iti abagatan bassit ti mismo a pagsangaan ti Karayan Nilo, maiturayanna saan laeng a ti Delta a rehion nga agpaamianan no di pay ket ti ilalasat iti Nilo. Gapu iti desierto ken bambantay, narigat ti dumanon iti siudad no sumrek manipud iti laud, ket ti mismo a Nilo ken dagiti turod iti labesna ti nagserbi kas salaknib iti makindaya a deppaar. Iti kasta, ti Memfis, nga adda iti beddeng iti nagbaetan ti Makinngato (makin-abagatan) ken Makimbaba (makin-amianan) nga Egipto, isu idi ti pannakatulbek ti intero nga Egipto, no kasano a kasta ita ti kabangibang a moderno a Cairo.

Komersio. Daytoy a siudad ket dakkel idi a sentro ti komersio iti intero a pakasaritaanna, a kimmapuy laeng kalpasan ti panagsakup dagiti Griego ken idi nagbalin ti Alejandria iti makin-amianan a kosta kas kadur-asan a sasangladan iti pagilian. Sigun iti sumagmamano a historiador, nagdindinamag ti Memfis gapu iti panagaramidna iti sarming, a ti Roma ti kangrunaan a naggatang kadagiti tagilakona. Naimula met dagiti kayo nga akasia iti dayta a lugar tapno mapataud ti kaykayo maipaay iti panagaramid iti alikamen, barbarko maipaay iti buyot ti Egipto, ken ig-igam ti militar.

Politika. Naaddaan met ti Memfis iti dakkel a bileg iti politika, nangnangruna bayat ti periodo nga aw-awagan dagiti Egiptologo iti “Daan a Pagarian” agingga iti “Makintengnga a Pagarian.” Patien ti kaaduan a historiador nga idiay Memfis ti sentro ti gobierno dagiti kaunaan a dinastia, nupay nalabit adda tiempo nga immakar idiay Thebes (No-amon iti Biblia, agarup 480 km [300 mi] iti abagatan). Mabalbalin nga idiay pay laeng Memfis ti kabesera idi simmarungkar ni Abraham iti Egipto ken naaddaan iti kapadasan mainaig iti agturturay a Faraon.​—Ge 12:10-20.

Ipasimudaag ti rekord ti Biblia a bayat ti temporario a panagnaed dagiti Israelita idiay Egipto, ti kabesera dayta a pagilian ket adda iti Makimbaba (Makin-amianan) nga Egipto nga asideg laeng iti daga ti Gosen, a pagnanaedan idi dagiti Israelita. (Ge 47:1, 2; kitaenyo ti GOSEN Num. 1.) Yantangay ni Moises simmabet ken Faraon iti sibay ti ‘Karayan Nilo,’ agminar a ti kabesera adda idi idiay Memfis imbes nga iti Delta a rehion (kas isingasing ti dadduma), ta agbingay ti Nilo iti sumagmamano a sanga apaman a dumanon iti Delta.​—Ex 7:15.

Gapu iti kinalatakna, nadakamat ti Memfis iti sumagmamano a padto mainaig iti Egipto. Iti Jeremias 2:16, ti mammadto dinakamatna ti Nof (Memfis) ken Tapanes (maysa a siudad iti Delta a rehion) kas “nagtartaraon iti kuppokuppo [ti Israel],” kayatna a sawen, binakasanda ti Israel ken pinagbalinda a kasla kalbo. Pannakaipababa daytoy kadagidiay agkunkuna nga ili ti Dios, maysa a pannakaipababa a nabuyogan iti panagleddaang. (Idiligyo ti 2Ar 2:23; Isa 22:12.) Agpadpada nga iti kaso ti makin-amianan a pagarian ti Israel ken ti makin-abagatan a pagarian (Juda), ti Egipto nga inrepresentar ditoy ti Memfis ken Tapanes ket ubbaw a gubuayan ti ninamnama a tulong ken saranay, bayat a sisasagana ken siaagum a gundawayanda ti ili a nakitulagan ti Dios.​—Os 7:11; Isa 30:1-3; 2Ar 23:31-35.

Relihion. Idiay idi Memfis ti sentro ti relihion ken panagadal iti Egipto, ngem idi maikawalo a siglo K.K.P., impadto ni Isaias a mapaay ti pagpampannakkel a kinasirib dagiti prinsipe (nalabit dagiti prinsipe a papadi) ti Nof (Memfis) ken maallilaw ti Egipto. (Isa 19:13) Dagita a manangbalakad nabatad a pinabilegda ti ubbaw a panagtalek iti Egipto maigapu iti naulpit a pannakabalin ti Asiria.

Nasarakan idiay Memfis dagiti monumento mainaig iti panagturay ti Etiope nga Ari Tirhaca iti Egipto. Nupay nalasatan ni Tirhaca ti pannakirangetna iti Asirio nga Ari Senaquerib idiay Canaan (732 K.K.P.; 2Ar 19:9), ni Esar-haddon nga anak ni Senaquerib naparmekna idi agangay ti buyot ti Egipto, iti kasta napilitanda nga agsubli idiay Memfis. Mabasa iti rekord ni Esar-haddon maipapan iti simmaganad a panaglalaban: “Linakubko ti Memfis, ti naarian a pagtaenganna [ni Tirhaca], ket pinarmekko dayta iti kagudua ti aldaw babaen iti dadakkel nga abut, giwgiwang ken dagiti agdan a pangdarup; Dinadaelko (dayta), rinebbak (dagiti paderna) ken pinuorak dayta.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 293) Nalawag a sumagmamano a tawen kalpasanna, ti Memfis nabawi dagiti puersa ti Egipto babaen ti panangikisapda kadagiti Asirio a soldado sadiay. Ngem ni Asurbanipal nga anak ni Esar-haddon nagturong idiay Egipto ket pinaksiatna dagiti agtuturay manipud Memfis sa nagsubli iti Nilo (a nagpaabagatan).

Idi kimmapuyen ti Asiria bayat ti naud-udi a paset ti maikapito a siglo K.K.P., ti Memfis ket naan-anay manen nga inturayan ti Egipto. Kalpasan a naglangalang ti Juda idi 607 K.K.P. babaen ken Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, nagkamang idiay Egipto dagiti nakalibas a Judio ket nagtaengda iti Memfis ken iti dadduma pay a siudad. (Jer 44:1) Babaen kadagiti mammadtona a da Jeremias ken Ezequiel, inkeddeng ni Jehova a madidigra dagita a siudad ket impadtona a mangipagteng ni Nabucodonosor iti nakaro a didigra iti Egipto, nga iti dayta agsagaba iti kasta unay ti Memfis (Nof) gapu iti iraraut. (Jer 44:11-14; 46:13, 14, 19; Eze 30:10-13) Dagiti buyot ti Babilonia a mangraut iti Memfis situtured a rumautda iti siudad uray bayat ti aldaw.​—Eze 30:16.

Nagsagaba manen ti Memfis iti nakaro a pannakaabak iti im-ima ti Persiano nga Ari Cambyses idi 525 K.K.P., a kalpasanna nagbalin a kabesera ti maysa a Persiano a satrapa. Saanen a naan-anay a nakabangon ti siudad gapu kadagiti epekto daytoy a pannakaabak. Idi timmanor ti Alejandria bayat ti panangituray dagiti Ptolemy, nagtultuloy a kimmapuy ti Memfis ket nagbalin laengen a rebrebba idi maikapito a siglo ti Kadawyan a Panawen.

Maysa ti Memfis kadagiti kangrunaan a sagrado a siudad ti kadaanan nga Egipto, agraman ti kabangibangna nga On (Heliopolis). (Ge 41:50) Nangnangruna a napateg sadiay dagiti templo a naidedikar iti dios a ni Ptah ken iti sagrado a toro a ni Apis. Sigun iti “teolohia ti Memfis” a pinartuat dagiti papadi sadiay, ti dios a ni Ptah ti namarsua (a kastoy met ti naibaga maipapan iti dadduma pay a didios a kas kada Thoth, Ra, ken Osiris), ket ti maikunkuna nga aramidna nalawag a naitulad iti mismo nga akem ti Faraon iti natauan nga ar-aramid. Dagiti nagkauna a historiador inladawanda ti templo ni Ptah idiay Memfis kas kanayon idi a mapalpalawa ken mapappapintas. Naarkosan dayta iti nagdadakkel nga estatua.

Ti Apis a toro, nagsayaat pannakapilina a sibibiag a toro, ket naaywanan idiay Memfis ken napagdaydayawan kas ti naglasag a dios a ni Osiris, nupay iti sumagmamano a sarsarita nainaig met dayta iti dios a ni Ptah. No matay daytoy a toro, agleddaang ti publiko, ket maaramid ti nagarbo a pannakaitabonna iti kabangibang a Saqqara. (Idi nalukatan ti tanem sadiay idi maika-19 a siglo, nasarakan dagiti imbestigador ti nasurok nga 60 a naembalsamar a bagi ti toro ken baka.) Maysa met a nangayed a seremonia ti pannakapili ti baro nga Apis a toro ken no maitrono dayta idiay Memfis. Daytoy a panagdaydayaw ti mabalin a nangimpluensia kadagiti rebelioso nga Israelita iti kapanunotanda a mangdaydayaw ken Jehova babaen iti maysa a nabalitokan a kigaw a baka. (Ex 32:4, 5) Nalatak met idiay Memfis ti panagdaydayaw iti ganggannaet a diosa a ni Astarte, ket adda met sadiay dagiti templo agpaay iti didios ken didiosa ti Egipto a kas kada Hathor, Amon, Imhotep, Isis, Osiris-Sokar, Anubis, ken dadduma pay. Dagitoy nagduduma a nagkauna a didiosen ken dagiti idoloda ket maiparbeng a madadael iti panangukom ti Dios.​—Eze 30:13.

Dagiti lugar a pakaitabonan ti ar-ari. Ti pammaneknek a napateg idi ti Memfis ket makita kadagiti nakalawlawa a lugar a pagitabonan iti asideg ti disso a nagsaadanna, ta adda sadiay ti agarup 20 a piramida wenno dadakkel a tantanem ti ar-ari. Ti kinalatak ti Memfis kas pagitabonan iti ar-ari ket awan duadua a nayanninaw iti padto ni Oseas maibusor iti awanan pammati nga Israel idi maikawalo a siglo K.K.P., a kastoy ti sagudayenna: ‘ti met laeng Egipto ummongennanto a sangsangkamaysa dagiti Israelita, ket ti Memfis itabonnanto ida.’ (Os 9:6) Maysa kadagiti piramida a masarakan idiay Saqqara, iti asideg ti Memfis, isu ti Natukantukad a Piramida nga imbangon ni Ari Djoser (“Maikatlo a Dinastia”), a naibilang kas ti kadadaanan a sitatakder nga estruktura a naaramid iti bato, a pagaammo ti tao. Iti laud nga amianan-a-laud ti Memfis, masarakan dagiti ad-adda pay a makapasiddaaw a piramida ti Giza ken ti Dakkel nga Sphinx. Ita, dagitoy laengen a tanem ken dagiti umasping a patakder a bato ti nabatbati a mangipasimudaag iti napalabas a relihioso a kinadayag ti Memfis. Kas naipadto, nagbalin ti siudad a “maysa laeng a banag a pagmalangaan.”​—Jer 46:19.