BEN-HADAD

[Anak ni Hadad].

Ti nagan ti tallo nga ar-ari ti Siria a nadakamat iti rekord ti Biblia. Ni Hadad ket dios ti bagyo a napagdaydayawan iti intero a Siria ken iti dadduma pay a kabangibang a rehion.

1. Ti kaunaan nga ari ti Siria nga agnagan Ben-hadad iti salaysay ti Biblia ket anak ni Tabrimmon ken apoko ni Hezion. Isu nakitulag ken Ari Baasa ti Israel, ngem ni Ari Asa ti Juda (a nagkullayaw idi inrugi ni Baasa a sarikedkedan ti Rama a sumagmamano laeng a milia iti amianan ti Jerusalem) pinasuksokanna ni Ben-hadad tapno waswasenna ti tulagna ken Baasa ken rautenna ti makin-amianan a pagarian, iti kasta mapuersa ni Baasa a pumanaw. Kas sukat dagiti naarian a gameng ti Juda ken dagiti gameng manipud templo a santuario, ni Ben-hadad sinerrekna ti Israel, a pinarmekna ti nadumaduma a siudad iti teritoria ti Neftali ken iti rehion ti Baybay ti Galilea. Kas ninamnama, pimmanaw ni Baasa a napan idiay Tirza a kabeserana. (1Ar 15:16-21; 2Cr 16:1-6) Napasamak daytoy a tignay idi agarup 962 K.K.P. (a ti “maikatallopulo ket innem a tawen” iti 2 Cronicas 16:1 nabatad a tumukoy iti maika-36 a tawen manipud pannakabingay ti pagarian idi 997 K.K.P.).​—Kitaenyo ti ASA Num. 1.

2. Ti simmaganad a pannakadakamat ti Sirio nga ari nga agnagan Ben-hadad ket agparang bayat ti panagturay ni Ari Acab ti Israel (a. 940-920 K.K.P.). Agarup lima a tawen sakbay ti ipapatay ni Acab, ni “Ben-hadad nga ari ti Siria” indauluanna ti nagtitipon a puersa ti 32 nga ar-ari (nabatad a basaliona dagita) maibusor iti Samaria, a linakubna ti siudad ken kinunana a sumuko ni Ari Acab nga awan ti aniaman a kondision. (1Ar 20:1-6) Nangangay ni Acab iti panagtataripnong dagiti lallakay ti daga, ket imbalakadda a sumaranget. Ket bayat nga agsagsagana dagiti puersa ti Siria iti panangdarupda iti siudad ken bayat a ni Ben-hadad ken ti dadduma pay nga ari agbarbartekda kadagiti abong-abong nga impatakderda, nagusar ni Acab iti estratehia kas panangsurotna iti nadibinuan a pammatigmaan tapno irussuatna ti kellaat nga iraraut iti pakarso dagiti Sirio, ket sibaballigi a pinarmekna ida.​—1Ar 20:7-21.

Yantangay impangagna ti teoria dagiti manangbalakadna a ni Jehova “maysa a Dios ti bambantay” ket ngarud posible nga abakenna dagiti Israelita iti patad a daga, iti simmaganad a tawen indauluan ni Ben-hadad ti buyotna a mapan idiay Afek, maysa nga ili a nalawag a masarakan iti daya ti Baybay ti Galilea. (Kitaenyo ti AFEK Num. 5.) Naorganisar manen dagiti puersa ti Siria, a ti 32 nga ar-ari nasuktanda iti gobgobernador kas pannakaulo dagiti buyot, nalabit gapu ta naipagarup nga ad-adda a nakaykaysa ken natultulnog a makirupak dagiti gobernador ken nalabit napigpigsa ti tarigagayda a maital-o iti nangatngato a saad ngem kadagiti agwaywayas nga ar-ari. Nupay kasta, awan nagmamaayan dagiti narelihiosuan ken namilitariaan a teoria ni Ben-hadad maibusor kadagiti puersa dagiti Israelita a basbassit ti bilangda yantangay pinakdaaran ida ti maysa a mammadto maipapan iti dayta nga iraraut ken sarsaranayen ida ti Ari ti uniberso, ni Jehova a Dios. Nawarawara dagiti puersa ti Siria, ket nagkamang ni Ben-hadad idiay Afek. Nupay kasta, binay-an ni Acab a mawayawayaan daytoy a napeggad a kabusor, ket kastoy ti inkari ni Ben-hadad: “Dagiti siudad nga innala ni amak manipud iti amam isublikto; ket mangitudingkanto iti kalkalsada maipaay kenka idiay Damasco a kas met laeng iti panangituding ni amak idiay Samaria.”​—1Ar 20:22-34.

Adda nagduma unay a kapanunotan no daytoy a Ben-hadad isu met laeng ti Sirio nga ari idi kaaldawan da Baasa ken Asa wenno no maysa ketdi nga anak wenno apoko dayta nga ari. Agkasapulan iti agarup 45 a tawen a panagturay wenno nasursurok pay tapno maikuna a ni Ben-hadad I (idi tiempo ni Asa) isu met laeng ti Ben-hadad idi tiempo ni Acab ken uray idi tiempo ni Jehoram (a. 917-905 K.K.P.). Siempre, saan nga imposible daytoy.

Nupay kasta, dagidiay mamati a rumbeng a maawagan iti Ben-hadad II ti Sirio nga ari idi kaaldawan ni Acab usarenda kas pammaneknek ti inkari ni Ben-hadad ken Acab, a naadaw iti ngato. (1Ar 20:34) No us-usigen daytoy, agparang a nangala ti ama ni Ben-hadad iti sumagmamano a siudad manipud ken Omri nga ama ni Acab. Ngem no ti natukoy a panangagaw ket insayangkat ni Ben-hadad I bayat ti panagturay ni Baasa, ngarud ni Ben-hadad I isu ti ama (wenno nalabit ti sinunuan laeng) ti Ben-hadad II idi agturturay ni Acab. Kasta met, ti “ama” ni Acab ket mabalin a tumukoy iti maysa nga ari a nasunuan iti trono, uray pay no saanna a kadardara nga inapo iti linia ti kapuonanna.​—Kitaenyo ti BELSAZAR.

Nupay kasta, agparang a ti pannakatukoy ti Samaria iti kari ni Ben-hadad ken ni Acab ipasimudaagna a dayta a panangkautibo dagiti Sirio iti sumagmamano a siudad ti Israel ket napasamak idi tiempo ti panagturay ni Omri, yantangay isu ti nangibangon iti Samaria ket kalpasanna pinagbalinna dayta a kabesera ti Israel. Ti naituding a “kalkalsada” ket nalawag nga agpaay iti pannakaipasdek dagiti pagtagilakuan, wenno tiendaan, a mangidur-as iti panagnegosio.

Aniaman dagiti kasasaad ken tiempo ti pannakakautibo dagiti siudad dagiti Israelita, agparang a ti Biblikal nga ebidensia ipatuldona ti naiduma a Ben-hadad nga agturturay idi tiempo ni Acab, ket ngarud mabalin a tukoyen kas Ben-hadad II. Mabalin a ti kari ni Ben-hadad a mangisubli kadagiti siudad nga innala ni amana manipud Israel ket saan a naan-anay a natungpal, ta iti maudi a tawen ti panagturay ni Acab, daytoy nga ari ti Israel nakialiansa ken Jehosafat iti awan nagmamaayanna a panangpadas a mangbawi iti Ramot-galaad (iti daya ti Jordan) manipud ima dagiti Sirio. Nabatad a ni Ben-hadad II ti di nainaganan nga “ari ti Siria” a nangbilin iti buyotna a “tallopulo ket dua a panguluen ti karkaruahe” nga ipamaysada ti idadarupda ken Acab iti dayta a gubat. (1Ar 22:31-37) Kasta met, isu la ketdi ti ari a nangibaon iti agkukutel a ni Naaman (panguluen ti buyotna) tapno agasan ni Eliseo, bayat ti panagturay ni Jehoram. Daytoy a Sirio nga ari ket nagdaydayaw iti dios a ni Rimmon (a ti naganna ket karaman iti nagan ni Tabrimmon, ti ama ni Ben-hadad I).​—2Ar 5:1-19.

Iti laksid pannakapaimbag a naipaay iti heneralna, pinagtalinaed ni Ben-hadad ti gurana iti Israel ket nangibaon kadagiti bunggoy a mangraut iti Israel. (2Ar 6:8; idiligyo ti bersikulo 23.) Nupay kasta, kanayon a nasakbay a pinakdaaran ni Eliseo ti ari ti Israel maipapan iti pagturongan dagiti rumaut a bunggoy, iti kasta nangrugi nga agatap ni Ben-hadad nga adda traidor kadagiti mismo nga adipenna. Idi naammuanna a ni Eliseo ti mangipakpakaammo iti ari ti Israel maipapan ‘iti bambanag a sinao ni Ben-hadad iti makin-uneg a siled a pagturoganna,’ ti Sirio nga ari nangibaon iti dakkel a puersa militar a mangtiliw ken Eliseo idiay Dotan. Nupay kasta, simimilagro a pinagbulsek ni Eliseo dagita a buyot, ket inturongna ida iti mismo a katengngaan ti kabesera ti Israel, idiay Samaria. Gapu iti daytoy a kapadasan, nalabit agraman ti naasi a pannakatrato ken pannakaluk-at sadiay dagiti Sirio, nagsardeng dagiti panagrubbuot, nupay saan a naikkat ti agresibo a kababalin ni Ben-hadad.​—2Ar 6:9-23.

Yantangay determinado latta a mangduprak iti pagarian ti Israel, inummong ni Ben-hadad dagiti puersana idi agangay ket linakubna ti Samaria, nga impagtengna ti kakaruan pay laeng a kita ti panagbisin. (2Ar 6:24-29) Nupay kasta, iti maysa a rabii idi impangngeg ni Jehova iti pakarso dagiti Sirio ti daranudor ti umad-adani a dakkel a buyot, sidadarasudos nga impapanda a tinangdanan ni Jehoram dagiti Heteo ken Egipcio a mangispal kenkuana, ket ngarud nagsublida idiay Siria bayat ti kinasipnget ti rabii, nga imbatida amin dagiti alikamen ken pagtaraonda.​—2Ar 7:6, 7.

Naidalit ni Ben-hadad II iti sakit idi nagdaliasat ni Eliseo idiay Damasco a mangipatungpal iti nadibinuan a rebbengen a naited iti sinunuanna a ni Elias. (1Ar 19:15) Idi nangipatulod iti sagsagut nga awit ti 40 a kamelio agpaay iti mammadto, nagimtuod ni Ben-hadad no makaungarto pay iti sakitna. Ti sungbat ni Eliseo, a naibaga ken Hazael, impakitana a matay ti ari, a ni Hazael ti sumuno nga agari. Iti simmaganad nga aldaw, ni Hazael pinapatayna ni Ben-hadad babaen ti panangabbongna iti aangsan dayta, ket kalpasanna innala ni Hazael ti trono kas ari.​—2Ar 8:7-15.

3. Anak ni Hazael, ari ti Siria. (2Ar 13:3) Nabatad a kadua ni Ben-hadad III ti amana iti pannakairurumen ti Israel idi kaaldawan ni Jehoacaz (876-a. 860 K.K.P.) ken iti pannakakautibo dagiti Sirio kadagiti siudad dagiti Israelita. Nupay kasta, nangibangon ni Jehova iti “manangisalakan” maipaay iti Israel, nalabit ti mismo nga anak ni Jehoacaz a ni Jehoas (a. 859-845 K.K.P.) ken ti sunona a ni Jeroboam II (a. 844-804 K.K.P.). (2Ar 13:4, 5) Kas kaitungpalan ti maudi a padto ni Eliseo, binawi ni Jehoas manipud “iti ima ni Ben-hadad nga anak ni Hazael dagiti siudad nga innalana iti ima ni Jehoacaz,” nga inabakna dagiti puersa ti Siria iti tallo a gundaway. (2Ar 13:19, 23-25) Pinasarunuan ni Jeroboam II dagiti panagballigi ni amana maibusor iti Siria, nga insublina ti sigud a kasasaad dagiti beddeng ti Israel, iti kasta nagserbi kas manangisalakan maipaay iti Israel. (2Ar 14:23-27) Saan a nadakamat ni Ben-hadad III mainaig kadagiti panagparmek ni Jeroboam ken mabalin a natayen iti daydi a tiempo.

Ti sasao a “dagiti pagnaedan a torre ni Ben-hadad,” nga inusar ni mammadto Amos (a nagipadto bayat ti panagturay ni Jeroboam II) a tumukoy kadagiti naarian a palasio idiay Damasco (Am 1:3-5; idiligyo ti 2Ar 16:9), ket intultuloy nga inusar dayta ni Jeremias iti umasping a pamay-an agarup dua a siglo kalpasanna.​—Jer 49:23-27.

Ni Ben-hadad iti Kadaanan a Kitkitikit. Ti maysa a kitikit ni Salmaneser III, kalpasan ti panangisalaysayna iti maysa a pannakidangadang kadagiti Sirio, kunaenna: “Ni Hadadezer (a mismo) nadadael. Ni Hazael, a maysa nga ordinario a tao (iti literal: saan a natan-ok ti nagannakna), inagawna ti trono.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 280) Gapuna, agparang a ni Ben-hadad II ti inawagan ni Salmaneser III iti “Hadadezer” (iti Asiria, Adad-idri).

Ti Zakir Stele deskribirenna ti panangdusa nga inyussuat ni “Barhadad, ti anak ni Hazael, ari ti Aram,” kas pannakaulo ti maysa a panagkakappon ti Sirio nga ar-ari maibusor ken “Zakir, ari ti Hamat ken Luʽath,” iti kasta nayonanna ti arkeolohikal a pammaneknek iti kaadda ni Ben-hadad III, anak ni Hazael.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 655.

Nasarakan idi 1940 ti maysa a batonlagip, a pagaammo kas Melqart Stele, agarup 6 km (3.5 mi) iti amianan ti Aleppo iti makin-amianan a Siria, ket nupay saan a mabasa ti kaaduan a paset ti kitikit, kastoy ti masarakan iti maysa a pasetna: “Batonlagip nga impasdek ni Barhadad . . . maipaay ken Apona a Melqart.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 655) Saan a masigurado no daytoy a Barhadad ket rumbeng nga inaig kada Ben-hadad I, II, III, wenno iti sabali pay a Ben-hadad.