NO, NO-AMON
[manipud Egipcio, kaipapananna ti “Siudad ni Amon [maysa a dios ti Egipto]”].
Nalatak a siudad ken sigud a kabesera ti Egipto, masarakan iti agsumbangir nga igid ti makinngato a Nilo agarup 530 km (330 mi) iti abagatan ti Cairo. Pagaammo dayta dagiti Griego kas Thebes, ti nagan a kadawyan a maus-usar ita.
Iti naglabas, impapan ti sumagmamano nga eskolar a ti Hebreo a “No” ket biddut a pannakaipatarus ti Egipcio a nagan. (Jer 46:25) Nupay kasta, ipatuldo ni Propesor T. O. Lambdin a “dagiti nabiit pay a panagusisa iti Egipto-Coptic a ponolohia ipasimudaagda a mabalin nga umiso ti Hebreo nga ispeling ken mabalin nga iyanninawda ti maysa nga immun-una a panangibalikas dagiti Egipcio . . . Nagbalin nga ad-adda a komplikado daytoy a parikut gapu ta dagiti Egiptologo nagduaduaanda ti umiso a pannakabasa ti konsonante ti mismo nga Egipcio a sao.”—The Interpreter’s Dictionary of the Bible, inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 4, p. 615, 616.
Kadagiti nagkauna nga Egipcio a teksto, ti siudad ket naawagan “ti Siudad ni Amon.” Maigapu daytoy iti panagbalinna a kangrunaan a sentro ti panagdaydayaw iti dios a ni Amon, maysa a nababbaba a didiosen ngem naital-o kas panguluen a dios ti nasion, nga impatas dagiti Griego ken Zeus (Jupiter). (Kitaenyo ti AMON Num. 4.) Ditoy a nagibangon dagiti faraon kadagiti nagdadakkel a monumento ken templo, a nangsaklaw iti maysa a nakalawlawa a disso iti makindaya nga igid ti Nilo (idiay Karnak ken Luxor), agraman ti dadduma pay a nararanga a templo ken ti maysa a nakalawlawa a daga a pagitabonan iti makinlaud nga igid. Ti templo ni Amon idiay Karnak naibilang a kalalawaan pay laeng nga aduan adigi a patakder a naibangon, a ti diametro ti sumagmamano kadagiti nagdadakkelan nga adigina ket agarup 3.5 m (12 pie).
Agbalin a Kabesera ti Egipto. Nangnangruna bayat ti periodo a naawagan “Baro a Pagarian wenno Imperio: Dinastia 18-20,” naglatak unay ti Thebes, ket nagbalin a kabesera ti daga ti Egipto. Adayo ti Thebes manipud iti baybay ken iti daga a sumilpo iti Asia, ket dayta ti nagbalin a nabileg a salaknibna manipud kadagita a turong. Kalpasan ti Ipapanaw dagiti Israelita, nagbalin a nakakapkapuy ti gobierno ti Makimbaba nga Egipto ken nagpasar iti pannakaibabain. Dayta a kasasaad ti ginundawayan dagiti agtuturay iti Makinngato nga Egipto, iti kasta nagun-odda ti panangituray. Nupay kasta, adda pammaneknek nga iti daytoy a tiempo naaramid ti dakkel a pannakaorganisar manen ti gobierno.
Kangrunaan nga ayan ti kinapadi. Uray idi nayakar-akar ti administratibo a panangituray iti nadumaduma a lugar, nagtultuloy ti No-amon (Thebes) kas nabaknang ken nalatak a siudad, ti kangrunaan nga ayan ti nabileg a kinapadi nga agserserbi ken Amon, a ti panguluen a padina ket sumaruno ken Faraon a mismo no iti bileg ken kinabaknang. Ngem idi maikapito a siglo K.K.P., ti iraraut ti Asiria dimmanon iti Egipto bayat ti turay ni Esar-haddon nga ari ti Asiria. Ti anakna ken simmukat kenkuana, ni Asurbanipal, intultuloyna ti panagparmek, ket nadanonna ti Thebes ken naan-anay a sinamsamanna ti siudad. Nabatad a daytoy a pannakarebbek ti tinukoy ni mammadto Nahum idi pinakdaaranna ti Nineve a kabesera ti Asiria, maipapan iti pannakadadael a kasta ti kakarona. (Na 3:7-10) Dagiti depensa ti No-amon, a nagsaad iti dalan manipud Palestina ken sumang-at iti Nilo, ket awan nabalinanda. Kasta met, ti kinabaknang manipud iti panagkomersiona ken kadagiti narelihiosuan a templona ti nagbalin a gunggona dagiti manangsamsam nga Asirio.
Nadadael. Nupay kasta, idi arinunos ti maikapito a siglo wenno iti nasapa a paset ti maikanem a siglo, nagbalin manen a natan-ok ti No-amon. Impadto da Jeremias ken Ezequiel ti panangukom ni Jehova a Dios maibusor iti panguluen a dios ti Egipto, ni Amon ti No, kasta met a maibusor ken Faraon ken iti amin a didios ti Egipto. Dayta a pannakaukom ket maipagteng babaen iti ima ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia. (Jer 46:25, 26; Eze 30:10, 14, 15) Ni Cambyses nga agturay iti Persia nangyeg iti sabali pay a nakaro a didigra iti No-amon idi 525 K.K.P., ket nagtultuloy a kimmapuy ti siudad, nga idi kamaudiananna naan-anay a rinebbek dagiti Romano iti panangidaulo ni Gaius Cornelius Gallus gapu iti pannakipaset dayta iti maysa nga iyaalsa iti turay ti Roma (30/29 K.K.P.). Iti agdama, babassit a purok laengen ti masarakan iti aglawlaw ti nagdadakkelan a rebrebba dagiti templo ti awan gawgawayna a didios ti No.