Librot’ Biblia Numero 39—Malakias
Mannurat: Malakias
Lugar a Nakaisuratanna: Jerusalem
Nalpas a Naisurat: Kalpasan ti 443 K.K.P.
1. Aniat’ mangipasimudaag ti regtan Malakias para ken Jehova?
ASINO ni Malakias? Awan pulos nairekord a kapuonan wenno personal a historiana. Ngem, sigun iti tonadat’ padtona, masinunuo nga isu debosionado unay ken Jehova a Dios, nga intandudonat’ nagan ken nasin-aw a panagdaydayawna, ken napalalot’ rurodna kadagidiay agkunkuna nga agserserbi iti Dios ngem bagbagida lat’ nagserbianda. Namin-48 a daras a nadakamat ti nagan a Jehova kadagiti uppat a kapitulo a padtona.
2. Aniat’ mabalin a kayulogan ti nagan ni Malakias, ket nalabit, nagbiag idi ania a tiempo?
2 Mal·ʼa·khiʹ ti naganna iti Hebreo, a nalabit kaipapananna “Mensaherok.” Ti Hebreo a Kasuratan, ti Septuagint, ken ti panagsasagadsad dagiti libro ikabilda amin ni Malakias kas maudi kadagiti 12 a makunkuna a menor a propeta. Sigun iti tradision ti Dakkel a Sinagoga, isut’ nagbiag kalpasan da propeta Haggeo ken Zacarias ket kinagiddan ni Nehemias.
3. Aniat’ mangipasimudaag a ti padton Malakias naisurat kalpasan ti 443 K.K.P.?
3 Kaano a naisurat ti padto? Bayat ti administrasion ti gobernador, ket isaadna iti tiempot’ pannakapabaro ti Jerusalem kalpasan ti 70 a tawen a panaglangalang ti Juda. (Mal. 1:8) Ngem asino a gobernador? Yantangay nadakamat ti panagserbi idiay templo ngem di natukoy ti pannakabangon ti templo, nalabit a kalpasan dayta ni gobernador Zorobabel, nga idi tiempona nakompleto ti templo. Maymaysa laeng a gobernador ti nadakamat ti Kasuratan iti daytoy a periodo, ket isun Nehemias. Maikanatad ngata a tiempon Nehemias dayta a padto? Awan nadakamat ni Malakias a pannakabangon manen ti Jerusalem ken ti paderna, a dayta ti mangipuerat’ nasapsapa a paset ti kinagobernador ni Nehemias. Ngem, adut’ nasao maipapan iti panagabuso dagiti padi, ket inaigna ni Malakias iti situasion idi maikadua a yaay ni Nehemias iti Jerusalem, kalpasan daydi panangawag kenkuanan Artaxerxes sadi Babilonia idi 443 K.K.P., ti maika-32 a tawen a panagturay ti ari. (Mal. 2:1; Neh. 13:6) Dagiti agkaarngi a tekstot’ Malakias ken Nehemias ipasimudaagda a ti padto agaplikar iti dayta a partikular a tiempo.—Mal. 2:4-8, 11, 12—Neh. 13:11, 15, 23-26; Mal. 3:8-10—Neh. 13:10-12.
4. Aniat’ mamaneknek nga autentiko ken naipaltiing ti padton Malakias?
4 Sigud nga inakseptar dagiti Judio nga autentiko ti libron Malakias. Dagiti inadaw ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, nga adu kadagitat’ mangipakita a natungpal dagiti padtona, paneknekanda a ti Malakias ket naipaltiing ken paset ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan a binigbig ti kongregasion Kristiano.—Mal. 1:2, 3—Roma 9:13; Mal. 3:1—Mat. 11:10 ken Luc. 1:76 ken Lu 7:27; Mal. 4:5, 6—Mat. 11:14 ken Mt 17:10-13, Mar. 9:11-13 ken Luc. 1:17.
5. Ania a nakapuy a naespirituan a kasasaad ti makagapu a nagipadto ni Malakias?
5 Ti padton Malakias ipasimudaagna a limmamiisen daydi relihiuso a regta ken gagar a pinarayray da propeta Haggeo ken Zacarias idi nabangon ti templo. Dagiti padi nagbalindan a naliway, napalangguad, ken managinlilinteg. Ti serbisio idiay templo nagbalin a rabrabak. Simmardeng ti apagkapullo ken panagdaton ta kunada a ti Dios saan nga interesado iti Israel. Dagidi namnamada a naisentro ken Zorobabel saanda a naragpat, ket maikaniwas iti segseggaanda, saan nga immay ti Mesias. Ti naespirituan a kasasaad dagiti Judio nakakapkapuy. Aniat’ pangibasaran iti pammaregta ken namnama? Kasano a maiparikna kadagiti umili ti pudno a kasasaadda ket agriingda koma nga agsubli iti kinalinteg? Ti padton Malakias ti nangted iti sungbat.
6. Aniat’ estilo ti panagsurat ni Malakias?
6 Diretsa ken nabileg ti estilot’ panagsurat ni Malakias. Idatagna nga umuna ti gakat sananto sungbatan dagiti maisuppiat dagiti palpalawaganna. Kalpasanna, ulitennantot’ orihinal a gakat. Daytoy ti mangpalagda ken mamagpatak iti argumentona. Imbes nga agallalangit ti kinalamuyot ti palawagna, usarenna ti bigla, makaparmek nga estilo.
LINAON TI MALAKIAS
7. Aniat’ inyebkas ni Jehova nga ayat ken gura?
7 Ti bilin ni Jehova kadagiti padi (1:1–2:17). Inyebkas nga umuna ni Jehova ti ayatna iti ilina. Inayatnan Jacob ket ginuranan Esau. Bay-am a bangonen ti Edom dagiti naglangalang a dissona; rakrakento ni Jehova ida ket maawagandanto a “sakup ti kinadakes,” ti ili a kinondenar ni Jehova, ta ni Jehova “maipadayagto iti labes ti sakup ti Israel.”—1:4, 5.
8. Kasano a tinulawan dagiti padi ti lamisaan ni Jehova, ket apay nga umapayto ti lunod kadakuada?
8 Itan kasarita ni Jehova a diretsa ‘dagiti padi a manglalais iti naganna.’ Idi impadasda a palintegen ti bagida, intudo ni Jehova dagiti bulsek, pilay, ken masaksakit a datonda, sana insaludsod, Anamonganto aya uray ti gobernador dagiti kasta a daton? Saan a maay-ayo ni Jehova kadagita. Ti naganna maitan-ok koma kadagiti nasion, ngem dagitoy a lallaki agbassawangda a kunada: “Ti lamisaan ni Jehova narugitan.” Umaytot’ lunod kadakuada ta sinisikap nga impuerada dagiti sapatada babaen iti panangidatagda kadagiti awan mamaayna a daton. “‘Ta dakkelak nga Ari,’ kuna ni Jehova dagiti buyot, ‘ket ti naganko nakaam-amakto iti nagtengngaan dagiti nasion.’”—1:6, 12, 14.
9. Aniat’ liniwayan dagiti padi, ket kasanoda a nagbassawangan ti kinasanto ni Jehova?
9 Itan mangted ni Jehova ti bilin kadagiti padi, a kunana a no dida ipapuso ti balakadna, mangipaw-itto ti lunod kadakuada ken kadagiti bendisionda. Iwarsinantot’ ibleng dagiti piestada kadagiti rupada gaput’ panangsalungasingda iti tulagna ken Levi. “Ta dagiti bibig ti padi aywananda koma ti pannakaammo, ket ti linteg isu koma ti birukenda iti ngiwatna; ta isu ti mensahero ni Jehova dagiti buyot.” (2:7) Impudno ni Malakias ti dakkel a basol ti Israel ken Juda. Ginulibanda ti maysa ken maysa ket nagbassawangandat’ kinasanton Jehova, nga Ama ken Namarsua kadakuada, gapu ta innalada kas nobia ti anak ti ganggannaet a dios. Inupayda iti uray la ni Jehova. Insaludsodda pay, “Ayan ti Dios ti kinahustisia?”—2:17.
10. Ania a panangukom ti umay aramiden ti Apo iti templona?
10 Ti pudno nga Apo ken ti mensahero (3:1-18). Itan dimmanon ti padto iti kangitingitanna sigun kadagiti sao a “Jehova dagiti buyot”: “Adtoy! Ibaonko ti mensaherok, ket isaganananto ti dalan iti sangok. Ket apagdarikmat umayto iti templona ti pudno nga Apo, a birbirukenyo, ken ti mensahero ti tulag nga isu a pakaay-ayuanyo. Adtoy! Siguradonto nga umay.” (3:1) Kas manggugor, Isu dalusannanto dagiti annak ni Levi ket nasiglatto a saksi a maibusor kadagiti managdakdakes a di nagbuteng Kenkuana. Ni Jehova saan nga agbalbaliw, ket gapu ta annak ida ni Jacob, siaasinto nga agsubli kadakuada no agsublida kenkuana.
11. Kasanoda koma itan a suoten ti Dios, ket aniada a bendision ti sumaruno?
11 Tinakawanda ti Dios, ngem ita isu komat’ padasenda babaen iti panangyegda kadagiti apagkapulloda iti kamaligna tapno adda taraon iti balayna, nga agtalekda nga iparukpoknanto manipud ruangan ti langit ti aglaplapunosan a bendisionna. Agbalindanto a daga a pakaay-ayuan nga amin a nasion naganandanto ida a naragsak. Dagidiay nagbuteng ken Jehova nagsaoda iti maysa ken maysa, ket nagdengngeg ni Jehova ken immimdeng. “Ket maysa a libro a pakalaglagipan nasuratan iti saklangna agpaay kadagidiay nagbuteng ken Jehova ken kadagidiay a nagpanunot iti naganna.” (3:16) Talaga nga agbalindanto a kukuan Jehova iti aldaw a panangpataudna iti naisangayan a sanikuana.
12. Aniat’ naikari maipapan iti nakaam-amak nga aldaw ni Jehova?
12 Ti dakkel ken nakaam-amak nga aldaw ni Jehova (4:1-6). Daytoy ti um-umay nga aldaw a manglamut kadagiti nadangkes, a di mangibati iti ramut wenno sanga. Ngem ti init ti kinalinteg agraniagto kadagidiay agbuteng iti nagan ni Jehova, ket maagasandanto. Pinatigmaanan idan Jehova a lagipendat’ Linteg ni Moises. Sakbay ti dakkel ken nakaam-amak nga aldawna, inkari ni Jehova nga ibaonnan Elias a propeta. “Ket isublinanto ti puso dagiti amma kadagiti annak, ket ti puso dagiti annak kadagiti ammada; di la ket ta umayak ket kabilek ti daga a maipamaysa iti pannakaduprak.”—4:6.
NO APAY NAIMBAG
13. Aniat’ makuna ni Malakias maipapan iti (a) asi ken ayat ni Jehova? (b) rebbengen dagiti mangisursuro iti Saot’ Dios? (c) mangsalungasing kadagiti linteg ken prinsipio ti Dios?
13 Ti libron Malakias tumulong a mangtarus kadagiti di agbalbaliw a prinsipio ken naasi nga ayat ni Jehova a Dios. Iti rugina, igunamgunamna ti dakkel nga ayat ni Jehova iti ilina a “Jacob.” Kunana kadagiti annak ni Jacob: “Siak ni Jehova; diak agbaliw.” Nupay nakarot’ kinadakesda, isu sidadaan nga agsubli iti ilina no la ket ta agsublida kenkuana. Talaga a naasi a Dios! (Mal. 1:2; 3:6, 7; Roma 11:28; Ex. 34:6, 7) Baeten ken Malakias, inggunamgunam ni Jehova a dagiti bibig ti padi “aywananda koma ti pannakaammo.” Amin a nakaikumitan ti panangisuro iti Saot’ Dios ipangagda koma daytoy a punto, a siguraduenda nga umiso a pannakaammo ti imulmulada. (Mal. 2:7; Fil. 1:9-11; idiligyo ti Santiago 3:1.) Di panuynoyan ni Jehova dagiti managinsisingpet, dagidiay paruarenda a ti “mangaramid iti dakes naimbag kadagiti mata ni Jehova.” Ditay koma ipapan a mabalintay nga allilawen ni Jehova babaen iti sinsinan a panagdaton iti daytoy dakkel nga Ari. (Mal. 2:17; 1:14; Col. 3:23, 24) Ni Jehova isunto ti nasiglat a saksi a maibusor kadagiti amin a mangsalungasing kadagiti nalinteg a bilin ken prinsipiona; awan komat’ mangipapan a mabalinnat’ agtignay a sidadakes sa dinto madusa. Ukomento ni Jehova ida. (Mal. 3:5; Heb. 10:30, 31) Dagiti nalinteg manamnamada a lagipento ni Jehova dagiti aramidda ken gunggonaanna ida. Ipangagda koma ti Linteg ni Moises, a kas inaramid ni Jesus, ta adut’ linaonna a banag a natungpal kenkuana.—Mal. 3:16; 4:4; Luc. 24:44, 45.
14. (a) Aniat’ impatuldo ni Malakias? (b) Kasano a natungpal ti Malakias 3:1 idi immuna a siglo K.P.?
14 Kas maudi a libro kadagiti napaltiingan a Hebreo a Kasuratan, ti Malakias ipatuldona dagiti pasamak a nanglikmut iti yaay ti Mesias, a ti panagparangna nasurok nga uppat a siglo kalpasanna isut’ makagapu a naisurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan. Kas nairekord iti Malakias 3:1, kuna ni Jehova dagiti buyot: “Adtoy! Ibaonko ti mensaherok, ket isaganananto ti dalan iti sangok.” Idi nagsao babaen iti paltiing, ni lakayen a Zacarias impakitana a natungpal daytoy ken anakna, a ni Juan a Mammautisar. (Luc. 1:76) Pinasingkedan ni Jesu-Kristo daytoy, a kunana pay: “Awan ti timmakder a dakdakkel ngem ni Juan a Bautista; ngem daydiay kabassitan iti pagarian dagiti langit dakdakkel ngem isu.” Naibaon ni Juan, kas impadton Malakias, a ‘mangisagana iti dalan,’ gapuna saan a maysa kadagidiay nakinumuan ni Jesus kalpasanna iti tulag para iti Pagarian.—Mat. 11:7-12; Luc. 7:27, 28; 22:28-30.
15. Asinot’ “Elias” nga impadton Malakias?
15 Sa, iti Malakias 4:5, 6, inkari ni Jehova: “Adtoy! Ibaonkonto kadakayo ni Elias a propeta.” Asino daytoy nga “Elias”? Ni Jesus ken ti anghel a nagparang ken Zacarias impakatda dagitoy a sao ken Juan a Mammautisar, ket impakitada nga “isublinanto dagiti amin a banag” ken “tapno isaganaannan Jehova ti ili nga awan pagkuranganna” nga umawat iti Mesias. Ngem, kuna ni Malakias a ni “Elias” isut’ pakpakauna “ti dakkel ken nakaam-amak nga aldaw ni Jehova,” gapuna ipasimudaagna nga adda pay masanguanan a kaitungpalanna inton aldaw a panangukom.—Mat. 17:11; Luc. 1:17; Mat. 11:14; Mar. 9:12.
16. Ania a bendito nga aldaw ti impatuldo ni Malakias, ket ania a nabara a pammaregtat’ intedna?
16 Kas panangmatmatna iti dayta nga aldaw, kuna ni Jehova dagiti buyot: “Manipud ileleggak ti init agingga iti ilelennekna ti naganko dakkelto kadagiti nasion. . . . Ta dakkelak nga Ari, . . . ket ti naganko nakaam-amakto iti nagtengngaan dagiti nasion!” Nakaam-amak a talaga! Ta ‘ti aldaw sumgedto kas urno, ket amin a napalangguad ken amin nga agar-aramid ti kinadakes agbalindanto kas garami.’ Ngem, naragsak dagidiay agbuteng iti nagan ni Jehova, ta kadakuada “lumgakto ti init ti kinalinteg, agraman mangpasalun-at a payakna.” Isentrona daytoy iti daydiay naragsak a tiempo a maagasanton a naan-anay dagiti natulnog a kameng ti natauan a pamilia—iti naespirituan, emosional, mental, ken pisikal. (Apoc. 21:3, 4) Kas panangipatuldona iti dayta nadayag ken bendito nga aldaw, paregtaennatay ni Malakias nga agbalin a naimpusuan no yegtay ti datontayo iti balay ni Jehova: “‘Padasendak ita, pangaasiyo, iti daytoy,’ kuna ni Jehova dagiti buyot, ‘no diakto luktan kadakayo dagiti tawa ti langit ket ibuyatkonto kadakayo ti bendision agingga nga awanen pagkurangan.’”—Mal. 1:11, 14; 4:1, 2; 3:10.
17. Ania a kina-optimismo ti nangtimbeng kadagiti pamakdaar ni Malakias?
17 Nupay intultuloyna nga impakdaar a ‘ti daga maipamaysa iti pannakadadael,’ daytoy maudi a libro dagiti Propeta idagadagnat’ kina-optimismo ken panagragsak kas mayalubog kadagiti sinaon Jehova iti ilina: “Amin dagiti nasion naganendakayto a naragsak, ta dakayonto a mismo ti agbalin a daga a nakaay-ayo.”—4:6; 3:12.