Ti Oral a Linteg​—Apay a Naisurat?

APAY a di binigbig ti adu a Judio idi umuna a siglo ni Jesus kas ti Mesias? Kinuna ti maysa a nagbiag iti daydi a tiempo: “Kalpasan a nakapan [ni Jesus] idiay templo, dagiti panguluen a papadi ken dagiti lallakay dagiti umili immasidegda kenkuana bayat a mangisursuro idi ket kinunada: ‘Babaen iti ania a kinaturay nga aramidem dagitoy a bambanag? Ken siasino ti nangted kenka itoy a kinaturay?’” (Mateo 21:23) Iti panangmatmatda, ti Mannakabalin-amin impaayanna dagiti Judio iti Torah (Linteg), ket babaen iti dayta addada lallaki a naipaayan iti inted-Dios nga autoridad. Naaddaan kadi ni Jesus iti kasta nga autoridad?

Impakita ni Jesus a dakkel ti panagraemna iti Torah ken kadagidiay naipaayan iti napaypayso nga autoridad babaen iti dayta. (Mateo 5:17-20; Lucas 5:14; 17:14) Ngem masansan a binabalawna dagidiay nanglabsing kadagiti bilin ti Dios. (Mateo 15:3-9; 23:2-28) Dagita a lallaki sinurotda dagiti tradision nga idi agangay naam-ammo kas ti oral a linteg. Saan a binigbig ni Jesus ti autoridad dayta a linteg. Kas resultana, adu ti di nangbigbig kenkuana kas ti Mesias. Impapanda a ti laeng ipaayan ti Dios iti suporta ket daydiay mangitantandudo kadagiti tradision dagidiay addaan iti autoridad kadakuada.

Sadino ti nagtaudan daytoy nga oral a linteg? Apay a minatmatan dayta dagiti Judio kas addaan iti autoridad a kapada ti naisurat a Linteg a nailanad iti Kasuratan? Ken no nairanta dayta kas oral a tradision, apay a naisurat idi agangay?

Sadino ti Nagtaudan Dagiti Tradision?

Nakitulag dagiti Israelita ken Jehova a Dios idiay Bantay Sinai idi 1513 K.K.P. Baeten ken Moises, inawatda dagiti bilin a linaon dayta a tulag. (Exodo 24:3) Ti panangsurotda kadagitoy a pagalagadan ipaayanna ida iti gundaway tapno ‘agsantoda gapu ta santo ni Jehova a Diosda.’ (Levitico 11:44) Iti sidong ti Linteg ti tulag, ti panagdayaw ken Jehova ramanenna ti panagdaton dagiti nadutokan a papadi. Nasken nga adda kangrunaan a lugar a pagdayawan​—nga idi agangay ti templo idiay Jerusalem.​—Deuteronomio 12:5-7; 2 Cronicas 6:4-6.

Nangipaay ti Linteg Mosaiko iti sapasap nga urnos para iti panagdayaw ti Israel ken Jehova kas maysa a nasion. Nupay kasta, saan nga espesipiko ti pannakadakamat ti dadduma a detalye. Kas pagarigan, imparit ti Linteg ti panagtrabaho iti Sabbath, ngem dina imbatad nga espesipiko ti naggiddiatan ti trabaho ken ti dadduma nga aramid.​—Exodo 20:10.

No talaga a kasapulan, nangipaay koma ni Jehova kadagiti detalyado a pagalagadan a mangsaklaw iti tunggal mapanunot a saludsod. Ngem pinarsuana ti tao nga addaan konsiensia, ken impalubosna nga isuda ti mangeddeng no kayatda ti agserbi kenkuana. Inikkanna ida iti wayawaya nga agtignay iti sidong dagiti inaramidna a pagalagadan. Adda probision ti Linteg a maipaay iti pannakataming dagiti hudisial a kaso babaen kadagiti papadi, Levita, ken uk-ukom. (Deuteronomio 17:8-11) Bayat nga immadu dagiti kaso, addada naipasdek a padron, ket awan duadua a nayallatiw ti dadduma kadagitoy iti kada kaputotan. Dagiti met amma ti nangyallatiw iti impormasion kadagiti annak mainaig kadagiti wagas a pannakaasikaso ti annongen dagiti papadi iti templo ni Jehova. Bayat nga immadu ti kapadasan ti intero a nasion, immadu met ti tradisionna.

Nupay kasta, ti pay laeng naisurat a Linteg a naited ken Moises ti kapatgan iti panagdayaw ti Israel. Kuna ti Exodo 24:3, 4: “Dimteng ni Moises ket sinaona kadagiti tattao amin dagiti sao ni Jehova, ken amin dagiti bilbilin; ket amin dagiti tattao simmungbatda a sangsangkagiddan, ket kinunada, Amin dagiti sasao nga imbaga ni Jehova aramidenminto. Ket ni Moises insuratna amin dagiti sasao ni Jehova.” Nakitulag ti Dios kadagiti Israelita mainaig iti panangsalimetmetda kadagitoy a naisurat a bilbilin. (Exodo 34:27) Kinapudnona, awan nadakamat ti Kasuratan maipapan iti kaadda ti oral a linteg.

“Siasino ti Nangted Kenka Itoy a Kinaturay?”

Nabatad a ti Linteg Mosaiko imparebbengna ti kangrunaan a narelihiosuan nga autoridad ken instruksion kadagiti papadi, dagiti kaputotan ni Aaron. (Levitico 10:8-11; Deuteronomio 24:8; 2 Cronicas 26:16-20; Malakias 2:7) Nupay kasta, iti panaglabas ti adu a siglo, di nagtalinaed a matalek ken dimmakes ti dadduma a papadi. (1 Samuel 2:12-17, 22-29; Jeremias 5:31; Malakias 2:8, 9) Kabayatan ti panagturay ti Grecia, adu ti papadi a nakikompromiso mainaig kadagiti narelihiosuan nga isyu. Idi maikadua a siglo K.K.P., dagiti Fariseo​—baro a grupo iti Judaismo nga awan talekda kadagiti papadi​—rinugianda ti mangyussuat kadagiti tradision a babaen iti dayta mabalin a matmatan ti gagangay a tao ti bagina a nasantuan a kas iti padi. Adu ti naallukoy kadagitoy a tradision, ngem di maitunos dagita iti Linteg ken nainayon laeng.​—Deuteronomio 4:2; 12:32 (13:1 iti Judio nga edision).

Dagiti Fariseo ti nagbalin a baro nga eskolar ti Linteg, nga isudan ti nangaramid iti trabaho nga impapanda a di ar-aramiden idi dagiti papadi. Yantangay saan a suportaran ti Linteg Mosaiko ti autoridadda, nangaramidda kadagiti baro a wagas a panangipaulog iti Kasuratan babaen kadagiti misterioso a sasao ken dadduma pay a metodo a kasla mangsuporta kadagiti panangmatmatda.a Yantangay isuda ti kangrunaan a mangaywan ken mangitandudo kadagitoy a tradision, nangpataudda iti baro a pakaibatayan ti autoridad iti Israel. Idi umuna a siglo K.P., nabileg unayen dagiti Fariseo iti Judaismo.

Bayat a pinagtitiponda dagiti agraraira idi nga oral a tradision ken nagbirokda kadagiti Nainkasuratan a pangripiripan tapno ad-adda a maipasdekda dagiti kabukbukodanda, nakita dagiti Fariseo a nasken a pabilgenda pay ti autoridad ti trabahoda. Nabukel ti baro a kapanunotan maipapan iti namunganayan dagitoy a tradision. Rinugian dagiti rabbi nga isuro ti kastoy: “Inawat ni Moises ti Torah idiay Sinai sana inyawat dayta ken Josue, ni Josue kadagiti panglakayen, ken dagiti panglakayen kadagiti propeta. Ket dagiti propeta inyawatda dayta kadagiti adu a lallaki.”​—Avot 1:1, ti Mishnah.

Iti panangikunada, “inawat ni Moises ti Torah,” saan laeng a dagiti naisurat a linteg ti tuktukoyen dagiti rabbi no di pay ket amin nga oral a tradisionda. Kunada a dagitoy a tradision​—a pinutar ken pinataud dagiti tattao​—ket inted ti Dios ken ni Moises idiay Sinai. Ket insuroda a saan nga impalubos ti Dios a dagiti tattao ti mangted iti kayulogan dayta, no di ket berbal nga inlawlawagna ti saan a dinakamat ti naisurat a Linteg. Sigun kadakuada, inyallatiw ni Moises daytoy nga oral a linteg kadagiti kapkaputotan, saan a kadagiti papadi, no di ket kadagiti sabsabali a papanguluen. Kuna dagiti Fariseo nga isuda ti natural nga agtawid iti daytoy “di mapugsat” a panagsasagadsad ti autoridad.

Ti Agpegpeggad a Linteg​—Baro a Solusion

Ni Jesus, a di inawat dagiti Judio a papanguluen ti relihion ti inted-Dios nga autoridadna, impadtona ti pannakadadael ti templo. (Mateo 23:37–24:2) Kalpasan ti panangdadael dagiti Romano iti templo idi 70 K.P., saanen a maipatungpal dagiti ipaannurot ti Linteg Mosaiko mainaig kadagiti daton ken serbisio dagiti papadi. Nangipasdek ti Dios iti baro a tulag a maibatay iti daton a panubbot ni Jesus. (Lucas 22:20) Nagpatinggan ti tulag a naibatay iti Linteg Mosaiko.​—Hebreo 8:7-13.

Imbes a minatmatanda dagitoy a pasamak kas pammaneknek a ni Jesus ti Mesias, nagbirok dagiti Fariseo iti sabali a solusion. Adun ti nagamgamda nga autoridad iti kinapadi. Yantangay nadadaelen ti templo, mabalinda manen ti umabante. Ti akademia dagiti rabbi idiay Yavneh ti nagbalin a sentro iti pannakaorganisar manen ti Sanhedrin​—ti nangato a korte dagiti Judio. Iti sidong ti panangidaulo da Yohanan ben Zakkai ken Gamaliel II idiay Yavneh, naan-anayen a nabalbaliwan ti Judaismo. Dagiti serbisio iti sinagoga nga indauluan dagiti rabbi sinuktanna ti panagdayaw idiay templo, nga immatonan idi dagiti papadi. Dagiti kararag, nangnangruna dagidiay mainaig iti Aldaw ti Panangabbong, sinuktanda dagiti daton. Inkalintegan dagiti Fariseo a nasirmata idin ti oral a linteg a naited ken Moises idiay Sinai ket naaramid ti probision para iti daytoy.

Ad-adda a naglatak dagiti akademia dagiti rabbi. Ti kangrunaan a kurikulumda ket napinget a panangusig, panangikabesa, ken panangyaplikar iti oral a linteg. Idi damo, ti nakaibatayan ti oral a linteg ket nainaig iti panangipaulog iti Kasuratan​—ti Midrash. Idi kuan, nangrugin a maisuro ken maorganisar a naisina dagiti umad-adun a tradision a naur-urnong. Napaababa ti kada pagannurotan ti oral a linteg, napasimple kadagiti sasao a nalaka nga ikabesa, a masansan a naputar a makanta.

Apay nga Isurat ti Oral a Linteg?

Timmaud ti baro a parikut gapu iti kinaadu ti akademia dagiti rabbi ken gapu iti umad-adu a rabbiniko a panangipaulog. Inlawlawag ti rabbiniko nga eskolar a ni Adin Steinsaltz: “Adda kabukbukodan a metodo ti tunggal mannursuro ken buklenna dagiti berbal a panangipaulogna babaen ti bukodna a naisangsangayan nga estilo. . . . Saanen nga umdas ti panangammo kadagiti pannursuro ti mismo a mammagbaga ti maysa a tao, ket obligado ti estudiante a mangammo a mismo iti aramid dagiti sabsabali nga eskolar . . . Gapuna napilitan dagiti estudiante a mangikabesa iti nakaad-adu a material gapu iti ‘itataud ti adu unay a pannakaammo.’” Gapu iti kinaadu ti nagulo nga impormasion, naparigat unay ti memoria dagiti estudiante.

Idi maikadua a siglo K.P., ti iyaalsa dagiti Judio iti Roma, nga indauluan ni Bar Kokhba, nangituggod iti nakaro a pannakaidadanes dagiti eskolar a rabbi. Ni Akiba​—ti kangrunaan a rabbi a nangsuporta ken Bar Kokhba​—ket napapatay agraman ti adu a mabigbigbig nga eskolar. Nagamkan dagiti rabbi nga amangan no mapukaw a mismo ti oral a lintegda no adda sabali pay a panangidadanes. Patienda idi a nasaysayaat ti ngiwanngiwat a panangyallatiw ti maestro kadagiti tradision iti adalanna, ngem dagitoy a nagbalbaliw a kasasaad ti nangituggod iti ad-adda pay a panagregget a mangpataud iti organisado a sistema tapno mataginayon ti pannursuro dagiti rabbi, di la ket ta malipatanen dagita iti agnanayon.

Idi medio timmalna ti relasionda iti Roma, ni Judah Ha-Nasi, ti kangrunaan a rabbi idi arinunos ti maikadua a siglo K.P. ken apagtapog ti maikatlo a siglo K.P., inummongna ti adu nga eskolar ken rinebisarda ti nakaad-adu nga oral a tradision a pinagbalinda nga organisado a sistema a buklen ti innem a Dibision, a tunggal maysa ket nabingbingay iti babbabassit a benneg​—nga agdagup iti 63. Naglatak daytoy kas ti Mishnah. Kastoy ti komento ni Ephraim Urbach, maysa nga autoridad iti oral a linteg: “Ti Mishnah . . . ket naanamongan ken naipaayan iti autoridad a di pulos naipaay iti aniaman a libro malaksid iti Torah a mismo.” Nailaksid ti Mesias, nadadael ti templo, ngem gapu ta nasaluadan ti oral a linteg babaen ti pannakaisuratna iti makunkuna a Mishnah, nangrugi ti baro a panawen iti Judaismo.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Apay a di binigbig ti adu a Judio ti autoridad ni Jesus?