SINAGOGA
Iti Griego a Septuagint, agsinsinnukat a nausar ti dua a sao nga ek·kle·siʹa, kaipapananna ti “gimong” wenno “kongregasion,” ken sy·na·go·geʹ (panangyeg a sangsangkamaysa). Idi agangay, lugar wenno patakder a nakaangayan ti gimong ti nagbalin a kaipapanan ti sao a “sinagoga.” Nupay kasta, saan a naan-anay a napukaw ti orihinal a kaipapananna, ta ti Dakkel a Sinagoga ket saan a dakkel a patakder no di ket ummong dagiti nalatak nga eskolar, a naibilang a makinggapuanan iti pannakaurnos ti kanon ti Hebreo a Kasuratan agpaay kadagiti Palestino a Judio. Naikuna a nangrugi dayta idi kaaldawan ni Esdras wenno ni Nehemias ken nagtultuloy agingga iti tiempo ti Dakkel a Sanhedrin, idi agarup maikatlo a siglo K.K.P. Inusar ni Santiago daytoy a sao a ti anagna ket Nakristianuan a panaggigimong wenno publiko a panagtataripnong.—San 2:2.
Iti Apocalipsis 2:9; 3:9, ti “sinagoga” ket agaplikar iti maysa a gimong nga iturturayan ni Satanas. Kasta met, mabasatayo maipapan iti “Sinagoga dagiti Nawayawayaan a Tattao.”—Ara 6:9; kitaenyo ti NAWAYAWAYAAN A TAO, SIWAYAWAYA A TAO.
Saan nga ammo no kaano ti pannakairugi dagiti sinagoga, ngem agparang a dayta ket idi kabayatan ti 70-tawen a pannakaidestiero idiay Babilonia iti tiempo nga awan templo a maar-aramat, wenno di nagbayag kalpasan ti isusubli manipud pannakaidestiero, kalpasan a sipipinget unay nga inggunamgunam ni Esdras a padi ti panagkasapulan iti pannakaammo iti Linteg.
Idi kaaldawan ti ministerio ni Jesu-Kristo ditoy daga, ti tunggal ili idiay Palestina, aniaman ti kadakkelna, adda bukodna a sinagoga, ket dagiti daddadakkel a siudad addaanda iti nasursurok ngem maysa. Adu ti sinagoga ti Jerusalem. Adda pay ketdi pagarigan iti Kasuratan maipapan iti maysa a sinagoga nga imbangon ti maysa nga opisial ti buyot ti Roma maipaay kadagiti Judio. (Lu 7:2, 5, 9) Ti maysa kadagiti kasayaatan a rebba ti sinagoga a natakuatan pay laeng ket nakabakab idiay Tell Hum (Kefar Nahum), ti mabalbalin nga ayan ti kadaanan a Capernaum. Ti patakder sigud nga addaan iti dua a kadsaaran. Ti panangpetsa dagiti eskolar maipaay iti daytoy a sinagoga agduduma manipud maudi a paset ti maikadua a siglo K.P. agingga iti nasapa a paset ti maikalima a siglo K.P. Ti mismo a patakder naibangon iti ayan ti maysa nga immun-una a sinagoga a napetsaan iti umuna a siglo K.P. Ti immun-una a sinagoga, nga adda pasetna a nakabakab iti nabiit pay, ket 24.2 m (79.4 pie) ti kaatiddogna ken 18.5 m (60.7 pie) ti kaakabana.
Ti maysa a paset dagiti kadaanan a sinagoga ket pagidulinan kadagiti lukot ti Kasuratan. Nabatad a ti panangidulin kadagiti lukot iti ruar ti kangrunaan a patakder wenno iti maysa a naisina a siled, tapno natalged dagitoy, ket kadadaanan a kaugalian. Idi agangay, naidulin dagitoy iti babagkaten a lakasa, wenno baul, a naipuesto bayat ti panagdaydayaw. Kadagiti sinagoga iti naud-udi a tiempo, ti lakasa nagbalin a paset ti arkitektura ti mismo a patakder, iti kasta naikapet wenno nayabay a naidekket iti maysa kadagiti diding. Dumna iti lakasa ken sumango iti kongregasion isu ti pagtugawan dagiti mangidadaulo nga opisial ti sinagoga ken ti asinoman a mabigbigbig a sangaili. (Mt 23:6) Ti pannakaibasa ti Linteg naaramid iti naipangato a plataporma, a kadawyanna a masarakan iti tengnga ti sinagoga. Iti aglikmut ti tallo a sikigan, adda disso nga ayan dagiti pagtugawan wenno dagiti bangko maipaay kadagiti tumabuno, mabalbalin a pakairamanan ti naisina a benneg nga agpaay iti babbai. Agparang a naibilang a napateg no sadino ti sumanguan ti patakder, a naaramid ti panangikagumaan tapno dagiti managdaydayaw sisasangoda iti Jerusalem.—Idiligyo ti Da 6:10.
Programa ti Panagdaydayaw. Ti sinagoga nagpaay kas lugar a pakaisuruan, saan a pagisakripisiuan. Iti laeng templo ti nakaaramidan dagiti panagisakripisio. Ti ar-aramid iti sinagoga agparang a ramanenda ti panagdaydayaw, panagkararag, panangisalaysay ken panangbasa iti Kasuratan, kasta met ti panangilawlawag ken panangbagbaga wenno panangaskasaba. Iti panangipaay iti daydayaw, naitampok dagiti Salmo. Dagiti kararag, nupay adu ti naadaw iti Kasuratan, idi agangay nagbalinda nga atiddog ken ritualistiko ket masansan a naibalikas kas pammarang wenno panagparammag.—Mr 12:40; Lu 20:47.
Ti maysa nga elemento ti panagdaydayaw iti sinagoga isu ti panangibalikas iti Shema, wenno ti katupag ti panangipaduyakyak iti pammati kas ar-aramiden dagiti Judio. Ti naganna ket nagtaud iti umuna a sao ti umuna a kasuratan a nausar, “Imdengam [Shemaʽʹ], O Israel: Ni Jehova a Diostayo ket maymaysa a Jehova.” (De 6:4) Ti kapatgan a paset ti serbisio isu ti pannakaibasa ti Torah wenno Pentateuko kadagiti Lunes, Huebes, ken tunggal Sabbath. Iti adu a sinagoga, nayurnos a mabasa ti intero a Linteg iti uneg ti makatawen; iti dadduma, daytoy a programa ket nagpaut iti tallo a tawen. Gapu iti pannakaipaganetget ti pannakabasa ti Torah, maikanatad a kunaen ni adalan a Santiago kadagiti kameng ti bagi a manarawidwid idiay Jerusalem: “Manipud kadagidi kadaanan a tiempo naaddaan ni Moises kadagidiay mangikasaba kenkuana iti tunggal siudad, agsipud ta isu maibasa a sipipigsa kadagiti sinagoga iti tunggal sabbath.” (Ara 15:21) Ti Mishnah (Megillah 4:1, 2) tukoyenna met ti kaugalian a panangbasa kadagiti napili a teksto manipud kadagiti mammadto, pagaammo kas haftarah, agraman pannakailawlawag ti tunggal maysa. Idi simrek ni Jesus iti sinagoga ti pagtaenganna nga ili a Nazaret, nayawat kenkuana ti maysa kadagiti lukot a naglaon kadagiti haftarah a mabasa, a kalpasanna inlawlawagna dayta, kas kaugalian idi.—Lu 4:17-21.
Kalpasan ti pannakabasa ti Torah ken dagiti haftarah, agraman ti pannakailawlawag dagita, simmaruno ti panangasaba wenno panangbagbaga. Mabasatayo a ni Jesus nangisuro ken nangasaba kadagiti sinagoga iti intero a Galilea. Kasta met, ilanad ni Lucas a “kalpasan ti publiko a pannakaibasa ti Linteg ken dagiti Mammadto,” naawis nga agsao ken mangasaba da Pablo ken Bernabe.—Mt 4:23; Ara 13:15, 16.
Panangaskasaba ni Pablo. Kalpasan ti Pentecostes ti 33 K.P. ken ti pannakaipasdek ti kongregasion Kristiano, adu a panangaskasaba kadagiti sinagoga ti inaramid dagiti apostol, nangnangruna ni Pablo. No sumrek idi iti maysa a siudad, gagangay nga iti sinagoga ti immuna a napanan ni Pablo ket nangasaba sadiay, nga impaayna kadagiti Judio ti umuna a gundaway a makangngeg iti naimbag a damag ti Pagarian, kalpasanna napan kadagiti Gentil. Iti sumagmamano a kaso, nangbusbos iti adu a tiempo iti sinagoga, a sadiay nangaskasaba iti sumagmamano a Sabbath. Idiay Efeso, nangisuro iti sinagoga iti tallo a bulan, ket kalpasan a timmaud ti ibubusor, impanawna dagiti adalan a namati ket inusarna ti pagtataripnongan ti eskuelaan ni Tirano iti agarup dua a tawen.—Ara 13:14; 17:1, 2, 10, 17; 18:4, 19; 19:8-10.
Saan nga inusar ni Pablo dagiti sinagoga dagiti Judio kas paggigimongan maipaay iti maysa a kongregasion Kristiano. Saan met a nangangay kadagiti gimong iti Domingo, ta inus-usarna ti Sabbath dagiti Judio, a Sabado daydi, tapno makapangasaba kadagiti Judio yantangay naguummongda iti dayta nga aldaw.
Dagiti Umaspingan Kadagiti Kristiano. Saan a narigat kadagiti immuna a Judio a Kristiano ti panangangay kadagiti naurnos ken makaisuro a gimong ti panagadal iti Biblia, ta addaanda iti pamunganayan a pagtuladan kadagiti sinagoga a pagaammodan. Makasaraktayo iti adu a panagaasping. Iti sinagoga dagiti Judio, kas met iti kongregasion Kristiano, awan ti nailasin a kinapadi wenno klero a nangaramid iti gistay isuamin a panagsao. Iti sinagoga, ti pannakipaset iti panagbasa ken iti panagilawlawag ket silulukat iti asinoman a napeklan a Judio. Iti kongregasion Kristiano, ti amin masapul a mangaramid iti publiko a panangideklara ken mangparegta iti ayat ken nasayaat nga ar-aramid, ngem iti naurnos a pamay-an. (Heb 10:23-25) Iti sinagoga dagiti Judio, dagiti babbai saanda a nangisuro, ket awananda met iti autoridad kadagiti lallaki; saanda nga inaramid ti kasta uray iti Nakristianuan a gimong. Ti 1 Corinto kapitulo 14 mangted kadagiti pammilin maipaay kadagiti gimong ti kongregasion Kristiano, ket makita nga umaspingda unay iti pamay-an a naannurot iti sinagoga.—1Co 14:31-35; 1Ti 2:11, 12.
Addaan dagiti sinagoga kadagiti mangidadaulo nga opisial ken manangaywan, kas met laeng kadagiti nagkauna a kongregasion Kristiano. (Mr 5:22; Lu 13:14; Ara 20:28; Ro 12:8) Addaan dagiti sinagoga kadagiti agserserbi wenno katulongan, ket kasta met laeng kadagiti Kristiano iti porma ti panagdaydayawda. Adda maysa a naawagan iti naibaon wenno mensahero ti sinagoga. Nupay awan katupagna iti rekord ti pakasaritaan ti nagkauna a kongregasion Kristiano, maysa nga umasping nga awag, “anghel,” ti agparang kadagiti mensahe nga impatulod ni Jesu-Kristo kadagiti pito a kongregasion idiay Asia Menor.—Lu 4:20; 1Ti 3:8-10; Apo 2:1, 8, 12, 18; 3:1, 7, 14.
Karaman iti dadduma pay a pamay-an a ti sinagoga nagserbi kas padron maipaay iti urnos kadagiti Nakristianuan a gimong isu ti sumaganad: Dagiti lokal a sinagoga binigbigda ti autoridad ti Sanhedrin idiay Jerusalem, kas met laeng iti panangbigbig dagiti kongregasion Kristiano iti autoridad ti bagi a manarawidwid idiay Jerusalem, kas silalawag nga ipakita ti Aramid kapitulo 15. Iti sinagoga ken iti kongregasion Kristiano, awan panagur-or a naaramid; nupay kasta, adda probision iti panagkontribusion maipaay iti gimong ken kadagiti ministro dayta ken maipaay kadagiti napanglaw.—2Co 9:1-5.
Nagpaayda met nga agpadpada kas pangukoman. Ti sinagoga isu idi ti lugar a pakadengngegan ken pakatamingan dagiti babassit a kaso a nakairamanan dagiti Judio; umasping iti dayta, ni apostol Pablo indagadagna a bay-an dagiti Kristiano a dagiti mataengan iti kongregasion ti mangngeddeng kadagiti parikut a nakairamanan dagiti Kristiano imbes a mapanda kadagiti nailubongan a pangukoman tapno risutenda dagiti kasta a di pagkikinnaawatan. (1Co 6:1-3) Nupay iti urnos ti sinagoga adda probision iti pannakaipakat dagiti pannaplit, ti kasta a pannusa no iti kongregasion Kristiano ket pannubngar laeng. Umasping iti urnos maipaay kadagiti Judio iti sinagoga, ti kakaruan nga addang a mabalin nga aramiden ti kongregasion Kristiano maibusor iti daydiay agkunkuna a Kristiano isu ti panangparuar wenno panangilaksid kenkuana manipud iti kongregasion Kristiano.—1Co 5:1-8, 11-13; kitaenyo ti KONGREGASION; PANANGILAKSID.
Impadto ni Jesus a dagiti pasurotna masaplitda kadagiti sinagoga (Mt 10:17; 23:34; Mr 13:9) ken maikkatda, maparuarda. (Jn 16:2) Ti sumagmamano kadagiti agtuturay iti nagtetengngaan dagiti Judio namatida ken Jesus, ngem gapu iti butengda a maparuar manipud iti Judio a kongregasion, saanda nga ipudno wenno ipaduyakyak ni Jesus. (Jn 12:42) Gapu ta nangipaay iti pammaneknek maipapan ken Jesus, pinagtalaw dagiti Judio ti maysa a lalaki a pinaimbag ni Jesus manipud nakayanakan a kinabulsek.—Jn 9:1, 34.