PASKUA

Nayussuat ti Paskua (Heb., peʹsach; Gr., paʹskha) iti mismo a rabii sakbay ti Ipapanaw iti Egipto. Narambakan ti kaunaan a Paskua idi agarup tiempo a kabus ti bulan, iti maika-14 nga aldaw ti Abib (naawagan Nisan idi agangay) idi tawen 1513 K.K.P. Kalpasanna, masapul a marambakan daytoy iti tinawen. (Ex 12:17-20, 24-27) Ti kaibatogan ti bulan nga Abib (Nisan) ket Marso-Abril iti Gregorian a kalendario. Ti Paskua ket sarunuen ti pito nga aldaw a Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay, Nisan 15-21. Naangay ti Paskua kas panglaglagip iti pannakaispal dagiti Israelita manipud Egipto ken iti ‘pannakalabas’ dagiti inaunada idi dinadael ni Jehova dagiti inauna ti Egipto. Maaramid daytoy iti panangrugi ti tiempo ti panagani iti sebada.​—Ex 12:14, 24-47; Le 23:10.

Ti pannakarambak ti Paskua ket maysa a panglaglagip; gapuna, kastoy ti imbilin ti Kasuratan: “Ket mapasamakto nga inton kunaen kadakayo ti annakyo, ‘Ania ti kaipapanan kadakayo daytoy a panagserbi?’ iti kasta masapul a kunaenyo, ‘Dayta ti sakripisio ti paskua ken Jehova, a nanglabas kadagiti balay ti annak ti Israel idiay Egipto idi sinaplitna dagiti Egipcio, ngem inispalna dagiti balaymi.’”​—Ex 12:26, 27.

Gapu ta ti maysa nga aldaw dagiti Judio ket mangrugi iti ilelennek ti init agingga iti sumaruno nga ilelennek ti init iti sumaganad nga aldaw, mangrugi ti Nisan 14 iti ilelennek ti init. Isu a marambakan ti Paskua iti rabii kalpasan ti Nisan 13. Yantangay mismo a nadakamat iti Biblia a ni Kristo ti sakripisio iti Paskua (1Co 5:7) ken rinambakanna ti pannangan iti Paskua iti rabii sakbay a napapatay, ti petsa ti ipapatayna ket Nisan 14, saan a Nisan 15, tapno eksakto a matungpal ti tiempo nga iladladawan wenno iyan-anninaw ti Linteg.​—Heb 10:1.

Linlinteg Maipapan iti Pannakarambakna. Tunggal sangakabbalayan ket rumbeng idi a mangala iti kalakian a karnero wenno kalding a nasalun-at ken makatawen pay laeng. Maiserrek daytoy iti balay iti maika-10 nga aldaw ti bulan nga Abib ken maaywanan agingga iti maika-14, ket kalpasanna maparti sa maiwarsi ti darana kadagiti bautek babaen iti maysa a punggos a hisopo ken maiwarsi met iti makinngato a paset ti ruangan ti balay a pangananda iti dayta nga animal (saan nga iti arsadanan ti ridaw ta mabaddekan sadiay ti dara).

Maparti ti kordero (wenno kalding) ken malalatan, kalpasanna madalusan dagiti lalaemna sa maisubli iti uneg ti bagina, ken matuno a sibubukel, maluto a nasayaat, ngem saan matukkol dagiti tulangna. (2Cr 35:11; Nu 9:12) No ti sangakabbalayan ket bassit laeng ken saanda a kabaelan nga ibusen ti sibubukel nga animal, kaduada a mangan iti dayta ti kaarrubada iti dayta met laeng a rabii. No adda matedda puoranda sakbay a bumigat. (Ex 12:10; 34:25) Kanenda dayta agraman dagiti di pinaalsa a tinapay, “ti tinapay ti pannakaparigat,” kasta met dagiti napait a natnateng, agsipud ta nagbalin a napait ti biagda idi naadipenda.​—Ex 1:14; 12:1-11, 29, 34; De 16:3.

Ania ti kayat a sawen ti sasao nga “iti nagbaetan ti dua a rabii”?

Ti maysa nga aldaw dagiti Israelita ket manipud ilelennek ti init agingga iti sumaruno nga ilelennek ti init iti sumaganad nga aldaw. Gapuna, ti aldaw ti Paskua ket mangrugi iti ilelennek ti init iti panagngudo ti maika-13 nga aldaw ti Abib (Nisan). Masapul a maparti ti animal “iti nagbaetan ti dua a rabii.” (Ex 12:6) Adda nagduduma nga opinion maipapan iti eksakto a tiempo a matuktukoy ditoy. Kunaen ti dadduma nga eskolar, kasta met dagiti Karaite a Judio ken dagiti Samaritano, a daytoy ti tiempo iti nagbaetan ti ilelennek ti init ken no nariweten. Iti sabali a bangir, sigun kadagiti Fariseo ken Rabbinista, ti umuna a rabii isu ti rugi ti panagbaba ti init, ken ti maikadua a rabii isu ti aktual a panaglennek ti init. Gapu iti daytoy a panangmatmat, patien dagiti rabbi a ti kordero ket maparti iti maud-udi a paset ti maika-14 nga aldaw, saan nga iti rugina, isu a ti taraon iti Paskua ket aktual a makan iti Nisan 15.

Kastoy ti kuna da Propesor Keil ken Delitzsch maipapan iti daytoy a punto: “Sipud pay idi, nagduduman ti opinion dagiti Judio maipapan iti eksakto a tiempo a matuktukoy. Umanamong ni Aben Ezra iti kinuna dagiti Caraite ken dagiti Samaritano a ti umuna a rabii ket ti tiempo a lumlumneken ti init iti nagtangatangan, ken ti maikadua a rabii ket ti tiempo a nasipngeten; no kasta, ti ‘nagbaetan ti dua a rabii’ ket manipud alas 6 agingga iti alas 7.20. . . . Sigun iti kapanunotan dagiti rabbi, ti oras a panangrugi a bumaba ti init, manipud alas 3 agingga iti alas 5, ket isu ti umuna a rabii, idinto ta ti ilelennek ti init isu ti maikadua a rabii; iti kasta, ti ‘nagbaetan ti dua a rabii’ ket manipud alas 3 agingga iti alas 6. Siuumiso ti inkeddeng dagiti moderno a komentarista nga umanamongda iti panangmatmat ni Aben Ezra ken iti kaugalian nga inannurot dagiti Caraite ken dagiti Samaritano.”​—Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo I, The Second Book of Moses, p. 12; kitaenyo ti ALDAW.

Sigun iti nadakamaten, ken nangnangruna gapu kadagiti teksto kas iti Exodo 12:17, 18, Levitico 23:5-7, ken Deuteronomio 16:6, 7, matarusantayo a ti sasao nga “iti nagbaetan ti dua a rabii” ket tumukoy iti tiempo iti nagbaetan ti ilelennek ti init ken no nasipngeten. Kaipapanan daytoy a nakalneken ti init iti Nisan 14 no makan ti pangrabii iti Paskua, ta kasapulan ti adu a tiempo tapno maparti, malalatan, ken naan-anay a matuno ti animal. Imbilin ti Deuteronomio 16:6: “Rebbeng nga isakripisiom ti paskua iti rabii apaman a lumnek ti init.” Rinambakan ni Jesus ken dagiti apostolna ti pangrabii ti Paskua “kalpasan a dimtengen ti rabii.” (Mr 14:17; Mt 26:20) Dagus a rimmuar ni Judas kalpasan ti pannakarambak ti Paskua, “Ket rabii idin.” (Jn 13:30) Idi rinambakan ni Jesus ti Paskua a kaduana ti 12 nga apostolna, sigurado a medio napaut ti panagsasaritada; ken napaut met bassit ti binusbos ni Jesus iti panangbuggona iti saksaka dagiti apostol. (Jn 13:2-5) Gapuna, sigurado nga adalemen ti rabii idi inyussuatna ti Pangrabii ti Apo.​—Kitaenyo ti PANGRABII TI APO.

Idi naisayangkat ti Paskua idiay Egipto, ti ulo ti pamilia iti tunggal pagtaengan ti mangparti iti kordero (wenno kalding), ket ti amin a kameng rumbeng nga agtalinaed iti uneg ti balay tapno saan ida a patayen ti anghel. Sitatakderda a nangan, nabariksan ti padingpadingda, siiiggemda iti sarukod, ken nakapallokada, iti kasta nakasaganada iti nawatiwat a panagdaliasat iti tibbatibbakol a daga (idinto ta masansan a nagsakasakada iti inaldaw a panagtrabahoda). Iti tengnga ti rabii, amin nga inauna dagiti Egipcio ket pinapatay ti maysa nga anghel, ngem linabsanna ti balbalay a naparsiakan ti dara. (Ex 12:11, 23) Naapektaran ti tunggal sangakabbalayan dagiti Egipcio nga addaan iti inauna nga anak a lalaki, manipud iti mismo a sangakabbalayan ni Faraon agingga iti inauna nga adda iti pagbaludan. Saan a ti ulo ti sangakabbalayan ti napapatay, nupay mabalin nga inauna met, no di ket ti amin nga inauna a lallaki iti sangakabbalayan nga adda iti sidong ti ulo ti sangakabbalayan, kasta met ti inauna a lalaki dagiti animal.​—Ex 12:29, 30; kitaenyo ti INAUNA.

Dagiti Sangapulo a Saplit a naipagteng iti Egipto ket nagserbi kas pangukom kadagiti didios ti Egipto, nangnangruna ti maikasangapulo, ti pannakapapatay dagiti inauna. (Ex 12:12) Yantangay ti kalakian a karnero ket sagrado iti dios a ni Ra, ti panangiwarsi iti dara ti kordero ti Paskua kadagiti ruangan ket ibilang dagiti Egipcio kas panagtabbaaw. Sagrado met kadakuada ti toro, ket ti ipapatay ti inauna dagiti toro ket nakaro a pannakadidigra ti dios a ni Osiris. Ni Faraon a mismo ket napagdaydayawan kas anak ni Ra. Gapuna, ipakita ti pannakapapatay ti mismo nga inauna ni Faraon nga agpadpada nga inutil da Ra ken Faraon.

Idiay Let-ang ken iti Naikari a Daga. Maysa laeng a pannakarambak ti Paskua idiay let-ang ti nadakamat iti Kasuratan. (Nu 9:1-14) Mabalin a limitado ti pannakarambak ti Paskua bayat ti panagdaliasatda idiay let-ang gapu iti dua a rason: (1) Sigun kadagiti orihinal a bilin ni Jehova, masapul nga aramidenda dayta no nakadanondan iti Naikari a Daga. (Ex 12:25; 13:5) (2) Saan pay a nakugit dagidiay nayanak idiay let-ang (Jos 5:5), ken rumbeng a makugit ti amin a lallaki a makipaset iti Paskua.​—Ex 12:45-49.

Rekord Dagiti Narambakan a Paskua. Nalawag a nailanad iti Hebreo a Kasuratan ti naangay a Paskua (1) idiay Egipto (Ex 12); (2) iti let-ang idiay Sinai, Nisan 14, 1512 K.K.P. (Nu 9); (3) idi nakadanonda iti Naikari a Daga, idiay Gilgal ken kalpasan ti pannakakugit dagiti lallaki, 1473 K.K.P. (Jos 5); (4) idi tiempo nga insubli ni Ezekias ti pudno a panagdaydayaw (2Cr 30); (5) ti Paskua a rinambakan ni Josias (2Cr 35); ken (6) ti panangrambak ti Israel kalpasan ti isusublida manipud pannakaidestiero idiay Babilonia (Esd 6). (Kasta met, nadakamat dagiti Paskua a naangay idi kaaldawan ni Samuel ken bayat dagiti kaaldawan ti ar-ari, iti 2Cr 35:18.) Idi agnanaeden dagiti Israelita iti Naikari a Daga, narambakan ti piesta ti Paskua “iti disso a piliento ni Jehova a pangipataenganna iti naganna,” imbes nga iti tunggal pagtaengan wenno iti nadumaduma a siudad. Idi agangay, idiay Jerusalem ti napili a lugar.​—De 16:1-8.

Dagiti Kaugalian a Nainayon. Idi agnanaeden ti Israel iti Naikari a Daga, naaramid ti sumagmamano a panagbalbaliw ket adda dagiti kaugalian a nainayon iti pannakarambak ti Paskua. Saandan a nakatakder iti pannanganda iti piesta, wenno nakasagana nga agdaliasat, ta addadan iti daga nga inted ti Dios kadakuada. Dagidiay mangang-angay iti dayta idi umuna a siglo ket kadawyanna a nakasikigda iti kannigidda no manganda, a nakasammaked ti makannigid nga imada. Daytoy ti makagapu no apay a ti maysa kadagiti adalan ni Jesus ket “sisasadag . . . iti sanguanan ti barukong ni Jesus.” (Jn 13:23) Awan ti arak a nausar iti Paskua idiay Egipto ket awan met ti aniaman a bilin nga inted ni Jehova a mausar dayta iti piesta. Nairugi daytoy a kaugalian idi agangay. Saan a kinondenar ni Jesus ti panangusar iti arak iti dayta a pannangan, isu nga imminum iti arak a kaduana dagiti apostolna ket kalpasanna nangidiaya iti kopa nga uminumanda bayat nga inyussuatna ti Pangrabii ti Apo, ti Panglaglagip.​—Lu 22:15-18, 20.

Sigun kadagiti nabayagen a Judio a reperensia, nausar ti nalabaga nga arak ket uppat a kopa ti nairikus a nayawat, nupay saan laeng nga uppat a kopa ti naaramat. Nakanta ti Salmo 113 agingga iti 118 bayat ti pannangan, a nagleppas iti Salmo 118. Mabalbalin a maysa kadagitoy a salmo ti kinanta ni Jesus ken dagiti apostolna idi inleppasda ti Pangrabii ti Apo.​—Mt 26:30.

Dagiti Kaugalian iti Tiempo ti Paskua. Dadakkel a panagsagana ti naaramid idiay Jerusalem no dumteng ti piesta, ta kalikaguman ti Linteg a ti Paskua rambakan ti tunggal lalaki nga Israelita ken tunggal nakugit a lalaki a ganggannaet nga agnanaed. (Nu 9:9-14) Kaipapanan daytoy a nakaad-adu a tattao ti agdaliasat nga agturong iti siudad sumagmamano nga aldaw sakbay ti Paskua. Dumtengda sakbay ti Paskua tapno dalusanda ti bagbagida babaen iti seremonia. (Jn 11:55) Naikuna a naibaon dagiti lallaki agarup makabulan a nasapsapa tapno isaganada dagiti rangtay ken tapno simpaenda dagiti dalan, iti kasta nanam-ay ti panagdaliasat dagiti peregrino. Yantangay agbalin a narugit ti maysa a tao no makasagid iti bangkay, adda dagiti naaramid a pamay-an tapno masaluadan ti agdaldaliasat. Agsipud ta kaugalian a maitabon dagiti tattao iti nawayang a tay-ak no matayda sadiay, napapuraw dagiti tanem makabulan sakbayna tapno nalaka a mailasin dagita. (The Temple, ni A. Edersheim, 1874, p. 184, 185) Daytoy ti nakaibatayan ti imbaga ni Jesus kadagiti eskriba ken Fariseo, nga umarngida kadagiti “napapuraw a tanem.”​—Mt 23:27.

Adda idi madadaan a pagdagusan dagidiay dumteng idiay Jerusalem maipaay iti pannakarambak ti Paskua. Mabalin a pagturogan ti amin a siled ti maysa a pagtaengan iti Dumaya, ket sumagmamano a tattao ti malaon ti maysa a siled. Mabalin met nga usaren ti lantag nga atep ti balay. Kanayonan iti daytoy, adu kadagiti nakipiesta ti nagdagus iti ruar dagiti pader ti siudad, nangnangruna idiay Betfage ken Betania, dua a purok iti darisdis ti Bantay dagiti Olibo.​—Mr 11:1; 14:3.

Dagiti Isyu Maipapan iti Panagsasaganad ti Tiempo. Kastoy ti kunaen ti maysa a salaysay maipapan iti dadduma a Judio a manglikliklik iti pannakatulaw: “Isuda saanda a simrek iti palasio ti gobernador, tapno saanda a matulawan no di ket mabalinda a kanen ti paskua.” (Jn 18:28) Imbilang dagitoy a Judio a ti iseserrek iti pagnanaedan ti maysa a Gentil ket pakatulawan. (Ara 10:28) Nupay kasta, naisawang daytoy a sasao iti “agsapa,” ngarud kalpasan a napasamak ti pannangan iti Paskua. Laglagipen koma a daytoy a gundaway, natukoy no dadduma kas “Paskua” ti intero a periodo, a pakairamanan ti aldaw ti Paskua ken ti simmaruno a Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay. Maibatay iti dayta, kastoy ti inlawlawag ni Alfred Edersheim: Adda boluntario a daton ti kappia a naidatag iti Paskua ken adda sabali pay nga inkapilitan a daton iti simmaganad nga aldaw, Nisan 15, ti umuna nga aldaw ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay. Daytoy a maikadua a daton ti nagamkan dagiti Judio di la ket ta saanda a makan no matulawanda iti pangukoman a siled ni Pilato.​—The Temple, 1874, p. 186, 187.

“Umuna nga aldaw dagiti di pinaalsa a tinapay.” Adda met saludsod a tumaud mainaig iti sasao iti Mateo 26:17: “Iti umuna nga aldaw dagiti di pinaalsa a tinapay immay ken Jesus dagiti adalan, a kunkunada: “Sadino ti kayatmo a pangisaganaanmi ti panganam ti paskua?’”

Ti sasao ditoy nga “umuna nga aldaw” ket mabalin a maipatarus nga “aldaw sakbay.” Maipapan iti pannakaaramat ditoy ti Griego a sao a naipatarus nga “umuna,” kunaen ti footnote iti Mateo 26:17 iti New World Translation of the Scriptures​—With References: “Wenno, ‘Iti aldaw sakbay.’ Daytoy a patarus ti Gr. a sao a [proʹtos] a sarunuen ti nombre a mangipasimudaag iti panagikut (genitive case) ti sumaganad a sao ket tumunos iti anag ken patarus ti maysa nga umasping-pannakasangalna a sasao iti Jn 1:15, 30, awan sabali, ‘naadda nga immun-una [proʹtos] ngem siak.’” Sigun iti Greek-English Lexicon da Liddell ken Scott, “ti [proʹtos] ket naaramat a pasaray kaipapananna ti [proʹte·ros (kayatna a sawen ti ‘immun-una, nasapsapa)].” (Rinebisar ni H. Jones, Oxford, 1968, p. 1535) Iti daydi a gundaway, gagangayen a maibilbilang ti aldaw ti Paskua kas umuna nga aldaw ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay. Ngarud, gapu iti daytoy nga orihinal a Griego a sao, a naitunos iti kaugalian dagiti Judio, maikanatad ti saludsod a nayimtuod ken Jesus iti aldaw sakbay ti Paskua.

“Panagsagana.” Iti Juan 19:14, idi isalsalaysay ni apostol Juan ti maudi a paset ti pannakausig ni Jesus iti saklang ni Pilato, kunaenna: “Itan ket pannakaisagana ti paskua; agarup maikanem nga oras idi [iti oras ti aldaw, iti nagbaetan ti 11:00 t.b. ken matuon].” Siempre, kalpasan daytoy ti pannangan iti Paskua, a naaramid iti rabii kasakbayanna. Adda masarakan nga umasping a sasao iti Jn 19 bersikulo 31 ken 42. Ditoy ti Griego a sao a pa·ra·skeu·eʹ ket naipatarus a “panagsagana.” Agparang a daytoy a sao ket saan a tumukoy iti aldaw sakbay ti Nisan 14, no di ket iti aldaw sakbay ti linawas a Sabbath. Iti daydi a gundaway, maysa a “naindaklan” a Sabbath dayta, kayatna a sawen, saan laeng a maysa a Sabbath gapu ta Nisan 15, ti umuna nga aldaw ti aktual a Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay, no di ket maysa met a linawas a Sabbath. Nainkalintegan daytoy a panangilawlawag, ta kas nadakamaten, ti “Paskua” no dadduma ket naaramat a tumukoy iti intero a piesta.​—Jn 19:31; kitaenyo ti PANAGSAGANA.

Naimpadtuan a Kaipapananna. Idi indagadag ni apostol Pablo kadagiti Kristiano a maaddaanda iti nadalus a kabibiag, adda dinakamatna a mangiladawan a kaipapanan ti Paskua. Kinunana: “Ta, pudno unay, ni Kristo a paskuatayo naisakripision.” (1Co 5:7) Inyarigna ni Kristo Jesus iti kordero ti Paskua. Ni Jesus ti tinukoy ni Juan a Manangbautisar idi kinunana: “Kitaenyo, ti Kordero ti Dios a mangikkat iti basol ti lubong!” (Jn 1:29) Mabalin a ti kordero ti Paskua ti pampanunoten idi ni Juan, wenno mabalin a ti kalakian a karnero nga indaton ni Abraham imbes a ti bukodna nga anak a ni Isaac wenno ti kalakian a kordero a naidaton iti altar ti Dios idiay Jerusalem iti tunggal bigat ken rabii.​—Ge 22:13; Ex 29:38-42.

Natungpal ken Jesus ti sumagmamano nga aspeto ti panangrambak iti Paskua. Ti maysa a tinungpalna ket ti pannakaispal dagiti inauna idiay Egipto manipud panangdadael ti anghel gapu iti dara a naikabil iti balbalay. Dinakamat ni Pablo dagiti napulotan a Kristiano kas kongregasion dagiti inauna (Heb 12:23), ken ni Kristo kas manangispalda babaen iti darana. (1Te 1:10; Efe 1:7) Awan idi ti matukkol a tultulang ti kordero ti Paskua. Naipadto nga awan kadagiti tulang ni Jesus ti matukkol, ket natungpal daytoy iti ipapatayna. (Sal 34:20; Jn 19:36) Gapuna, ti Paskua a rinamrambakan dagiti Judio iti adu a siglo ket maysa kadagiti banag nga inladawan ti Linteg kas anniniwan ti bambanag nga umay ken tumukoy ken Jesu-Kristo, “ti Kordero ti Dios.”​—Heb 10:1; Jn 1:29.