GALILEA

[Rehion; Sirkito [nagtaud iti sao a kaipapananna ti “itulid”]], Taga Galilea.

Ti damo a pannakadakamat ti Galilea iti Biblia tukoyenna dayta kas maysa a distrito iti kabambantayan a rehion ti Neftali, nga ayan ti Kedes a siudad a pagkamangan. (Jos 20:7) Mabalbalin nga idi tiempo ni Isaias, no saan ket a nasaksakbay ngem dayta, ti Galilea ramanenna ti teritoria ti Zabulon. Nalabit adu a di Israelita ti nagnaed idiay Galilea; makagapu a naparnuay ti sasao a “Galilea dagiti nasion.” (Isa 9:1) Adda dagiti eskolar a mangipagarup a ti 20 a siudad ti Galilea nga intukon ni Ari Solomon ken Hiram nga ari ti Tiro nalabit pagnanaedan idi dagiti pagano. (1Ar 9:10-13; kitaenyo ti CABUL Num. 2.) Ti Asirio nga ari a ni Tiglat-pileser III pinarmekna ti Galilea bayat ti panagturay ni Ari Peca ti Israel (idi maikawalo a siglo K.K.P.).​—2Ar 15:29.

Dagiti Beddeng. (MAPA, Tomo 2, p. 738) Iti panaglabas dagiti tawen, nagbaliwbaliw dagiti beddeng ti teritoria ti Galilea. Ti kalawaan a nasaklawda agparang nga agarup 100 por 50 km (60 por 30 mi) ken ramanenda idi dagiti kadaanan a teritoria dagiti tribu da Aser, Isacar, Neftali, ken Zabulon. Nupay kasta, bayat ti tiempo ti ministerio ni Jesu-Kristo ditoy daga, ti masakupan ti Galilea ket agarup 40 km (25 mi) manipud daya nga agpalaud ken agarup 60 km (37 mi) manipud amianan nga agpaabagatan, idi inturayan dayta ni Herodes Antipas.​—Lu 3:1.

Adda iti abagatanna ti Samaria, ti makin-abagatan a beddeng ti Galilea a nangsaklaw iti sakaanan ti Bantay Carmelo iti pagatiddogan ti Tanap ti Jezrael (Esdraelon) nga agingga iti Scythopolis (Bet-sean) ken kalpasanna dumanon agingga iti Jordan. Sigun ken Josephus, ti makindaya a beddengna isu ti Karayan Jordan, agraman ti Baybay ti Galilea ken Danaw Hula (a naatianan itan ti kaaduan a pasetna), ngem adda paspaset a sadiay mabalin a saan unay nga eksakto dayta a beddeng. Ti teritoria ti Tiro, a dumanon iti baba ti kadaanan a siudad ti Kedes (Kedasa, Cydasa), isu ti beddeng ti Galilea iti amianan. (The Jewish War, III, 35-40 [iii, 1]; II, 459 [xviii, 1]; IV, 104, 105 [ii, 3]) Iti laud, masarakan ti teritoria ti Tolemaida (Acco) ken Bantay Carmelo.

Daytoy naamianan a probinsia ti Roma a maaw-awagan iti Palestina nga adda iti laud ti Jordan ket nabingay pay iti Makinngato ken Makimbaba a Galilea. Ti beddeng iti nagbaetan ti dua a Galilea ket manipud Tiberias iti makinlaud nga igid ti Baybay ti Galilea agingga iti maysa a disso iti aglawlaw ti Tolemaida.​—The Jewish War, III, 35 (iii, 1).

Geograpiko a Paspaset. Idi umuna a siglo K.P., sakbay ti pannakigubat iti Roma, napuskol idi ti populasion ti Galilea ken kasta unay ti kinadur-asna. Narang-ay ti industria ti panagkalap iti Baybay ti Galilea. Ti dadduma pay a pagsapulan ramanenna ti panagabel, panagtaga iti bato, panagaramid iti barko, ken panagaramid iti alikamen a dinamili. Kinuna ti Judio a historiador a ni Josephus nga adda 204 a siudad ken purpurok iti Galilea, nga iti kabassitan kadagitoy, adda nasurok a 15,000 nga agnanaed. No saan nga aglablabes daytoy a pammaneknek, kas patien ti adu, kaipapanan daytoy nga agarup tallo a milion ti populasion idi ti Galilea.​—The Life, 235 (45); The Jewish War, III, 43 (iii, 2).

Naparaburan ti Galilea iti naruay nga ubbog ken nadam-eg a daga. Ngarud, nalawag a ti kangrunaan a pagsapulan dagiti taga Galilea ket agrikultura. Adu a nadumaduma a kita ti natnateng, kasta met ti trigo, sebada, higos, mijo, indigo, olibo, pagay, unas, kahel, peras, ken sambaldoke ti maimulmula ita. Idi un-unana, napuskol ti kakaykaywan ti Galilea. Karaman kadagiti nadumaduma a kayo a masarakan pay laeng sadiay isu dagiti sedro, sipres, abeto, roble, adelfa, palma, saleng, sikomoro, ken nogales.

Kasta unay ti kinanadumaduma ti klima ken ti geograpiko a paspaset ti Galilea. Nalamiis ti kabambantayan, kalalainganna ti temperatura iti igid ti baybay, ket napudot iti Ginget Jordan. Ti Makimbaba a Galilea agsalog iti agarup 210 m (689 pie) iti baba ti patar ti baybay iti aglawlaw ti Baybay ti Galilea, ket ti kangatuan a pasetna adda iti Bantay Tabor, iti kangato a 562 m (1,844 pie). (LADAWAN, Tomo 1, p. 334) Nupay kasta, ti kangato ti turturod ken bambantay ti Makinngato a Galilea ket manipud 460 m (1,500 pie) agingga iti 1,208 m (3,963 pie).

Dagiti Umili ti Galilea. Kas maysa a bunggoy, dagiti Judio iti Galilea naidumada kadagiti Judio iti Judea. Sigun iti pammaneknek dagiti rabbi kadagidi nagkauna a tiempo, dagiti taga Galilea tinagipategda ti reputasion, idinto ta dagiti taga Judea ad-adda nga impangpangrunada ti kuarta ngem ti naimbag a nagan. Kaaduanna a dagiti taga Galilea saanda a kas iti kinainget dagiti taga Judea no iti panangalagad iti tradision. Iti Talmud (Megillah 75a), dagiti taga Galilea, iti kinapudnona, naakusarda iti panangbaybay-a iti tradision. Mainaig itoy, mapaliiw a saan a dagiti taga Galilea no di ket dagiti Fariseo ken dagiti eskriba a naggapu idiay Jerusalem ti nangkuestionar iti di panangannurot dagiti adalan ni Jesus iti tradision a panangbuggo iti im-ima.​—Mr 7:1, 5.

Yantangay idiay Jerusalem ti ayan ti Sanhedrin ken ti templo, awan duadua a sadiay ti pakasarakan iti ad-adu kadagiti mannursuro iti Linteg; makagapu nga adda ti pagkukuna dagiti Judio a: “Mapanka iti amianan [idiay Galilea] maipaay iti kinabaknang, mapanka iti abagatan [idiay Judea] maipaay iti sirib.” Ngem saan a kayat a sawen daytoy a bin-ig nga ignorante dagiti taga Galilea. Kadagiti amin a siudad ken purpurok ti Galilea, adda dagiti mannursuro iti Linteg ken kasta met dagiti sinagoga. Iti kinapudnona, dagiti sinagoga ket sentro ti edukasion. (Lu 5:17) Nupay kasta, dagiti panguluen a papadi ken dagiti Fariseo idiay Jerusalem nabatad nga imbilangda ti bagbagida a natantan-ok ngem dagiti ordinario a taga Galilea ket minatmatanda ida kas awanan pannakaammo iti Linteg. Kas pagarigan, idi nagsao ni Nicodemo iti panangidepensana ken Jesu-Kristo, insungbat dagiti Fariseo: “Naggapuka kadi met idiay Galilea? Sukimatem ket kitaem nga awan mammadto a maibangon manipud Galilea.” (Jn 7:45-52) Iti kasta, saanda nga inkankano ti kaitungpalan ti padto ni Isaias maipapan iti panangaskasaba ti Mesias.​—Isa 9:1, 2; Mt 4:13-17.

Adda dagiti mangibaga a ti naidumduma a bengngat dagiti taga Galilea ket maigapu iti impluensia dagiti ganggannaet. Saan a pulos karkarna no dagiti taga Galilea ket nalaka a mailasin babaen iti panagsaoda (Mt 26:73), nangnangruna ta ti rehion ti Samaria ti namagsina iti Galilea ken ti Judea. Uray pay ita, iti adu a paset ti daga, nalaka a mailasin ti tattao babaen iti bengngat iti rehionda. Uray met kadagiti tribu ti Israel, iti adu a siglo kasakbayan dayta, addan dagiti panagduduma iti panagibalikas. Ti maysa a nabatad a pagarigan iti daytoy isu ti di pannakabael dagiti Efraimita, idi kaaldawan ni Jefte, a mangibalikas a siuumiso iti tanda a sao a “Shibboleth.”​—Uk 12:5, 6.

Ministerio ni Jesus idiay Galilea. Ti adu a naisangsangayan a pasamak iti biag ni Jesus ditoy daga ket napasamak idiay Galilea. Ti Betsaida, Cana, Capernaum, Corazin, Nain, ken Nazaret, a siudsiudad ti Galilea, kasta met dagiti rehion ti Magadan, ket espesipiko a nadakamat mainaig kadagiti aramidna. (Mt 11:20-23; 15:39; Lu 4:16; 7:11; Jn 2:11; kitaenyo ti BETSAIDA.) Ti kaaduan a paset ti panagbiag ni Jesus ditoy daga ket nabusbos iti Nazaret a siudad ti Galilea. (Mt 2:21-23; Lu 2:51, 52) Iti maysa a padaya ti kasar idiay Cana, inaramidna ti umuna a milagrona babaen ti panamagbalinna iti danum kas kasayaatan nga arak. (Jn 2:1-11) Kalpasan ti pannakaaresto ni Juan a Manangbautisar, pimmanaw ni Jesus manipud Judea ket napan idiay Galilea, ket inrugina nga inwaragawag: “Agbabawikayo, ta ti pagarian ti langlangit asidegen.” (Mt 4:12-17) Bayat ti panagdaliasat ni Jesus iti intero a Galilea, nangisursuro iti nadumaduma a sinagoga. Iti panaglabas ti tiempo, dimteng iti ilina a Nazaret, ket sadiay, iti aldaw ti Sabbath, imbasana ti annongenna manipud iti Isaias kapitulo 61. Idi damo, naay-ayo unay dagidiay adda iti sinagoga, ngem idi inyasping ida ni Jesus kadagiti Israelita idi kaaldawan da mammadto Elias ken Eliseo, nakapungtot dagidiay nagtataripnong iti sinagoga, ket nagsaganada a mangpapatay kenkuana.​—Lu 4:14-30.

Kalpasanna napan ni Jesus idiay Capernaum, “maysa a siudad ti Galilea,” ket pinagbalinna daytoy kas taengna. Nabatad nga iti asideg ti Capernaum nga inayabanna da Andres, Pedro, Santiago, ken Juan tapno agbalinda a dumadaklis iti tattao. (Lu 4:31; Mt 4:13-22) Kaduana dagitoy uppat nga adalan, inrugi ni Jesus ti nasaknap a panagdaliasatna a nangaskasaba iti Galilea. Bayat ti panangisursuro ni Jesus ken panangaramidna iti mannakabalin nga ar-aramid, inayabanna ni Mateo manipud pagsingiran iti buis idiay Capernaum tapno agbalin a pasurotna. (Mt 4:23-25; 9:1-9) Idi agangay, iti maysa a bantay iti asideg ti Capernaum, pinilina ti 12 nga apostol. Taga Galileada amin, malaksid ken Judas Iscariote a posible a saan a taga Galilea. Kasta met nga iti asideg ti Capernaum, impalawag ni Jesus ti Sermonna iti Bantay. (Lu 6:12-49; 7:1) Iti Nain a siudad ti Galilea, pinagungarna ti kakaisuna nga anak ti maysa a balo. (Lu 7:11-17) Iti panagdaliasatna a nangaskasaba iti naud-udi a gundaway, ni Jesus inulitna a sinarungkaran ti Nazaret, ngem saan manen a naawat. (Mt 13:54-58) Idiay Capernaum, idi agarup tiempo ti Paskua ti 32 K.P., bayat ti nalablabit maudi a nasaknap a panangwanasna iti teritoria ti Galilea, adu nga adalan ti naitibkol iti sasao ni Jesus maipapan iti ‘pannangan iti lasagna ken iyiinum iti darana,’ ket pinanawanda ti Anak ti Dios.​—Jn 6:22-71.

Nupay ti umuna a tallo nga Ebanghelio kangrunaanna a salaysayenda ti ministerio ni Jesus idiay Galilea, saan a kayat a sawen dayta a ti Anak ti Dios saanna nga inkabilangan ti Judea, kas biddut a panangipapan ti sumagmamano. Makapainteres ta ti nakita dagiti taga Galilea nga inaramid ni Jesus idiay Jerusalem ti nanggutugot iti damo a panaginteres nga impakitada kenkuana. (Jn 4:45) Nupay kasta, nalabit ad-adda nga idiay Galilea ti nangipamaysaan ni Jesus iti aramidna agsipud ta ad-adda a situtulok a nangipangag dagiti taga Galilea ngem dagiti taga Judea. Daytoy ket patalgedan ti kinapudno a dagiti immuna nga adalan nga immawat iti nasantuan nga espiritu ti Dios ket taga Galilea, nga agarup 120 ti bilangda. (Ara 1:15; 2:1-7) Kadagiti taga Judea, nabileg ti panangdominar ken impluensia ti Judio a papanguluen ti relihion, ngem saan la ketdi a kasta ti kabilegna kadagiti taga Galilea. (Idiligyo ti Lu 11:52; Jn 7:47-52; 12:42, 43.) Adda dagiti mangibagbaga a ti bunggoy a nangiriaw iti ipapatay ni Jesus ket kangrunaanna a buklen dagiti taga Judea (Mt 27:20-23), idinto ta iti kasakbayan dayta, dagidiay nangitan-ok ken Jesus kas ari ket nalabit kangrunaanna a taga Galilea. (Mt 21:6-11) Ti kaadda ti adu a taga Galilea ken dadduma pay a saan a taga Judea bayat ti panawen ti Paskua mabalin a maysa pay a makagapu iti panagamak dagiti panguluen iti Jerusalem a mangkemmeg ken Jesus iti immal-aldawan ‘di la ket ta adda derraaw a tumaud.’​—Mt 26:3-5.