Pannakaawat Manipud kadagiti Dua a Libro ti Ar-ari
NAMINSAN idi agsasao ni Jesus idiay ilina a Nasaret, adda naibagana a nangtignay ti nakaskasdaaw a napigsa a reaksion. Dagiti umili ti Nasaret kasla pagsidsiddaawanda no apay a saan a nakapagaramid ti adu a datdatlag sadiay kas ti inaramidna kadagiti dadduma nga il-ili. Iti panangibagana kadakuada no apay, nangusar ni Jesus ti dua a Nainkasuratan a pangarigan. Adtoy ti kunana:
“Pudno kunak kadakayo nga awan ti mammadto a mapadayawan iti ilina. Ngem pudno, a kunak kadakayo, nga adu idi ti balo a babbai idiay Israel kadagiti aldaw ni Elias idi napunitan ti langit bayat iti tallo a tawen ket innem a bulan idi adda dakkel a bisin iti amin a daga, ngem awan kadakuada ti nakaibaonan ni Elias, no di laeng ti maysa a balo a babai idiay Sarepta sadi Sidon. Ket adu idi ti agkukutel idiay Israel kadagiti aldaw ni mammadto nga Eliseo, ngem awan kadakuada ti naagasan, no di laeng ni Naaman, a taga Siria.” (Lucas 4:24-27) Kadagitoy a sasao, dagidiay agim-imdeng napunnoda ti pungtot ket pinadpadasda a papatayen ni Jesus. Apay a siraranggas ti isusungbatda?
Tapno masarakan ti sungbat, masapul nga agsublitayo a kumita ita kadagiti Kasuratan a Hebreo ket basaen dagiti historia da Elias ken Eliseo. Dagiti Kristiano idi umuna a siglo pamiliarda unay kadagitoy a libro, ken kasta met dagiti managdengngegda a Judio. Iti namin-adu nga okasion dagiti mannurat ti Biblia a Kristiano dinakamatda dagiti pasamak ken personalidad kadagitoy imun-una a liblibro tapno iyilustrarda ti maysa a punto, kas inaramid ni Jesus ditoy. Dagitoy a reperensia ti insigida a mabigbig ken matarusan dagiti managdengngeg. No kayattay a magun-odan ti naan-anay a punto iti pannursuro ni Jesus, kasapulantayo met a bigbigen dagidiay a reperensia.
Kinapudnona, imposible a maawatan ti Kristiano a Griego a Kasuratan a naan-anay malaksid no pamiliartayo iti Hebreo a Kasuratan. Dagiti pakasarsaritaan dagiti mammadto a dinakamat ni Jesus, da Elias ken Eliseo, ti nailanad kadagiti dua a libro ti Ar-ari. Usigentayo dagitoy dua a libro tapno maiyilustrar daytoy a punto ket kitaen no kasano a ti pannakaammo kadakuada itdenna ti naun-uneg ken nalawlawag pay a pannakaawat iti Kristiano a Griego a Kasuratan.
Ti Di Paborable a Panamagdilig
Umuna, apay a dagiti umili ti Nasaret nakaluksawda idi a dinakamat ni Jesus dagiti dua a milagro a naaramid 900 a tawtawenen a nasaksakbay babaen ken Elias ken Eliseo? Bueno, nalawag a pagdildiligen ni Jesus dagiti taga Nasaret kadagiti Israelitas iti umamianan a pagarian ti Israel bayat ti kaaldawan da Elias ken Eliseo, ket sigun kadagiti dua a libro dagiti ar-ari, ti Israel awan iti nasayaat a naespirituan a kasasaad iti dayta. Dagiti Israelitas immallatiwda iti panagdaydayaw ken Baal ket idaddadanesda dagiti mammadto ni Jehova. Ni Elias kinapudnona agtaltalaw manipud kadagiti mismo a kailianna idi a ti maysa a balo idiay Sarepta, maysa a ganggannaet a pagilian, ti nangala ken nangtaraon kenkuana. Iti daydi nga inaramidna ti milagro a dinakamat ni Jesus. (1 Ar-ari 17:17-24) Ti Israel ti kaskasdi a natatek pay iti panagdaydayaw ken Baal idi a ni Eliseo inagasanna ti panguluen ti buyot ti Siria a ni Naaman gapu iti panagkukutelna.—2 Ar-ari 5:8-14.
Dagiti umili ti Nasaret dida inapresiar ti pannakaiyaspingda kadagiti nagbalin a pagano a Juido kadagidiay nga al-aldaw. Nainkalintegan kadi daytoy a panangiyasping ni Jesus? Kaawatan a kasta. No kasano a ti biag ni Elias ket agpegpeggad idiay Israel, kasta met ti biag ni Jesus ita ti agpegpeggad. Ti rekord ibagana kadatayo: “Ket isuda amin idiay sinagoga napnoda ti gura idi mangngegda daytoy; ket timmakderda ket pinagtalawda iti ruar ti ilida, ket impanda agingga iti tapaw ti bantay a nakabangonan ti ilida, tapno itappuakda koma.” Ngem ni Jehova sinalaknibanna ni Jesus, kas ti immuna a panangsalaknibna ken ni Elias.—Lucas 4:28-30.
Ti Dayag ni Ari Salomon
Daytoy ti maysa a pangarigan no kasano a dagiti dua a liblibro ti Ar-ari pinadagsenda, kayariganna, dagiti sasao ni Jesus ken dagiti immuna a Kristiano. Usigenyo pay ti maysa a pangarigan. Iti Sermonna idiay Bantay, pinaregta ni Jesus dagiti agim-imdeng kenkuana nga agpannuray ken Jehova kadagiti material a kasapulanda. Nairaman kadagiti dadduma a bambanag, kunana: “Ket, ti maipapan iti pagan-anay, apay-apay naagawakayo? Usigenyo dagiti lirio iti talon, no kasano ti panagdakkelda; saanda nga agaramid, ket dida met mambi; ngem kunak kadakayo nga uray pay ni Salomon agraman ti isuamin a kinadayagna saan a nakawesan kas iti maysa kadkauada.” (Mateo 6:28, 29) Apay a dinakamat ni Jesus ni Salomon ditoy?
Dagiti managdengngegna a Judio ammoda dayta agsipud ta pamiliarda iti dayag ni Salomon. Daytat’ naisalaysay nga at-atiddog idiay libro ti Umuna nga Ar-ari (agraman idiay Maikadua a Cronicas). Malaglagipda pay, kas pangarigan, a ti taraon ti sangakabbalayan ni Salomon ti kada aldaw ket “tallopulo a kasukat a namayekmek nga arina ken innem a pulo a kasukat a bellaay, sangapulo a nalukmeg a bakbaka, ken duapulo a bakbaka nga aggapu iti pagaraban ken sangagasut a karkarnero, sabali laeng dagiti ug-ugsa ken gasgasela ken korkorzo ken dagiti pinalukmeg a tumatayab.” (1 Ar-ari 4:22, 23) Nagadu dayta a taraon.
Malaksid iti dayta, ti timbang ti balitok a dimteng ken Salomon iti makatawen dimmanon iti “innem a gasut innem a pulo ket innem a talento a balitok,” nasurok a 250 milion a doliar (E.U.) iti agdama a gatadna. Ken amin dagiti arkos ti balay ni Salomon ti balitok. “Awan ti pirak; isu ti awan aniaman a pategna kadagiti aldaw ni Salomon.” (1 Ar-ari 10:14, 21) Idi natignay ni Jesus ti pananglagipda kadagitoy a bambanag, insigida a naawatan dagiti managdengngegna ti punto nga isut’ ibagbagana.
Dinakamat pay ni Jesus ni Salomon iti sabali pay a konteksto. Dadduma kadagiti eskribas ken Pariseo ti nangidawat nga isut’ mangaramid ti maysa a pagilasinan, ket simmungbat ni Jesus: “Ti reina iti abagatan tumakderto iti panangukom itoy a kaputotan ket isu pabasolennanto; ta isu immay nanipud kadagiti ungto ti daga tapno agdengngeg iti kinasirib ni Salomon, ket, adtoy! adda ditoy ti maysa a nangnangruna ngem ni Salomon.” (Mateo 12:42) Apay a daytoy a panangdakamat ti maysa a napigsa a panangtubngar kadagiti agdengdengngeg a narelihiusuan a papangulo?
No pamiliartayo iti umuna a libro ti Ar-ari, ammotayo a “ti reina ti abagatan” isu ti reina ti Seba. Nalawag nga isut’ maysa a naindaklan a babai, maysa a reina iti nabaknang a pagturayan. Idi a sinarungkaranna ni Salomon, nangitugot kenkuana ti “naruay unay a kakuyogna,” dagiti nangina nga unguento ken “adu unay a balitok ken napateg a batbato.” (1 Ar-ari 10:1, 2) Dagiti natalna a komunikasion iti nagbabaetan dagiti nasional a papangulo ti masansan a maar-aramid babaen kadagiti embahador. Gapuna, para iti reina ti Seba, maysa nga agturay, nga agdaliasat a personal agingga idiay Jerusalem tapno makita ni Ari Salomon ti pudno a karkarna. Apay nga inaramidna dayta?
Ni Ari Salomon nakabakbaknang unay, ngem kasta met ti reina ti Seba. Saanna nga aramiden dayta a panagdaliasat tapno makita laeng ti maysa a nabaknang nga agturay. Nupay kasta, ni Salomon saan laeng a nabaknang no di ket “atiwenna amin dagiti ar-ari iti daga iti kinabaknang ken iti kinasirib.” (1 Ar-ari 10:23) Iti sidong ti nainsiriban a panagturayna “ti Juda ken ti Israel agnaedda a sitatalged, ti tunggal maysa iti sirok ti ubasna ken iti sirok ti higosna manipud Dan agingga iti Beer-seba, kadagiti amin nga al-aldaw ni Salomon.”—1 Ar-ari 4:25.
Ti kinasirib ni Salomon ti nangawis iti reina ti Seba. “Nangngeganna ti dayaw ni Salomon a maipanggep ti nagan ni Jehova. Isu napan a mangsuot kenkuana kadagiti narikut a salsaludsod.” Idi makagteng idiay Jerusalem, “isu nakagteng ken Salomon ket impalawagna kenkuana ti amin nga adda iti pusona. Ket ni Salomon, simmungbat kenkuana, kadagiti amin a saludsodna. Awan ti uray ania a nailemmeng iti ari a dina sinungbatan.”—1 Ar-ari 10:1-3.
Ni Jesus, met, ti agikut iti naisangsangayan a kinasirib “maipanggep iti nagan ni Jehova.” Kinapudnona, isu ti “dakdakkel ngem ni Salomon.” (Lucas 11:31) Ti reina ti Seba, nga isu saan a Judiana, nangaramid ti nakawatwatiwat, di nanam-ay a panagdaliasat tapno makita laeng a mismo ni Salomon ken tapno magunggonaan manipud kinasiribna. Gapuna, kaawatan a dagiti eskribas ken Pariseo ti rebbeng a nagimdengda koma a buyogen ti panangipateg iti daydiay ‘dakdakkel ngem ni Salomon’ idi isu a mismo ti adda iti sanguananda. Ngem saanda a nagimdeng. “Ti reina ti abagatan” inapresiarna ti inted-Dios a kinasirib a nangnangruna ngem isuda.
Dagiti Panangdakamat kadagiti Mammadto
Bayat ti panawen ti historia a sinaklaw dagiti libro ti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari, dagiti agturay iti 12-tribo a pagarian—ken kamaudiananna ti nabingay a pagpagarian iti Israel ken Juda—ket ar-arida. Iti dayta a panawen dagiti mammadto ni Jehova aktiboda unayen iti ilina. Ti naisangsangayan kadagitoy isu da Elias ken Eliseo, a nadakamattayon. Ti panangtukoy ni Jesus kadakuada idiay Nasaret ket saan nga is-isu laeng ti panawen a pannakadakamatna idiay Kristiano a Griego a Kasuratan.
Ni apostol Pablo iti suratna kadagiti Hebreo a Kristiano insuratna ti maipapan ti pammati dagiti ad-adipen ti Dios idi un-unana a panawen ken kas maysa a pangarigan iti daytoy, kunana: “Dagiti babbai inawatda dagiti minatayda babaen ti panagungar.” (Hebreo 11:35) Awan duadua pampanunotenna da Elias ken Eliseo, nga agpadpada nausarda a mangpagungar. (1 Ar-ari 17:17-24; 2 Ar-ari 4:32-37) Idi talo kadagiti apostoles ni Jesus ti nagbalin a ‘saksi ti kinaranga ni Jesus’ bayat ti panagbalbaliw ti langana, nakitada ni Jesus a makisasao kada Moises ken Elias. (2 Pedro 1:16-18; Mateo 17:1-9) Apay a napili ni Elias a mangirepresentar ti linea dagiti mammadto sakbay ti panawen Kristiano a nangpaneknek ken Jesus? No basaenyo ti salaysay idiay Umuna nga Ar-ari ken kitaen ti dakkel a pammatina ken ti mannakabalin a pamay-an a panangusar ni Jehova kenkuana, maawatanyonto ti sungbat.
Nupay kasta, ni Elias ket saan a maysa a gagangay a tao kas kadatayo. Dinakamat ni Santiago ti sabali pay a pasamak idiay Umuna nga Ar-ari idi a nagsurat: “Adu ti mabalin ti nasged a kararag ti nalinteg. Ni Elias maysa a tao idi a ti kinataona kas kadatayo, ket nagkararag iti nasged unay a di koma tumudo; ket saan a nagtudo iti rabaw ti daga iti bayat ti tallo a tawen ken innem a bulan. Ket nagkararag manen, ket ti langit nangted iti tudo ket ti daga pinataudna ti bungana.”—Santiago 5:16-18; 1 Ar-ari 17:1; 18:41-46.
Kanayonan nga Allingag Manipud Ar-ari
Adu a dadduma pay a panangdakamat ti Krsitiano a Griego a Kasuratan ti naglaon kadagiti allingag manipud kadagiti dua a liblibro ti Ar-ari. Pinalagipan ni Esteban ti Sanhedrin a Judio a nangbangon ni Salomon ti maysa a balay nga agpaay ken ni Jehova idiay Jerusalem. (Aramid 7:47) Adu kadagiti detalye dayta a panagbangon ti adda iti umuna a libro ti Ar-ari. (1 Ar-ari 6:1-38) Idi a nakasao ni Jesus ti maysa a babai idiay Samaria, kuna ti babai kenkuana a nakellaat: “‘Kasano a sika, idinto a Judioka, dumawatka kaniak ti inumen, idinto a babaiak a taga Samaria?’ (Ta awan ti panangikankano dagiti Judio kadagiti taga Samaria.)” (Juan 4:9) Apay a dagiti Judio awan ti pannakilangenlangenda kadagiti taga Samaria? Ti salaysay idiay Maikadua nga Ar-ari a salaysayenna ti namunganayan dagitoy a tattao mangted lawag iti daytoy a banag.—2 Ar-ari 17:24-34.
Ti surat a masarakan iti libro nga Apocalipsis agpaay iti kongregasion ti Tiatira ti naglaon iti daytoy nabileg a balakad: “Ngem adda kagurak kenka, ta impalubosmo ita babai a ni Jezabel, a nagnaganenna ti bagina a mammadto, ket mangisursuro ken manggargari kadagiti adipenko a makikamalala ken manganda iti maidaton kadagiti didiosen.” (Apocalipsis 2:20) Asino ni Jezabel? Ti anak a babai ti maysa a padi a Baal idiay Tiro. Kas ibaga ti umuna a libro ti Ar-ari kadatayo, nakiasawa ken Ari Acab iti Israel ket nagbalin a reina ti Israel. Babaen ti panangdominarna ken lakayna, inserrekna ti panagdayaw ken Baal iti Israel a timmalikuden iti Dios, ket nangyeg iti rineprep a papadi ti Baal iti daga ket indadanesda dagiti mammadto ni Jehova. Kamaudiananna, isut’ natay iti narungsot nga ipapatay.—1 Ar-ari 16:30-33; 18:13; 2 Ar-ari 9:30-34.
Ti babai a mangipakpakita ti espiritu ni Jezabel iti kongregasion idiay Tiatira ti kaawatan padpadasenna nga isursuro ti kongregasion nga agaramidda ti imoralidad ken salungasingenda ti linteg ti Dios. Ti kasta nga espiritu ti masapul a maparmek iti kongregasion, kas ti pamilia ni Jezabel masapul a maikisapda manipud iti nasion nga Israelita.
Wen, kasapulantayo ti Kasuratan a Hebreo tapno matarusantayo ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Adu a detalye ti awan kaipapananda no awan ti immuna a salaysay maipaay iti Hebreo a Kasuratan. Ni Jesus ken dagiti immuna a Kristiano, agraman dagiti Judio a nakisaritaanda, pamiliarda a naan-anay kadakuada. Apay a dikay ikkan ti tiempo ti panagbalinyo met a pamiliar kadakuada? Iti kasta magundawayanyo a naan-anay ti “amin a Kasuratan,” isu nga “impaltiing ti Dios ken naimbag a pakasursuruan.”—2 Timoteo 3:16.