Librot’ Biblia Numero 42​—Lucas

Mannurat: Lucas

Lugar a Nakaisuratanna: Cesarea

Nalpas a Naisurat: c. 56–58 K.P.

Tiempo a Saklawenna: 3 K.K.P.–33 K.P.

 1. Ania a kitat’ Ebanghelio ti insurat ni Lucas?

TI EBANGHELIO ni Lucas insurat ti tao a nasiglat ti isipna ken naasit’ pusona, ket daytoy nagsayaat a sugpon dagiti kababalin, buyogen ti giya ti espiritut’ Dios, nagresulta iti salaysay nga umiso sa nabara ken napnuan-rikna. Dagiti panglukat a bersikulo, kunana, “Napanunotko met, gapu ta inammok a siuumiso amin a banag manipud rugi, nga isurat a siuurnos kenka.” Ti detaliado, metikuloso a panangidatagna naan-anay a paneknekanna daytoy.​—Luc. 1:3.

2, 3. Ania nga ebidensia iti ruar ken uneg (ti Biblia) ti mangitudo a ni doktor a Lucas ti mannurat itoy nga Ebanghelio?

² Nupay no di nadakamat a pulos ni Lucas iti daytoy a salaysay, anamongan dagiti kadaanan nga autoridad nga isut’ mannurat. Ti Ebanghelio a nainagan ken Lucas sigun iti Muratorian Fragment (c. 170 K.P.) inakseptar dagiti mannurat idi maikadua a siglo kas kada Ireneo ken Clemente ti Alexandria. Ti internal nga ebidensia itudona met ni Lucas. Isut’ inawagan ni Pablo iti Colosas 4:14 kas “ni Lucas ti dungdunguen a mangngagas,” ket ti librona aramid ti eskolar, kas manamnama iti tao a nangatot’ adalna, kas iti doktor. Ti napili a panagsasaona ken ti nalawa a bokabulariona, nawadwadwad ngem dagidiay tallo a mannurat ti Ebanghelio uray pagtitiponen ida, isut’ mamagbalin iti nakaan-annad ken komprehensibo a pannakatratar ti nasken a temana. Ti estoriat’ anak a naiwawa imbilang dagiti dadduma a kapipintasan a naisurat nga ababa nga estoria.

³ Nasurok a 300 a medikal a termino wenno sao ti inusar ni Lucas a ninayonanna ti medikal a kaipapananna a di kastat’ panangusar (no pulos nga inusar) dagiti dadduma a nagsurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan.a Kas ehemplo, no kukutel ti pagsasaritaan, di parepareho ti panangusar ni Lucas iti dayta a kas kadagiti dadduma. Kadakuada ti kukutel ket kukutel, ngem iti doktor, adut’ kasasaad ti kukutel, kas iti nasao ni Lucas “a tao a nalungpos ti kukutel.” Ni Lazaro, kunana, “napno kadagiti derder.” Awan sabali a mannurat ti Ebanghelio a nagkuna a “nakaro ti gurigor” ti katugangan ni Pedro. (5:12; 16:20; 4:38) Nupay imbaga dagidiay tallo a piningas ni Pedro ti lapayag ti adipen ti nangato a padi, ni laeng Lucas ti nagkuna nga inagasan ni Jesus dayta. (22:51) Kadawyan a kunaen ti doktor maipapan iti maysa a babai “nga addaan espiritu ti kinakapsut iti sangapulo ket walo a tawenen, ket napakubbo nga uray ananuenna dina mabalin ti aglinteg.” Ket asino malaksid ken “Lucas ti ingungoten a mangngagas” ti mangirekord a detaliado ti first aid nga impakat ti Samaritano iti daydi nadangran ket “binedbedanna dagiti sugatna, sinapsapuanna iti lana ken arak”?​—13:11; 10:34.

 4. Kaano, ngata, a naisurat ti Lucas, ket aniada a sirkumstansia ti mangsuporta itoy a panangmatmat?

⁴ Kaano nga insurat ni Lucas ti Ebangheliona? Ti Aramid 1:1 ipasimudaagna a ti mannurat iti Aramid (a ni Lucas met laeng) nasapsapana a pinutar “ti umuna a surat,” ti Ebanghelio. Mabalin a ti Aramid naturpos idi 61 K.P. idi adda ni Lucas idiay Roma a kaduan Pablo, a nagapelar ken Cesar. Gapuna ti Ebanghelio nalabit insurat ni Lucas sadi Cesarea idi agarup 56-58 K.P., idi naggapudat’ Filipos ken Pablo idi nagngudot’ maikatlo a panagmisionerona ken bayat ti dua a tawen a panagur-uray ni Pablo iti pagbaludan ti Cesarea sakbay ti panagapelarnat’ Roma. Yantangay addat’ Palestina idi ni Lucas, daytat’ tiempo a kombinientena nga ‘inammo a siuumiso amin a banag manipud rugi’ ti biag ken ministerion Jesus. Rumsua nga immun-unat’ salaysay ni Lucas ngem ti Ebanghelio ni Marcos.

 5. Manipud kadagiti ania a gubuayan a ni Lucas ‘inammona a siuumiso’ dagiti pasamak ti biag ni Jesus?

⁵ Ni Lucas, pudno, saanna a nasaksian amin dagiti pasamak nga inrekordna iti Ebanghelio, ta saan a kameng ti 12 ket nalabit sala namati idi natayen ni Jesus. Nupay kasta, nasinged a nakikadkadua ken Pablo iti panagmisionerona. (2 Tim. 4:11; Filem. 24) Gapuna, kas nakaaawat, ti suratna inimpluensiaan ni Pablo, kas makita no pagdiligen ti dua a salaysay ti Pangrabii ti Apo, iti Lucas 22:19, 20 ken 1 Corinto 11:23-25. Sabali pay a reperensia ni Lucas, isut’ Ebanghelio ni Mateo. Idi ‘inammona a siuumiso amin a banag,’ mabalin a kinatungtongna a mismo dagiti adu a nakasaksit’ paspasamak iti biag ni Jesus, kas kadagidi sibibiag pay a disipulo ken nalabit ni Maria, nga ina ni Jesus. Masiguradotay nga inusarna amin a pamuspusan tapno maummongna dagiti mapagtalkan a detalye.

 6. Mano a porsiento ti nakaisaluminaan ti Ebanghelio ni Lucas, ket nagsurat para kadagiti siasino? Apay a kastat’ kunayo?

⁶ Agbatad no usigentay ti uppat nga Ebanghelio a dagiti mannurat dida basta inulit ti salaysay ti sabali, ket dida met nagsurat lattan tapno adut’ mangsaksi iti daytoy nagpateg a rekord ti Biblia. Indibidualistiko ti panagsurat ni Lucas. Iti dagupna, 59 porsiento ti nakaigiddiatan ti Ebangheliona. Di kumurang innem nga espesipiko a milagro ken nasurok a doble dayta ti bilang dagiti ilustrasion a di nadakamat kadagiti dadduma nga Ebanghelio, a kakatlot’ Ebangheliona ti estoria ket dua a kakatlot’ panagsasarita; kaatiddogan ti Ebangheliona kadagiti uppat. Dagiti Judio ti ad-adda a nagsuratan ni Mateo, dagiti di Judio a managbasa ken Marcos. Ti Ebanghelio ni Lucas naiturong ken “maikari unay a Teofilo” ket baeten kenkuana, nabasa dagiti dadduma, Judio ken di Judio. (Luc. 1:3, 4) Tapno sapasap ti maallukoyna, inammona ti kapuonan ni Jesus manipud ken “Adan, anak ti Dios,” saan a ken Abraham laeng, nga isut’ inaramid ni Mateo idi nagsurat para kadagiti Judio. Impalagipna nga ad-adda dagiti propetiko a saon Simeon a ni Jesus isut’ pamuspusan a “mangikkat ti abbong kadagiti nasion,” ket imbagana nga “amin a lasag makitananto ti panangisalakan ti Dios.”​—3:38; 2:29-32; 3:6.

 7. Aniat’ mangpaneknek nga autentiko ti Ebanghelio ni Lucas?

⁷ Kadagiti suratna, pinaneknekan ni Lucas nga isu nagpaiduma a sumasalaysay, nakaur-urnos ken umiso dagiti salaysayna. Gapu ta umiso ken mapiar dagiti surat ni Lucas, dagita a kalidad ti napigsa a prueba nga autentiko dayta. Napaliiw ti mannurat nga abogado: “Idinto ta dagiti nobela, mitolohia ken palso a testimonia yestoriada nga iti adayo a lugar ken idi ugma pay a napasamak dagita, ket ngarud salungasingenda ti umuna a pagalagadan nga inadalmi nga abogado no makirinnasonka, a ‘masapul nga ibaga ti tiempo ken lugar,’ dagiti salaysay ti Biblia itedda nga apaghusto ti petsa ken lugar a nakaangayan dagita.”b Kas prueba insitarna ti Lucas 3:1, 2: “Idi maikasangapulo ket lima a tawen a panagturay ni Tiberio Cesar, idi agdama a gobernador sadi Judea ni Poncio Pilato, ket ni Herodes agturay iti distrito ti Galilea, ngem ni Felipe a kabsatna agturay iti distrito iti daga ti Iturea ken ti Traconita, ket ni Lisania ti agturay iti distrito ti Abilinia, idi kaaldawan ni Anas a kangrunaan a padi ken ni Caifas, immay ti sao ti Dios ken Juan nga anak ni Zacarias idiay let-ang.” Saan a pattapatta ditoy ti tiempo wenno lugar, ta di kumurang pito nga opisial ti publiko ti ninaganan ni Lucas tapno masiertotayo ti tiempo a panangrugi ti ministerio ni Juan agraman ken Jesus.

 8. Kasano “a siuumiso” nga impasimudaag ni Lucas ti tiempot’ pannakayanak ni Jesus?

⁸ Nangted pay ni Lucas ti dua a pagibasaran tapno mapihotay ti pannakayanak ni Jesus idi kinunana, iti Lucas 2:1, 2: “Napasamak kadagidi nga aldaw a naiwaragawag ti bilin ni Augusto Cesar nga amin a napagnaedan a daga mairehistro; (daytoy umuna a panagrehistro naangay idi gobernador ni Quirinio sadi Siria).” Daydi ti isasang-at da Jose ken Maria idiay Betlehem tapno agrehistroda, ket nayanak ni Jesus idi kaaddada sadiay.c Talaga nga anamongantay ti komentarista a nagkuna: “Maysa dayta kadagiti makasukisok a suot ti historikal a laing ni Lucas ta naynay a ti kinaumisona ket perpekto.”d Bigbigentay ngarud ti panagkuna ni Lucas nga “inammok a siuumiso amin a banag manipud rugi.”

 9. Aniat’ impadton Jesus, nga inrekord ni Lucas, ti karkarna a natungpal idi 70 K.P.?

⁹ Impakita pay ni Lucas no kasano a dagiti padto ti Hebreo a Kasuratan ket siuumiso a natungpal ken Jesu-Kristo. Inadawna ti naipaltiing a pammaneknek ni Jesus iti daytoy. (24:27, 44) Sa, siuumiso nga inrekordna dagiti mismo a padton Jesus maipapan kadagiti masanguanan a pasamak, ket adu kadagitoy ti karkarna a natungpal iti amin a detalyeda. Kas ehemplo, ti Jerusalem nalikmut kadagiti mangalikubkob a teddek a nataridan ket nagsagaba iti nakaal-alingget a pannakaikisap idi 70 K.P., kas impadton Jesus. (Luc. 19:43, 44; 21:20-24; Mat. 24:2) Ni Flavius Josephus a sekular a historiador, a nakasaksi a kaduana ti armada ti Roma, pinaneknekanna a ti kaawayan naikisap dagiti kayona agingga iti 16 kilometro a kaadayo tapno agserbida a teddek, ket ti sarikedked 7.2 a kilometro ti kaatiddogna, gapuna adu a babbai ken ubbing ti natay iti bisin, ket nasurok 1,000,000 a Judio ti natay ket 97,000 ti nakautibo. Agingga ita, ti Arco ni Tito sadi Roma iladawannat’ panagbiktoria ti Roma agraman samsam ti gubat manipud templo ti Jerusalem.e Masiguradotayo a dadduma pay a naipaltiing a padto nga inrekord ni Lucas siuumisodanto met a matungpal.

LINAON TI LUCAS

10. Aniat’ inyusuat ni Lucas nga aramiden?

¹⁰ Introduksion ni Lucas (1:1-4). Inrekord ni Lucas nga inammona a siuumiso amin a banag manipud rugi ket pinanunotna nga isurat dagita a siuurnos tapno ni “maikari unay a Teofilo . . . naan-anay a masierto[na]” dagitoy a banag.​—1:3, 4.

11. Aniada a naragsak a pasamak ti insalaysay ti umuna a kapitulot’ Lucas?

¹¹ Karrugi ti panagbiag ni Jesus (1:5–2:52). Nagparang ti anghel ken lakayen a padi Zacarias buyogen ti naragsak a damag a maaddaantot’ anak ket awagannat’ Juan. Ngem mientras di pay nayanak ti ubing, umelto ni Zacarias. Kas naikari, nagsikog ni Elisabet nga asawana, nupay “aduan unayen iti tawen.” Agarup innem a bulan kalpasanna, nagparang ni anghel Gabriel ken Maria ket imbagana nga aginaw babaen ti “pannakabalin ti Kangatuan” ket ipasngaynanto ti lalaki nga awagannat’ Jesus. Binisitan Maria ni Elisabet ket, kalpasan ti naragsak a panagabrasada, sirarag-o a kinunana: “Daydayawen toy kararuak ni Jehova, ket ti espirituk naglapunosan ti ragsakna iti Dios a Mangisalakan kaniak.” Nadakamatnat’ nasantuan a nagan ni Jehova ken ti dakkel nga asina kadagidiay agbuteng kenkuana. Idi mayanak ni Juan, nagsaon ni Zacarias tapno ipaduyakyakna met ti asi ti Dios ket ni Juan agbalinto a propeta a mangisaganat’ dalan ni Jehova.​—1:7, 35, 46, 47.

12. Aniat’ nasao maipapan iti pannakayanak ken panagubing ni Jesus?

¹² Idi agangay, nayanak ni Jesus sadi Betlehem, ket inyanunsio ti anghel daytoy “naimbag a damag ti dakkel a rag-o” kadagidi mangpaspastor kadagiti arbanda iti rabii. Isut’ nakugit sigun iti Linteg, sa, idi a dagiti dadakkel ni Jesus inda “indatag ken Jehova” idiay templo, ni lakayen a Simeon ken ni propetisa nga Ana nagsaoda maipapan iti ubing. Idiay Nazaret, ‘dimmakkel ken pimmigsa, a napno iti sirib, ket ti parabur ti Dios nagtultuloy nga adda kenkuana.’ (2:10, 22, 40) Idi 12 añosnan, a nagpa-Jerusalemda manipud Nazaret, pinagsiddaaw ni Jesus dagiti mannursuro gaput’ pannakatarus ken panagsungsungbatna.

13. Aniat’ inkasaba ni Juan, ket aniat’ naangay idi nagbautisar ni Jesus ken dagdagus kalpasanna?

¹³ Panagsagana iti ministerio (3:1–4:13). Idi maika-15 a tawen ti turay ni Tiberio Cesar, dimteng ti saot’ Dios ken Juan nga anak ni Zacarias, ket napan “nangikaskasaba iti pammautisar kas simbolo ti panagbabawi a maipaay iti pannakapakawan dagiti basol,” tapno amin a lasag “makitada ti pamusposan a panangisalakan ti Dios.” (3:3, 6) Idi nabautisaranda aminen idiay Jordan, nagpabautisar met ni Jesus, ket idi agkarkararag, immulog kenkuana ti nasantuan nga espiritu, ket isut’ inanamongan ni Amana sadi langit. Itan 30 añosen ni Jesu-Kristo. (Innayon ni Lucas ti kapuonanna.) Kalpasan a nabautisaran, inturong ti espiritu idiay let-ang iti 40 nga aldaw. Sinulisog ti Diablo ngem di nagballigi sa nagtalaw “agingga iti sabali a maitutop a tiempo.”​—4:13.

14. Adinot’ nangilawlawagan ni Jesus ti annongna, ania dayta, ket kasanot’ reaksion dagiti dumdumngeg?

¹⁴ Karrugi ti ministerio ni Jesus, naisentro idiay Galilea (4:14–9:62). Iti sinagoga ti ilina a Nazaret, imbatad ni Jesus ti annongna, a binasa ken inyaplikarna kenkuana ti padtot’ Isaias 61:1, 2: “Ti espiritu ni Jehova adda kaniak, ta pinulotannak a mangibaga ti naimbag a damag kadagiti napanglaw, imbaonnak a mangikasaba ti pannakaluk-at kadagiti nakayawan ken ti pannakakita dagiti bulsek, tapno luk-atak dagiti maparparigat, tapno ikasabak ti tawen a pakaay-ayuan ni Jehova.” (4:18, 19) Ti damo a ragsakda a dimngeg kadagiti saona nagbalin a pungtot idi intuloynat’ nagdiskurso, ket inggakatda nga ipusay. Isu a nagpa-Capernaum, a sadiay adut’ inagasanna. Sinurot ti umariwekwek ket kayatda nga agtalinaed sadiay, ngem kunana: “Kadagiti sabali a siudad masapul met nga ipakaammok ti naimbag a damag ti pagarian ti Dios, gapu ta daytoy ti nakaibaonak.” (4:43) Nangaskasaba kadagiti sinagogat’ Judea.

15. Deskribirenyo ti pannakaawag da Pedro, Santiago, ken Juan, agraman ken Mateo.

¹⁵ Sadi Galilea, datdatalag nga inikkan ni Jesus da Simon (Pedro), Santiago, ken Juan ti adu a makalapan. Imbagana ken Simon: “Manipud ita sibibiagto a tattao ti kalapem.” Gapuna imbatida ti isuamin ket simmurotda kenkuana. Intuloy ni Jesus ti nagkarkararag ken nangisursuro, ket ‘ti pannakabalin ni Jehova adda kenkuana tapno mangagas.’ (5:10, 17) Inawaganna ni Levi (Mateo), malalais nga agsingsingir ti buis, ket nagpadayá para ken Jesus, a tinabunuan met “ti dakkel a bunggoy dagiti agsingsingir ti buis.” (5:29) Nagresulta daytoy iti damo kadagiti adu nga enkuentrona kadagiti Fariseo a nagrurodanda ket nagnunumoda a dangran.

16. (a) Pinili ni Jesus ti 12 nga apostol kalpasan ti ania? (b) Aniada a punto ti intampok ni Lucas idi intedna ti pumareho a bersion ti Sermon idiay Bantay?

¹⁶ Kalpasan a nagpatnag a nagkarag iti Dios, pinilin Jesus ti 12 nga apostol manipud kadagidi disipulo. Ad-adu pay a panangagas ti simmaruno. Sa intednat’ sermon a nairekord iti Lucas 6:20-49, a kapareho ngem ab-ababa a porma ti Sermon idiay Bantay a nairekord iti Mateo 5 inggat’ 7. Pinagdinnilig ni Jesus: “Naragsakkayo a napanglaw, ta kukuayo ti pagarian ti Dios. Ngem asikayo pay a nabaknang, ta inawatyon a naan-anay ti liwliwayo.” (6:20, 24) Pinatigmaananna ida nga ayaten dagiti kabusor, naasi, manangipaay, ken pataudenda ti naimbag manipud naimbag a gameng ti pusoda.

17. (a) Aniada a milagro ti simmaruno nga inaramid ni Jesus? (b) Kasano a sinungbatan ni Jesus dagiti mensahero ni Juan a Mammautisar no ni Jesus isu met lat’ Mesias?

¹⁷ Idi nagsublit’ Capernaum, kiniddaw ti opisial ti armada nga agasan ni Jesus ti agsaksakit nga adipenna. Impapanna nga isu di maikari a mangpasangbay ken Jesus iti balayna ket dinawatna ken Jesus nga “agsao” laeng idiay yanna. Gapuna, naagasan ti adipen, ket natignay ni Jesus a nagkuna: “Kunak kadakayo, Uray iti Israel diak pay nakasarak ti kastoy a kadakkel ti pammati.” (7:7, 9) Damo unay, pinagungar ni Jesus ti natay, ti bugbugtong nga anak ti balo a taga Nain, gapu ta “simnek ti asina.” (7:13) Bayat a nagsaknap ti damag ken Jesus sadi Judea, nagbaon ni Juan a Mammautisar manipud pagbaludan tapno damagenda, “Sika kadi Daydiay Umay?” Imbagan Jesus kadagiti mensahero: “Inkayo, saritaenyo ken Juan dagiti banag a nakita ken nangngegyo: dagiti bulsek makakitada, dagiti pilay magnada, dagiti agkukutel nadalusanda ket dagiti tuleng makangngegda, dagiti natay nagungarda, dagiti napanglaw naikaskasaba kadakuada ti naimbag a damag. Ket naragsak daydiay di naitibkol gapu kaniak.”​—7:19, 22, 23.

18. Nagtultuloy ti pannakaikasabat’ Pagarian buyogen dagiti ania nga ilustrasion, aramid, ken pammalakad?

¹⁸ Kaduana ti 12, napan ni Jesus “kadagiti siudad ken purpurok, a nangasaba ken impakaammona ti naimbag a damag ti pagarian ti Dios.” Intedna ti ilustrasion ti agmulmula, ket ginupgopnat’ nagsa-saritaanda a kunana: “Gapuna, asikasuenyo no kasano ti yiimdengyo; ta siasinoman nga addaan, ad-adunto ti maited kenkuana, ngem siasinoman nga awanan, uray ti ipapanna a kukuana maikkatto pay.” (8:1, 18) Intuloy ni Jesus dagiti nakaskasdaaw nga aramid ken milagrona. Inikkanna met ti 12 iti autoridad a mangpaksiat kadagiti demonio ken pannakabalin a mangagas ket imbaonna ida a “mangikasaba ti pagarian ti Dios ken mangagas.” Lima ribo dagiti pinakanna a datdatlag. Nagbaliw ti langan Jesus idiay bantay ket iti sumuno nga aldaw inagasanna ti ubing a nagunggan ti demonio a di nabaelan dagiti disipulo. Pinalagipanna dagidiay mayat a sumurot kenkuana: “Dagiti musang adda rukibda ket dagiti tumatayab ti tangatang adda umokda, ngem ti Anak ti tao awan ti pangisaadanna ti ulona.” Tapno maikari iti Pagarian ti Dios, ti maysa tenglenna ti arado ket din tumaliaw.​—9:2, 58.

19. Kasano nga inladawan ni Jesus ti pudno nga ayat iti kaaruba?

¹⁹ Simmaruno a ministerio ni Jesus sadi Judea (10:1–13:21). Nangibaon ni Jesus ti 70 pay “iti paganian,” ket nagragsakda gaput’ naballigi a ministerioda. Idi mangaskasaba, adda lalaki a kayatna a mapalinteg ti bagina, a dinamagna ken Jesus: “Asino a talaga ti kaarubak?” Kas sungbat, inted ni Jesus ti ilustrasion ti nasayaat a Samaritano. Adda lalaki, a sidadata iti igid ti dalan a dandani matay ta kinabil dagiti tulisan, ket di inkankano ti limmabas a padi ken ti Levita. Daydi karurodda a Samaritano simmardeng, siaasi nga inagasanna dagiti sugatna, insakayna iti animalna, ket impanna iti pagdagusan, sa nangtangdan iti mangtaraken. Wen, “daydi nagtignay a siaasi kenkuana” isut’ nagbalin a kaarubana.​—10:2, 29, 37.

20. (a) Ania a punto ti imbatad ni Jesus kada Marta ken Maria? (b) Aniat’ inggunamgunamna no iti panagkararag?

²⁰ Idiay balay da Marta, binabalaw ni Jesus gapu ta madukotan unay kadagiti tamingen iti balay, ket kinomendarannan Maria ta pinilina ti banag a nasaysayaat, a nagtugaw ket immimdeng iti saona. Insurona kadagiti disipulona ti modelo a kararag agraman panagtalinaed nga agkarkararag, a kunana: “Itultuloyyo ti agdawat, ket maitedto kadakayo; itultuloyyo ti agbiruk, ket masarakanyonto.” Kalpasanna pinaksiatna ti demonio ket imbagana a naragsak “dagidiay dumngeg ti sao ti Dios ket salimetmetanda dayta.” Idi mangmangan, nakisinnuppiat kadagiti Fariseo maipapan ti Linteg ket imbagana nga asida pay ta inikkatda “ti tulbek ti pannakaammo.”​—11:9, 28, 52.

21. Aniat’ impakdaar ni Jesus maikaniwas iti kinaagum, ket aniat’ indagadagna kadagiti disipulona?

²¹ Idi nga adda manen ti umariwekwek, adda nangidagadag ken Jesus: “Ibagam ken kabsatko nga ibingayannak ti tawid.” Sinagid ni Jesus ti puon ti problema a kunana: “Kitaenyo ket agaluadkayo iti amin a kita ti agum, ta uray no adu ti sanikua ti maysa a tao ti biagna saan nga agtaud kadagiti banag a kupikopanna.” Sana inted ti ilustrasion iti baknang a rinebbana dagiti kamaligna tapno mangpatakder ti daddadakkel, ngem natay iti dayta a rabii ket sabali ti nangala ti kinabaknangna. Ginupgop ni Jesus ti punto: “Kastoy ti agurnong ti gameng a maisagana kenkuana ngem saan a nabaknang iti Dios.” Kalpasan nga indagadagna kadagiti adalan a birukenda nga umunat’ Pagarian ti Dios, imbaga ni Jesus kadakuada: “Dikay agbuteng, bassit nga arban, ta nagayatan ni Amayo nga ited kadakayo ti pagarian.” Idi inagasanna, iti Sabbath, ti babai a 18 años nga agsaksakiten, ad-adda manen a nakisinnuppiat dagiti bumusbusor, ngem nabainanda.​—12:13, 15, 21, 32.

22. Kadagiti ania a nabagas nga ilustrasion ti usaren ni Jesus a mangisuro maipapan iti Pagarian?

²² Naud-udi a ministerion Jesus, naisentro sadi Perea (13:22–19:27). Nakaay-ayat dagiti ilustrasion nga inusar ni Jesus tapno iturongna ti Pagarian ti Dios kadagiti dumdumngeg. Impakitana a dagidiay agtarigagay a maitan-ok ken maidayaw maipababadanto. Daydiay agpadayá awisenna dagiti napanglaw, ta awan maisupapakda; isu naragsak ta magunggonaanto “inton panagungar dagidiay nalinteg.” Sumaruno, adda ilustrasion ti tao a nangidiayat’ dakkel a pangrabii. Agsasaruno a nagpambar dagiti naawis: Adda kagatgatangnat’ talon, ti sabali kagatgatangnat’ baka, ket ti maysa kakaskasarna. Gaput’ ungetna nagbaon ti bumalay tapno yegda “dagiti napanglaw ken pawad ken bulsek ken pilay,” ket awan kadagidi immuna a naawis “ti makaramanto” iti pangrabiina. (14:14, 21, 24) Intednat’ ilustrasion ti napukaw a karnero sada nabirukan, “Kunak kadakayo a kasta met nga ad-addanto ti ragsak sadi langit gapu iti maysa a managbasol nga agbabawi ngem kadagiti siam a pulo ket siam a nalinteg a dida masapul ti panagbabawi.” (15:7) Ti ilustrasion ti babai a sinagadannat’ balayna tapno mabirukanna ti napukaw a drakma kasta met lat’ puntona.f

23. Aniat’ nailadawan iti salaysay ti naiwawa nga anak?

²³ Sinaritan Jesus ti anak a naiwawa a dinawatnat’ tawidna sana binusbos iti “nabarayuboy a panagbiag.” Idi agrigaten, naunawan ti baro ket nagsubli ket nagpakpakaasi ken amana. Ni amana, a simnek ti asina, “timmaray ket inapungolanna ti tengngedna ket sidudungngo nga inag-agkanna.” Kinawesandat’ nasayaat a pagan-anay, nagpadayáda, ket “nagragragsakda.” Ngem nagluksaw ti manongna. Siaasi a pinatigmaanan ni amana: “Anak, sika addaka nga agnanayon kaniak, ket amin dagiti gamengko kukuam ida; ngem masapul nga agrambak ken agragsaktayo, ta daytoy kabsatmo natay ket nagungar, ket napukaw ket nasarakan.”​—15:13, 20, 24, 31, 32.

24. Aniada a kinapudno ti impaganetget ni Jesus iti ilustrasion ti baknang ken ni Lazaro agraman iti Fariseo ken ti agsingsingir ti buis?

²⁴ Idi nangngegda ti ilustrasion ti nakillo a mayordomo, dagidi Fariseo a managayat ti kuarta inuyawda ti isursuro ni Jesus, ngem kinunana kadakuada: “Dakayo dagiti mangibilang iti bagiyo a nalinteg iti sango dagiti tao, ngem ammo ti Dios dagiti pusoyo; ta ti natan-ok kadagiti tao nakaap-aprang iti imatang ti Dios.” (16:15) Ti ilustrasion ti baknang ken ni Lazaro ipakitana a dakkel ti yuyeng a nagbaetan dagidiay pinaraburan ti Dios ken dagiti di naparaburan. Impakdaar ni Jesus kadagiti disipulona nga addanto dagiti pakaitibkolan, ngem “asi pay daydiay pakaigapuan ti yaayda!” Dinakamatna dagiti rigat nga umapay “inton maiparangarang ti Anak ti tao.” “Laglagipenyo ti asawa ni Lot,” kunana kadakuada. (17:1, 30, 32) Babaen iti ilustrasion, impanamnamana nga agtignay ti Dios kadagidiay “umaw-awag kenkuana iti aldaw ken rabii.” (18:7) Sa, iti sabali nga ilustrasion, binabalawna dagiti aginlilinteg: Ti Fariseo nga agkarkararag idiay templo, a nagyaman iti Dios ta isu saan a kas kadagiti dadduma. Ti agsingsingir ti buis, nga agtaktakder iti adayo a dina man la maitangad ti matana sadi langit, nagkararag: “O Dios, mangaasika kaniak a managbasol.” Kasano a tiningiting ni Jesus daytoy? Imbagana a nalinlinteg daydi agsingsingir ti buis ngem ti Fariseo, “ta siasino man a mangitan-ok ti bagina maipababanto, ngem ti napakumbaba maitan-okto.” (18:13, 14) Ni Zaqueo nga agsingsingir ti buis, indayaanna ni Jesus sadi Jerico, sa nangted iti ilustrasion ti sangapulo a mina, a pinagdiligna ti simamatalek a panangusar ti kuarta a naikumit ken iti daydiay mangilemmeng iti dayta.

25. Kasano a simrek ni Jesus iti ultimo a paset ti ministeriona, ket aniada a propetiko a pakdaar ti intedna?

²⁵ Ultimo a ministerio iti uneg ken likmut ti Jerusalem (19:28–23:25). Idi nagsakay ni Jesus iti asno a nagpa-Jerusalem ket indayaw ti umariwekwek a disipulo bilang “Daydiay umay kas Ari iti nagan ni Jehova,” dinawat dagiti Fariseo a tubngarenna dagiti disipulona. Insungbat ni Jesus: “No agulimek dagitoy, dagiti bato agikkisdanto.” (19:38, 40) Intednat’ nakapatpateg a padtona iti pannakaduprak ti Jerusalem, a kunana a malikmutto kadagiti nataridan nga adigi, maparigat, ken marebba a maipadaga agraman annakna ket awanto ti bato a mabati iti rabaw ti sabali. Sinuruan ni Jesus dagiti adda iti templo, nga inrakuraknat’ naimbag a damag ket sinungbatanna dagiti nasikap a saludsod dagiti kangrunaan a padi, eskriba, ken Saduceo babaen kadagiti nasigo nga ilustrasion ken panakirinnason. Inted ni Jesus ti nabileg a ladawan ti dakkel a pagilasinan iti panungpalan, a dinakamatna manen ti pannakalikmut ti Jerusalem kadagiti nagpakarso nga armada. Agkapuyto dagiti tao gaput’ butengda kadagiti banag a mapasamak, ngem inton maangay dagitoy, dagiti pasurotna ‘tumakderdanto ket itangadda dagiti uloda, ta asidegen ti pannakaispalda.’ Agsalukagda tapno malisianda dagiti naituding nga umay.​—21:28.

26. (a) Aniada a tulag ti inyusuat ni Jesus, ket aniat’ nanginaiganna kadagita? (b) Kasano a napabileg ni Jesus iti sidong ti suot, ket ania a pammabalaw ti intedna idi maarestar?

²⁶ Dimteng ti Nisan 14, 33 K.P. Rinambakan ni Jesus ti Paskua sana inyusuat “ti baro a tulag” kadagiti matalek nga apostolna, nga innaigna iti simboliko a pannangan nga imbilinna a salimetmetanda a panglaglagip kenkuana. Kunana pay: “Makitulagak kadakayo, kas pannakitulag ni Amak kaniak, a maipaay iti pagarian.” (22:20, 29) Daydi a rabii, idi nagkararag ni Jesus idiay Bantay dagiti Olibo, ‘nagparang ti anghel ti langit a nangpabileg kenkuana. Ngem idi nga agtutuok unay, nagkararag ti nasnasged; ket nagling-et ti kas kadagiti tedted ti dara a nagtinnag iti daga.’ Dimmegdeg ti kasasaad idi a ni Judas a mangliliput indalannat’ bunggoy a nangarestar ken Jesus. Kuna dagiti disipulo: “Apo, tagbatenmi iti kampilan?” Maysa kadakuadat’ nangpingas ti lapayag ti adipen ti nangato a padi, ngem tinubngar idan Jesus ket inagasanna.​—22:43, 44, 49.

27. (a) Aniat’ di nagballigian ni Pedro? (b) Aniat’ darumda maikontra ken Jesus, ket isu nabista ken nasentensiaan iti sidong dagiti ania a sirkumstansia?

²⁷ Inturongdan ni Jesus iti balay ti nangato a padi tapno makuestionaran, ket gapu ta nalam-ek iti rabii, simmelsel ni Pedro kadagidiay agin-inudo. Namitlo a daras nga inakusarda a pasurot ni Jesus, ket namitlona met nga inlibak. Idi kuan nagtaraok ti manok. Timmaliaw ti Apo ket kinitanan Pedro, ket ni Pedro, idi nalagipna nga impadton Jesus daytoy a banag, rimmuar sa nagsangit a sipapait. Kalpasan nga insaklangda iti Sanhedrin, impandan Jesus ken Pilato ket inakusarda a lipliputannat’ nasionda, nga iparitnat’ panagbayad ti buis, ket “kunkunana nga isu ni Kristo nga ari.” Idi nadamagna a taga Galilea ni Jesus, imbaon ni Pilato ken Herodes, a nairana nga addat’ Jerusalem. Ni Jesus rinabrabak da Herodes ken dagiti guardia sada insubli tapno mabista iti saklang dagiti nagderraaw. Ni Pilato “inyawatna ni Jesus iti pagayatanda.”​—23:2, 25.

28. (a) Aniat’ inkari ni Jesus iti mannanakaw a namati kenkuana? (b) Aniat’ inrekord ni Lucas maipapan iti ipapatay, pannakaitanem, ken panagungar ni Jesus?

²⁸ Ipapatay, panagungar, ken yuuli ni Jesus (23:26–24:53). Naibitin ni Jesus iti nagbaetan ti dua a managdakdakes. Inuyaw ti maysa, ngem namati daydiay maysa ket kiniddawna a lagipento ni Jesus iti Pagarianna. Inkari ni Jesus: “Pudno kunak kenka ita nga aldaw, Makipagiankanto kaniak idiay Paraiso.” (23:43) Idin nagpaidumat’ sipngetna, napigis ti tengnga ti kurtinat’ santuario, ket imkis ni Jesus: “Ama, kadagita imam ti pangitalkak itoy espirituk.” Kalpasanna nauyosanen, ket imbabada ti bangkayna sada inkabil iti tanem a bato a nakungkongan. Idi umuna nga aldaw ti lawas, dagidi babbai a kaduana a naggaput’ Galilea napanda iti tanem ngem didan nasarakan ti bagi ni Jesus. Kas impadtona, nagungar iti maikatlo nga aldaw!​—23:46.

29. Nagngudo ti Ebanghelio ni Lucas buyogen ti ania a naragsak a salaysay?

²⁹ Idi nagparang ngem di nalasin ti dua a disipulo nga agpa-Emmaus, dinakamat ni Jesus dagiti panagsagabana ken impatarusna ti Kasuratan kadakuada. Idi kuan nabigbigda, ngem nagawan. Ita kunada: “Saan aya a rumayrayray ti pusota itay kasarsaritanata iti dalan, bayat nga inlawlawagna dagiti Kasuratan kadata?” Nagdarasda a simmublit’ Jerusalem tapno ibagada kadagiti dadduma. Ket idi pagsasaritaanda dagitoy, nagparang ni Jesus iti tengngada. Dida patien gaput’ rag-o ken siddaawda. Idin ‘linuktanna a naan-anay dagiti isipda’ iti kaipapanan amin a napasamak manipud Kasuratan. Ingngudo ni Lucas ti Ebangheliona babaen iti salaysay ti yuuli ni Jesus sadi langit.​—24:32, 45.

NO APAY NAIMBAG

30, 31. (a) Kasano a pinabileg ni Lucas ti kompiansatay a ti Hebreo a Kasuratan ket impaltiing ti Dios? (b) Aniada a saon Jesus ti inadaw ni Lucas a mangsuporta itoy?

³⁰ Ti naimbag a damag “sigun ken Lucas” pabilgennat’ kompiansa ti maysa iti Saot’ Dios ket pakirdennat’ pammatina tapno kabaelanna a sarangten dagiti pangublag ti ganggannaet a lubong. Adu ti inted ni Lucas nga ehemplo ti umiso a kaitungpalan ti Hebreo a Kasuratan. Naipakita a ni Jesus nadutokan sigun kadagiti piho a termino manipud libro ti Isaias, ket agparang nga inusar ni Lucas daytoy kas tema ti intero a librona. (Luc. 4:17-19; Isa. 61:1, 2) Maysa daytoy nga okasion a panagadaw ni Jesus kadagiti Propeta. Nagadaw met iti Linteg, kas idi inwaksina ti tallo a pannulisog ti Diablo, ken iti Salmo, kas idi dinamagna kadagiti kabusorna, “Kasano a kunada a ti Kristo anak ni David?” Ti salaysay ni Lucas adu pay ti sabali nga inadawna iti Hebreo a Kasuratan.​—Luc. 4:4, 8, 12; 20:41-44; Deut. 8:3; 6:13, 16; Sal. 110:1.

³¹ Idi nagsakay ni Jesus iti asno a simrek sadi Jerusalem kas impadtot’ Zacarias 9:9, nagdir-i a siraragsak ti umariwekwek, nga inyaplikarda kenkuana ti Salmo 118:26. (Luc. 19:35-38) Adda dua a bersikulo ti Lucas nga umdas a mangsaklaw ti innem a punto nga impadtot’ Hebreo a Kasuratan maipapan ti nakababain nga ipapatay ni Jesus ken ti panagungarna. (Luc. 18:32, 33; Sal. 22:7; Isa. 50:6; 53:5-7; Jon. 1:17) Kamaudiananna, kalpasan ti panagungarna, impaawat a sititibker ni Jesus kadagiti disipulo ti kinapateg ti intero a Hebreo a Kasuratan. “Kinunana kadakuada: ‘Dagitoy dagiti sao nga insaok kadakayo idi addaak pay laeng kadakayo, a masapul a matungpal dagiti amin a banag a naisurat maipapan kaniak iti linteg ni Moises ken kadagiti Propeta ken kadagiti Salmo.’ Idin linawaganna dagiti isipda tapno maawatanda dagiti Kasuratan.” (Luc. 24:44, 45) Kas kadagidi immuna a disipulon Jesu-Kristo, malawagan ken kumired met ti pammatitayo no ipangagtay ti kaitungpalan ti Hebreo a Kasuratan, a siuumiso nga inlawlawag ni Lucas ken dagiti dadduma a mannurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan.

32. Kasano nga intampok ti salaysay ni Lucas ti Pagarian ken ti panangmatmattay koma iti Pagarian?

³² Iti intero a salaysayna, inturong ni Lucas dagiti agbasa, iti Pagarian ti Dios. Manipud rugi ti libro, nga inkari ti anghel ken Maria a ti ubing nga ipasngayna “agturayto kas ari iti balay ni Jacob iti agnanayon, ket awanto ti panungpalan ti pagarianna,” inggat’ tartaraudi a kapitulo, a nasao ni Jesus a kanumona dagiti apostol iti tulag ti Pagarian, intampok ni Lucas ti namnamat’ Pagarian. (1:33; 22:28, 29) Impakitana ni Jesus a nangidaulo iti panangikasabat’ Pagarian ken imbaonna ti 12 nga apostol, sa ti 70, para iti daytoy met la a trabaho. (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9) Ti naipamaysa a debosion a kasapulan tapno makastrek iti Pagarian nayunay-unay kadagitoy nabatad a sao: “Bay-am ti natay nga ikalida ti minatayda, ngem inka ket iwaragawagmo ti pagarian ti Dios,” ken, “Awan tao nga immiggem ti arado ket tumaliaw kadagiti banag a nalikudan ti maikari iti pagarian ti Dios.”​—9:60, 62.

33. Mangtedkay ti ehemplo ti panangipaganetget ni Lucas iti kararag. Aniat’ maalatay a leksion itoy?

³³ Impaganetget ni Lucas ti pateg ti kararag. Nagpaidumat’ Ebangheliona iti daytoy. Nasaonat’ umariwekwek nga agkarkararag bayat ti kaaddan Zacarias iti templo, ken ni Juan a Mammautisar a nayanak kas sungbat ti panagdawdawatda iti anak, ken ni Ana a propetisa nga agkarkararag iti rabii ken aldaw. Dineskribirnan Jesus nga agkarkararag idi agbautisar, ti nagpatnag a panagkararagna sakbay a pinilina ti 12, ken ti panagkararagna idi nagbaliw ti langana. Pinatigmaanan ni Jesus dagiti disipulo a “kanayon nga agkararag ket dikay maupay,” nga inyarigna iti manangidarirag a balo a naynay a nagdawat iti ukom agingga a naalanat’ hustisia. Ni la Lucas ti nangdakamat iti kiddaw dagiti disipulo nga isuro ni Jesus ida nga agkararag ken ti panangpabileg ti anghel ken Jesus idi agkarkararag idiay Bantay dagiti Olibo; ket is-isu lat’ nangirekord ti ultimo a kararag ni Jesus: “Ama, kadagita imam ti pangitalkak iti espirituk.” (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1-8; 11:1; 22:39-46; 23:46) Kas idi inrekord ni Lucas ti Ebangheliona, ita ti kararag nesesita a probision a mangpakired kadatayo a mangar-aramid ti nadibinuan a pagayatan.

34. Aniada a kalidad ni Jesus ti impaganetget ni Jesus kas nasayaat a pagwadan dagiti Kristiano?

³⁴ Buyogen ti nasiglat a managpaliiw nga isip ken ti nalawag, manangiladawan a panagsuratna, ni Lucas ninayonanna ti kinabara ken kinapatak ti pannursuro ni Jesus. Ti ayat, kinamanangaasi, asi, ken dungngo ni Jesus kadagiti nakapuy, mairurumen, ken mailupit-lupit maisupadi unay iti nalamiis, pormal, akikid, aginsisingpet a relihion dagiti eskriba ken Fariseo. (4:18; 18:9) Ni Jesus kanayon a pinabileg ken tinulonganna dagiti napanglaw, nakayawan, bulsek, ken dagidiay kakaasi, gapuna nagsayaat a pagwadan dagidiay agtarigagay a “sumurot a siinget kadagiti addangna.”​—1 Ped. 2:21.

35. Apay a talaga nga agyamantay ken Jehova gaput’ panangipaayna ti Ebanghelio ni Lucas?

³⁵ No kasano a ni Jesus, a perpekto, managaramid-datdatlag nga Anak ti Dios, imparangna ti naayat a pannakaseknan kadagiti disipulona ken amin a nasingpet ti pusoda, ikagumaantay met komat’ agserbi a siaayat, wen, “gapu iti nasnek a panangaasi ti Diostayo.” (Luc. 1:78) Gapu itoy ti naimbag a damag “sigun ken Lucas” talaga a naimbag ken makatulong unay. Pudno nga agyamantay ken Jehova ta pinaltiingannan Lucas, “ti ingungoten a mangngagas,” tapno isuratna daytoy umiso, makapabileg, ken makaparegta a salaysay, nga ipatuldona ti pannakaisalakan gaput’ Pagarian babaen ken Jesu-Kristo, “ti pamuspusan a pangisalakan ti Dios.”​—Col. 4:14; Luc. 3:6.

[Footnotes]