Librot’ Biblia Numero 30​—Amos

Mannurat: Amos

Lugar a Nakaisuratanna: Juda

Nalpas a Naisurat: c. 804 K.K.P.

 1. Asino ni Amos?

SAAN a propeta wenno anak ti propeta no di ket pastor ti karnero ken agtartaraken kadagiti kayo a sikomoro​—isu daytoy ni Amos idi inayaban ni Jehova tapno mapan agipadto, saan la nga iti nasionna a Juda no di ket nangnangruna iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Isut’ maysa kadagiti propeta a natukoy iti 2 Ar-ari 17:13, 22, 23. Naggaput’ Tecua idiay Juda, agarup 16 kilometro iti abagatan ti Jerusalem ket agarup maysa nga aldaw a biahe manipud umabagatan a beddeng ti 10-tribo a pagarian ti Israel.​—Amos 1:1; 7:14, 15.

 2. Kasano a maikeddeng ti tiempo a panagipadton Amos?

² Kunat’ panglukat a bersikulo ti padtona nga idi tiempo ni Uzias nga ari ti Juda ken ni Jeroboam II nga anak ni Joas, ari ti Israel, a nangrugi ti kinapropetana, dua a tawen sakbay ti karkarna a ginggined. Isaadna daytoy a padto iti las-ud ti 26-tawen a periodo manipud 829 inggat’ agarup 804 K.K.P., nga isut’ nagraktipan ti turay dagitoy dua nga ari. Nadakamat ni propeta Zacarias daytoy nangdidigra a ginggined idi tiempo ni Uzias, a sibubuteng idi dagiti umili a nagtaray. (Zac. 14:5) Kinuna ni historiador a Josephus a naangay ti ginggined idi tiempo a sipapalangguad nga indaton ni Uzias ti insienso idiay templo. Ngem, agparang a ti ginggined a nasaon Amos ket naangay a nasapsapa iti turay ni Uzias.

 3. (a) Apay a naintiempuan ti mangay-ay a mensahe ni Amos? (b) Kasanona nga intan-ok ti kinasoberano ni Jehova?

³ Ti nagan nga Amos kaipapananna “Paaw-awit” wenno “Agaw-awit.” Nupay inawitna dagiti mensahe a napnot’ panangay-ay iti Israel ken Juda (agraman kadagiti adu a pagano a nasion), awitna met ti mensahet’ liwliwa a maipapan iti pannakaisublit’ ili ni Jehova. Maitutop unay nga iwaragawagnat’ panangay-ay iti Israel. Agraira idi ti kinarang-ay, nabaknang a kabibiag, ken kinakillo. Nalipatandan ti Linteg ni Jehova. Gapu ta narang-ayda dida makita a kas iti prutas a bulok, rinukeren ti kasasaadda ket agturongdan iti pannakaduprak. Impadton Amos a sumagmamano la a tawenen, ti 10-tribo a pagarian maidistieron idiay labes ti Damasco. Gapuna nga intan-okna ti kinalinteg ken kinasoberano ni Jehova, a 21 a daras a tinukoyna kas “Soberano nga Apo.”​—Amos 1:8.

 4. Ti kaitungpalan dagiti ania a padto ti mangpaneknek nga autentiko ti Amos?

⁴ Ti pannakatungpal daytoy ken dadduma pay a padtona pasingkedanna nga autentiko ti Amos. Impadtona pay a dagiti kabusor a nasion a kaparanget ti Israel​—dagiti Siriano, Filisteo, Tireano, Edomita, Ammonita, ken Moabita​—​alun-onento ida ti apuy a mangduprak. Bayat a naglabas ti historia nabungtol idi agangay ti sarikedked dagitoy a kabusor. Nadagdagsen pay ti basol ti Juda ken Israel gapu ta pinanawanda ni Jehova ket inalagadda ti ulbod a panagdaydayaw. Ti naudi a sarikedked ti Israel, ti nabakudan a siudad ti Samaria, kalpasan a linakub ti buyot ti Asiria iti sidong ni Shalmaneser V, natnag idi 740 K.K.P. (2 Ar. 17:1-6) Ti Juda di naleksion iti napasamak iti nasion a kabsatna, gapuna nadadael idi 607 K.K.P.

 5. Kasano a pinasingkedan ti arkeolohia ti rekord ni Amos?

⁵ Kinondenar ni Amos ti Israel gaput’ naluho a kabibiagna, ta dagiti baknang saurendat’ napanglaw tapno makabangonda kadagiti “balay a marfil,” a naginuman ken nangananda nga aglablabes. (Amos 3:15; 5:11, 12; 6:4-7) Nakabakab dagiti arkeologo ti prueba daytoy a kinarang-ay. Adu a sanikua a marfil ti nakalida idiay Samaria. Kuna ti Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land: “Dua a kangrunaan a grupo ti mapaggiddiat: 1. Dagiti tapi a nauneg ti kitikitda, . . . 2. Dagiti tapi a narabaw ti kitikitda, ken naarkosan kadagiti napateg a bato, dekolor a sarming, kalupkop a balitok, kdp. . . . Dagiti marfil makuna a produkto ti arte ti Fenicia, ket nalabit impakalupkopda kadagiti muebles ti palasio dagiti ari ti Israel. Nadakamat ti Biblia ti ‘marfil a balay’ a binangon ni Acab (1 Ar. 22:39) ken ‘dagiti katre a marfil,’ nga isimbolona ti kinaluho ti biagdat’ Samaria sigun iti pannubngar ni Amos (6:4).”a

 6. Aniat’ mangpasingked a ti Amos ket autentiko?

⁶ Di pagduaduaan a ti Amos ket paset ti katalogo ti Biblia. Ti mangpasingked nga autentiko daytoy isut’ panangdakawat ni Esteban iti tallo a bersikulo idiay Aramid 7:42, 43 ken ti inadaw ni Santiago idiay Aramid 15:15-18.​—Amos 5:25-27; 9:11, 12.

LINAON TI AMOS

 7. Impakdaar ni Amos dagiti panangukom ni Jehova kadagiti ania a nasion?

⁷ Panangukom a maibusor kadagiti nasion (1:1–2:3). “Ni Jehova​—manipud Sion agungorto.” (1:2) Inrugi ni Amos nga impakdaar dagiti sumsumged a panangukom ti Dios kadagiti nasion. Ti Damasco (Siria) inirikna ti Galaad kadagiti landok a pagtaltag. Ti Gaza (Filistia) ken Tiro inyawatda iti Edom dagiti kautibo nga Israelita. Ti mismo nga Edom awanan asi ken nainkabsatan a panagayat. Ti Ammon rinautna ti Galaad. Ti Moab pinuoranna dagiti tulang ti ari ti Edom a nagbalin nga apug. Kabusor amin ni Jehova dagitoy a nasion, ket kunana: “Diakto ibaw-ing ti dusada.”​—1:3, 6, 8, 9, 11, 13; 2:1.

 8. Apay a ti panangukom ni Jehova naiwaragawag met iti Juda ken Israel?

⁸ Panangukom a maibusor iti Juda ken Israel (2:4-16). Dinto met ibaw-ing ni Jehova ti pungtotna iti Juda. Nagsalungasingda “ta tinallikudanda ti linteg ni Jehova.” (2:4) Ket ti Israel? Inkisap ni Jehova dagidi nauyong nga Amoreo ket intednat’ nadam-eg a daga kadakuada. Pinatakderna dagiti Nazareo ken propeta kadakuada, ngem pinilitda dagiti Nazareo a mangilaksid iti karida ket binilinda dagiti propeta: “Dikayo agipadto.” (2:12) Gapuna gunggonen ni Jehova ti pamuonda a kas iti karison a napno iti kaggapas nga irik. Dagiti maingelda a lallaki, agtaraydanto a lamolamo.

 9. Aniat’ mamaneknek a nagsao ni Jehova, ket maibusor iti siasino a nagipadto a naisangayan ni Amos?

⁹ Pannakadusa ti Israel (3:1–6:14). Babaen kadagiti nabileg nga ilustrasionna, impaganetget ni Amos a gapu ta isu ket nagipadto, paneknekanna a nagsao ni Jehova. “Ta awanto ti aramiden ni Soberano nga Apo Jehova a dinto maipalgak ti palimedna kadagiti adipenna a propeta. . . . Ni Soberano nga Apo Jehova a mismo ti nagsao! Siasinonto ti di agipadto?” (3:7, 8) Ni Amos talaga a nagipadto a nangnangruna maikaniwas kadagiti naluho a managsamsam sadi Samaria. Rabsutento ni Jehova ida kadagiti naimnas a katreda, ket madadaelto dagiti balayda a marfil.

10. Aniat’ impalagip ni Jehova iti Israel, ket ania nga aldaw ti rigat ti umas-asideg?

¹⁰ Imbinsabinsa ni Jehova ti panangsaplit ken panangtubngarna iti Israel. Naminlima nga impalagipna kadakuada: “Dikayo nagsubli kaniak.” Gapuna, O Israel, “agsaganaka a sumabet iti Diosmo.” (4:6-12) Adda naimpadtuan a dallot ni Amos: “Ti birhen, nga Israel, natinnag; saanen a makatakder. Nabaybay-anen iti mismo a dagana; awan ti mamatakder kenkuana.” (5:2) Ngem, ni Jehova, a Nangaramid kadagiti banag a nakaskasdaaw sadi langit ken iti daga, aw-awaganna ti Israel tapno Isut’ birukenna ket agtultuloy nga agbiag. Wen, “sapulenyo ti naimbag, a saan nga iti dakes, agingga a dakayo nga umili itultuloyyo ti agbiag.” (5:4, 6, 14) Ngem anianto ti kayuloganna kadakuada ti aldaw ni Jehova? Aldawto dayta ti ay-ay. Kas iti karayan iyanudnanto ida nga idistiero iti labes ti Damasco, ket dagiti napnot’ marfil a balay nga aglaplapunosan a pagdadayaanda agbalinto a reggaay ken rugit.

11. Impilit ni Amos ti nagipadto a maibusor iti Israel gapu iti ania nga autoridad?

¹¹ Nagipadto ni Amos nupay binusorda (7:1-17). Impakita ni Jehova iti propetana ti maysa a tinnag iti tengngat’ Israel. Awanen maipambarda. Duprakenna dagiti santuario ti Israel ket kabilenna ti balay ni Jeroboam II iti kampilan. Ni Amasias a padi ti Betel impakaammona ken Jeroboam: “Ni Amos immalsa a maibusor kenka.” (7:10) Imbaga ni Amasias ken Amos a mapan agipadto idiay Juda. Imbatad ni Amos ti autoridadna, a kunana: “Ni Jehova insinanak iti panangsurot iti arban, ket ni Jehova kinunana kaniak, ‘Inka, agipadtoka iti ilik nga Israel.’” (7:15) Idin impadton Amos ti didigra ken Amasias agraman sangakabbalayanna.

12. Ania a panagbisin ti naipadto iti Israel, ngem ania a nadayag a kari ti nagnguduan ti padto?

¹² Panangirurumen, pannusa, ken pannakaisubli (8:1–9:15). Impakita ni Jehova ken Amos ti basket a naglaon kadagiti prutas iti kalgaw. Kinondenar ti panangirurumen ti Israel kadagiti napanglaw ket insapatana “babaen ti Kinatan-ok ni Jacob” nga agdung-awdanto gapu iti dakes nga aramidda. “‘Adtoy! Umay dagiti aldaw,’ kuna ni Soberano nga Apo Jehova, ‘nga ipaw-itkonto ti bisin ditoy daga, saan a bisin iti tinapay, wenno waw iti danum, no di ket iti panagdengngeg kadagiti sao ni Jehova.’” (8:7, 11) Matuangdanto ket didanto bumangonen. Uray umabutda idiay Sheol wenno kumalay-atda sadi langit, ti ima ni Jehova alaennanto ida. Dagiti managbasol nga umilina mataydanto babaen iti kampilan. Sa, adda ti nadayag a kari! “Iti daydiay nga aldaw, siak ibangonkonto ti abung-abong ni David a natuang, ket sullatakto dagiti gutbawda. . . . sigurado a bangonekto a kas idi punganay.” (9:11) Nakarangrang-ayto dagiti naummong a kautibo ta ti agar-arado makamakamnanto ti agap-apit sakbay a maidulinna dagiti apitna. Permanententon dagitoy a bendision manipud ken Jehova!

NO APAY NAIMBAG

13. Kasanotay a magunggonaan ita kadagiti pammakdaar ni Amos?

¹³ Naimbag kadagiti agbasat’ Biblia ita no amirisendat’ gapu a pinakdaaran ni Amos ti Israel, Juda, ken dagiti kaparangetda. Dagidiay mangilaksid iti linteg ni Jehova, mangsaur ken mangirurumen kadagiti napanglaw, naagum ken imoral, ken mangalagad ti idolatria dida magun-od ti anamong ni Jehova. Ngem pakawanen ni Jehova dagiti mangpanaw kadagita ket agbabawida, ket kaasianna ida. Masiribtayo no suminatay kadagiti rinuker a kadkadua iti daytoy dakes a lubong ket ipangagtay ti patigmaan ni Jehova: “Sapulendak, ket agtultuloykay nga agbiag.”​—5:4, 6, 14.

14. Nagimbagan kadi dagiti Judio idi tiempo ni Esteban dagiti pammalagip ni Amos?

¹⁴ Insitar ni Esteban ni Amos idi papatayenda a kas martir. Impalagipna kadagiti Judio a ti panagrukbab ti Israel kadagiti ganggannaet a dios, kas kada Moloc ken Refan, isut’ makagapu a nakautiboda. Nagimbagan ngata dagidi a Judio ti pannakangngegda manen kadagiti sao ni Amos? Saan! Gaput’ pungtotda, inuborda ni Esteban agingga a natay ket iti kasta naikarida unay a madidigra idi nadadael ti Jerusalem, idi 70 K.P.​—Amos 5:25-27; Ara. 7:42, 43.

15. Aniada a padto ti pannakaisubli ti naimbag nga amirisen?

¹⁵ Naimbag no amirisentay ti kaitungpalan dagiti padton Amos, saan laeng a ti pannakadusa ti Israel, Juda, ken dadduma a nasion no di pay ket dagiti padto iti pannakaisubli. Tapno matungpal dagiti sinao ni Jehova ken Amos, dagiti kautibo nga Israelita nagsublida idi 537 K.K.P. tapno bangonen ken agtaengda kadagiti naglangalang a siudad ket agmulada kadagiti ubas ken minuyongan.​—Amos 9:14; Esd. 3:1.

16. Kasano nga impasimudaag ni Santiago ti kaitungpalan ti Amos 9:11, 12 a nainaig iti kongregasion Kristiano?

¹⁶ Ngem, adda nadayag ken makapabileg a kaitungpalan ti padton Amos idi tiempo dagiti apostol. Idi sinalaysayna ti pannakaummong dagiti di Israelita iti uneg ti kongregasion Kristiano, ni Santiago, babaen iti paltiing, inlawlawagna a naipadto daytoy iti Amos 9:11, 12. Impasimudaagna a ti ‘pannakabangon ti abung-abong ni David a natuangen’ natungpal a nainaig iti kongregasion Kristiano, “tapno dagiti sabali pay a tattao sireregget a sapulenda ni Jehova, a kaduada ti ili kadagiti amin a nasion, ili a nanaganan iti naganko, kuna ni Jehova.” Wen, adtoy ti Nainkasuratan a pammaneknek iti baro a kasasaad, kas nadakamat ni Simon Pedro​—a ti Dios nangala manipud kadagiti nasion ti “ili a maipaay iti naganna.”​—Ara. 15:13-19.

17. Ania a kinarang-ay ken kinapermanente ti impadton Amos a nainaig iti Pagarian ti Dios?

¹⁷ Ni Jesu-Kristo, nga Ulo daytoy a kongregasion Kristiano, naawagan met “anak ni David” nga agtawid iti “trono ni David nga amana” ken agturay iti agnanayon. (Luc. 1:32, 33; 3:31) No kasta ti padton Amos ipatuldona ti kaitungpalan ti tulag ken David para iti pagarian. Dagiti tartaraudi a sao ni Amos saanda la nga itden ti nakaskasdaaw a sirmata ti aglaplapunosan a kinarang-ay inton mabangon “ti abung-abong ni David” no di ket yunay-unayda pay ti kinapermanente ti Pagarian ti Dios: “‘Ket imulakto ida kadagiti dagada, ket ni kaanoman saandanto a maparut idiay dagada nga intedko kadakuada,’ kuna ni Jehova a Diosmo.” Ti daga mapnonto kadagiti agnanayon a bendision bayat nga isubli a naan-anay ni Jehova “ti abung-abong ni David”!​—Amos 9:13-15.

[Footnote]