Kapitulo 10

Kinakristiano​—Ni Jesus Kadit’ Dalan nga Agturong iti Dios?

Aginggadtoy, malaksid iti kapitulot’ Judaismo, inamiristayo dagiti kangrunaan a relihion nga ad-adda a naibasar iti mitolohia. Ita usigentayo ti sabali a relihion nga agkuna nga iyasidegna ti sangatauan iti Dios​—ti Kinakristiano. Aniat’ nakaibatayan ti Kinakristiano​—mitolohia wenno historikal a kinapudno?

 1. (a) Apay a ti historia ti Kakristianuan parnuayenna dagiti serioso a panagduaduat’ dadduma maipapan iti Kinakristiano? (b) Ania a panaggiddiat ti aramidentayo no iti Kakristianuan ken iti Kinakristiano?

TI HISTORIA ti Kakristianuan,a buyogen dagiti gubatna, inkisisionna, krusadana, ken relihiuso a panaginsisingpet, saanna a tinulongan ti gandat ti Kinakristiano. Dagiti napeklan a Muslim ken dadduma pay itudoda ti kinabulok ken kinakillo ti Lumaud, “Kristiano” a lubong a kas gaput’ panangilaksidda iti Kinakristiano. Wen, dagiti makunkuna a Kristiano a nasion napukawdan ti moral a timonda ket iti kasta naisadsaddan kadagiti bato ti kinaaleng-aleng, agum, ken panaglablabes.

2, 3. (a) Aniat’ giddiat ti kondukta dagidi immuna a Kristiano ken dagiti kameng ti moderno a Kakristianuan? (b) Aniat’ sumagmamano a saludsod a masungbatan?

² Paneknekan ni Propesora Elaine Pagels iti librona nga Adam, Eve, and the Serpent, a dagiti estandarte ti orihinal a Kinakristiano naidumada kadagiti nalulok a kustombre itatta, a kinunana: “Adu dagiti Kristiano idi immuna nga uppat a siglo ti nangitandudot’ panagteppelda iti sekso; inlaksiddat’ poligamia ken kadarato uray ti diborsio, idinto ta pinalubosan daytat’ tradision dagiti Judio; ket iniddianda ti pannakikamalala nupay gagangay dayta kadagiti pagano a kapatadada, agraman kinabalangkantis ken homoseksualidad.”

³ Gapuna, nainkalintegan nga imtuoden, Ti kadi historia ti Kakristianuan ken ti moderno a kasasaad ti moralidadna isut’ pudno a pakarukodan dagiti sursuro ni Jesu-Kristo? Aniat’ katatao ni Jesus? Timmulong aya a nangiyasideg ti sangatauan iti Dios? Isu kadi ti naikari a Mesias sigun kadagiti Hebreo a padto? Dagitoy ti sumagmamano a saludsod nga amirisentayo iti daytoy a kapitulo.

Ni Jesus—Ania dagiti Kredensialna?

 4. Sigun iti naadaltayo, aniat’ nadlawtayo a nabatad a nagdumaan ti Kinakristiano agraman dagiti ramutna, ken dagiti kangrunaan a relihion toy lubong?

⁴ Kadagiti immun-una a kapitulo nakitatayo ti prominente a paset ti mitolohia iti gistay amin a kangrunaan a relihion toy lubong. Ngem, idi sinukimattayo dagiti punganay ti Judaismo iti kallabes a kapitulo, saan a mitolohia ti nangrugiantayo no di ket iti historikal a kinaagpayso ni Abraham, nga inapona, ken dagiti kaputotanna. Maipapan iti Kinakristiano ken ti namangon iti dayta, a ni Jesus, kasta met a mangrugitayo, saan nga iti mitolohia, no di ket iti historikal a persona.​—Kitaenyo ti kahon, panid 237.

 5. (a) Aniat’ tallo kadagiti kredensial nga inikutan ni Jesus a mangpaneknek nga isut’ naikari a “bin-i” ni Abraham? (b) Asinodat’ nangisurat iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan?

⁵ Ti umuna a bersikulo ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, a maaw-awagan Baro a Tulag (kitaenyo ti kahon, panid 241), kunana: “Ti libro ti historia ni Jesu-Kristo, anak ni David, anak ni Abraham.” (Mateo 1:1) Sarsarita kad la dayta nga indatag ni Mateo, a Judio a dati nga agsingsingir ti buis ken maysa a kaunaan a disipulo ken mannurat iti kabibiag ni Jesus? Saan. Ti sumaganad a 15 a bersikulo Mat 1:2-16 irekordda ti lineat’ kaputotan ni Abraham ingga ken Jacob, a “nagbalin nga ama ni Jose nga asawa ni Maria, a nakayanakan ni Jesus, a managan ti Kristo.” Ngarud, ni Jesus talaga a kaputotan da Abraham, Juda, ken David ket iti kasta inikutanna ti tallo kadagiti kredensial (prueba) ti naipadto a “bin-i” iti Genesis 3:15 ken ni Abraham.​—Genesis 22:18; 49:10; 1 Cronicas 17:11.

6, 7. Apay napateg ti nakaipasngayan ni Jesus?

⁶ Sabali pay a kredensial ti Mesianiko a Bin-i isut’ lugar a nakaipasngayanna. Nakayanakan ni Jesus? Ibagan Mateo a ni Jesus “nayanak idiay Betlehem ti Judea kadagiti aldaw ni Herodes nga ari.” (Mateo 2:1) Pinasingkedan ni doktor Lucas dayta a salaysay, a kunana maipapan iti masanguanan a pangamaen ni Jesus: “Ni Jose naggapu idiay Galilea, iti siudad ti Nazaret, a simmang-at sadi Judea, idiay siudad ni David, a managan Betlehem, gapu ta kameng ti balay ken pamilia ni David, tapno paipadron agraman ken Maria, a nayawat kenkuana a maikallaysa a kas naikari, nga agdama nga agdadagsen idi.”​—Lucas 2:4, 5.

⁷ Apay a nesesita a mayanak ni Jesus idiay Betlehem imbes nga idiay Nazaret wenno iti sabali pay nga ili? Gapu iti padto a naisawang idi maikawalo a siglo K.K.P. babaen ken Mikias a Hebreo a propeta: “Ket sika, O Betlehem Efrata, sika a bassitka kadagiti rinibo ti Juda, kenka rummuarto ti maysa nga umay kaniak nga agbalin nga agturay iti Israel, a dagiti rugina nanipudda idi ugma, nanipud kadagiti aldaw a di nakedngan.” (Mikias 5:2) Gapuna, babaen iti lugar a nakaipasngayanna, inikutan ni Jesus ti sabali pay a kredensial ti naikari a Bin-i ken Mesias.​—Juan 7:42.

 8. Aniat’ sumagmamano a padto a tinungpal ni Jesus?

⁸ Kinapudnona, tinungpal ni Jesus ti ad-adu pay a padto ti Hebreo a Kasuratan, gapuna napaneknekanna nga ikutna amin a kredensialna kas naikari a Mesias. Mabalinyo a penken ti sumagmamano kadagitoy idiay Biblia. (Kitaenyo ti kahon, panid 245.)b Ngem ita usigentay biit ti mensahe ken ministerio ni Jesus.

Ti Biag ni Jesus Ipatuldonat’ Dalan

 9. (a) Kasano nga inrugi ni Jesus ti publiko a panagministrona? (b) Kasanotay nga ammo a ni Jesus inanamongan ti Dios?

⁹ Ti salaysay ti Biblia ibagana a ni Jesus timmanor a kas normal nga agtutubo a Judio idi tiempona, a nagatender iti lokal a sinagoga ken iti templo sadi Jerusalem. (Lucas 2:41-52) Idi nag-30, inruginan ti publiko a panagministrona. Immuna, isut’ napan ken Juan a kasinsinna, a mangbabautisar idi kadagiti Judio kas simbolo ti panagbabawida idiay karayan Jordan. Ibaga kadatayo ti salaysay ni Lucas: “Idi nabautisaran dagiti amin a tao, ni Jesus nabautisaran met ket, idi nga agkarkararag, ti langit naglukat ket bimmaba kenkuana ti nasantuan nga espiritu a nasimbubukel a kasla kalapati, ket adda timek manipud langit: ‘Sika ti Anakko, ti dungdunguen; inanamonganka.’”​—Lucas 3:21-23; Juan 1:32-34.

10, 11. (a) Aniat’ sumagmamano a kababalin ti metodo ti panangasaba ken panangisuro ni Jesus? (b) Kasano nga impakita ni Jesus ti kinapateg ti nagan ni Amana?

¹⁰ Idi kuan, inrugin ni Jesus ti ministeriona bilang napulotan nga Anak ti Dios. Pinasiarna ti intero a Galilea ken Judea a nangikaskasaba iti mensahe ti Pagarian ti Dios ken nagaramid kadagiti milagro, a kas iti panangagas kadagiti masakit. Di nga immawat iti bayad ken dina biniruk ti kinabaknang wenno pannakaitan-ok. Kinapudnona, kinunana nga ad-addat’ ragsak ti panangited ngem ti panangawat. Insurona met dagiti adalanna a mangasaba.​—Mateo 8:20; 10:7-13; Aramid 20:35.

¹¹ No anagentayo ti mensahen Jesus ken wagas nga inusarna, makitatayo ti nakaigiddiatan ti metodona iti wagas dagiti adu a ministrot’ Kakristianuan. Dina sinugsogan dagiti umili babaen iti nakababain nga emosionalismo wenno pamutbuteng iti impierno. Imbes ketdi, inusar ni Jesus dagiti simple a lohika ken pangngarig, wenno ilustrasion, nga inaldaw a mapaspasamak tapno madanonnat’ puso ken isip. Ti nalatak a Sermonna idiay Bantay isut’ karkarna nga ehemplo ti pannursuro ken metodona. Nairaman iti dayta a sermon isut’ modelo a kararag ni Jesus, nga imbatadna dagiti banag a nasken kadagiti Kristiano babaen iti panangiyun-unada iti pannakadaydayaw ti nagan ti Dios. (Kitaenyo ti kahon, panid 258-9.)​—Mateo 5:1–7:29; 13:3-53; Lucas 6:17-49.

12. (a) Kasano nga imparangarang ni Jesus ti ayat no iti panangisuro ken tigtignayna? (b) Kasano komat’ kasasaad ti lubong no talaga nga ipakat ti Nakristianuan nga ayat?

¹² Idi nakilangen kadagiti pasurotna ken kadagiti kaaduan a tao, imparangarang ni Jesus ti ayat ken asina. (Marcos 6:30-34) Bayat nga inkasabana ti mensahe ti Pagarian ti Dios, personal met nga impakatnat’ ayat ken kinapakumbaba. Gapuna, kadagidi ultimon nga oras ti panagbiagna, nakunana kadagiti disipulona: “Itdek kadakayo ti baro a bilin, nga agayan-ayatkayo; kas iti panagayatko kadakayo. Gapu itoy malasindanto a dakayo dagiti adalak, no adda ayatyo iti maysa ken maysa.” (Juan 13:34, 35) No kasta, ti kababagas ti praktikal a Kinakristiano isut’ ayat a managsakripisio a prinsipiot’ nakaibasaranna. (Mateo 22:37-40) No ipakat kaipapananna daytoy a ti Kristiano ayatenna koma uray dagiti kabusorna, nupay guraenna dagiti dakes nga aramidda. (Lucas 6:27-31) Utobenyo biit dayta. Anian a nagpaiduma a lubong daytoy koma no amin ket aktual nga ipakatda dayta a porma ti ayat!​—Roma 12:17-21; 13:8-10.

13. Aniat’ nakaigiddiatan ti pannursuro ni Jesus kada Confucius, Lao-tzu, ken ni Buddha?

¹³ Kaskasdi, ti insuro ni Jesus saan a basta prinsipio wenno pilosopia, a kas ti insuro da Confucius ken Lao-tzu. Mainayon pay, saan nga insuro ni Jesus, kas ken Buddha, a ti maysa mabalinna nga imaniobra ti bukodna a pannakaisalakan babaen iti dana ti pannakaammo ken pannakalawlawag. Imbes ketdi, insurona a ti Dios isut’ gubuayan ti pannakaisalakan idi a kinunana: “Ta kasta la unay ti panagayat ti Dios iti lubong ta intedna ti Anakna a bugbugtong, tapno amin a mangalagad ti pammati kenkuana saan koma a madadael no di ket maaddaan ti biag nga agnanayon. Ta ti Dios imbaonna ti Anakna ditoy lubong, saan a tapno ukomenna ti lubong, no di ket tapno maisalakan ti lubong baeten kenkuana.”​—Juan 3:16, 17.

14. Apay nakuna ni Jesus a, “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag”?

¹⁴ Gaput’ panangiparangarangna iti ayat ti Ama iti mismo a sasao ken aramidna, ad-adda nga inyasideg ni Jesus dagiti umili iti Dios. Daytat’ makagapu no apay a kinunana: “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag. Awan ti umay ken Ama no di magna kaniak. . . . Ti nakakita kaniak nakitana met ni Ama. Apay a kunaem, ‘Ipakitam kadakami ti Ama’? Dika patien aya a naikaykaysaak iti Ama ket ti Ama naikaykaysa kaniak? Dagiti banag a sawek kadakayo a tattao saanko a sawen a bukbukodko; ngem ni Ama a naikaykaysa kaniak aramidenna dagiti aramidna. . . . Nangngegyo a kinunak kadakayo, Innak ket agsubliakto kadakayo. No inay-ayatdak, nagrag-okay koma ta innak ken Ama, ta ni Ama dakdakkel ngem siak.” (Juan 14:6-28) Wen, ni Jesus isu “ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag” yantangay idaldalanna idi dagita a Judio nga agsubli ken Amana, ti pudno a Diosda, a ni Jehova. Gapuna, ti panangbiruk ti sangatauan iti Dios bigla a rimmubrob ngamin ta ti Dios, gaput’ katan-okan nga ayatna, imbaonna ni Jesus ditoy daga a kas parola ti silaw ken kinapudno a mangidalan iti tao nga agturong iti Ama.​—Juan 1:9-14; 6:44; 8:31, 32.

15. (a) Aniat’ aramidentayo tapno mabirukantay ti Dios? (b) Ditoy daga aniat’ ebidensia nga adda ayat ti Dios?

¹⁵ Maipuon iti ministerio ken ulidan ni Jesus, nakuna kalpasanna ni misionero a Pablo kadagiti Griego sadi Atenas: “Ket [ti Dios] pinataudna iti maysa a tao amin a nasion dagiti tao, tapno agnaedda iti intero a rabaw ti daga, ket inkeddengna dagiti natudingan a panawen ken dagiti beddeng ti pagtaengan dagiti tao, tapno sapulenda ti Dios, bareng no iti panagar-arikapda ket isu talaga a masarakanda, nupay, kinapudnona, saan nga adayo iti tunggal maysa kadatayo. Ta kenkuana agbiagtayo ken aggunaytayo ken addatayo.” (Aramid 17:26-28) Wen, masapulantay ti Dios no la ket situtuloktayo a mangikagumaan a mangbiruk kenkuana. (Mateo 7:7, 8) Imparangarang ti Dios ti bagina ken ti ayatna babaen iti panangipaayna iti daga a mangsuportar iti kasla di maungpot a nagduduma a biag. Itdenna ti kasapulan ti isuamin a sangatauan, nalintegda man wenno nakilloda. Intedna pay iti sangatauan ti naisurat a Saona, ti Biblia, ket imbaonna ti Anakna kas daton a mangsubbot.c Malaksid pay, impaay ti Dios ti badang a kasapulan dagiti tao tapno mabirukandat’ dalan nga agturong Kenkuana.​—Mateo 5:43-45; Aramid 14:16, 17; Roma 3:23-26.

16, 17. Kasano koma nga iparangarang ti pudno a Nakristianuan nga ayat?

¹⁶ Siempre, ti Nakristianuan nga ayat masapul a maiparangarang saan a babaen la kadagiti sao no di nasnasken pay babaen kadagiti aramid. Gapu iti dayta a rason insurat ni apostol Pablo: “Ti ayat managitured ken manangaasi. Ti ayat awan imunna, saan a napasindayag, saan a natangsit, saan a naalas ti aw-awidna, saan nga agimbubukodan, saan nga agluksaw. Saanna nga ikankano ti pannakaranggas. Saanna a pagragsakan ti kinakillo, no di ket makipagrag-o iti kinapudno. Isuamin sagabaenna, isuamin patienna, isuamin inanamaenna, isuamin ituredna. Ti ayat saan a maibus uray kaano.”​—1 Corinto 13:4-8.

¹⁷ Imbatad pay ni Jesus ti kinapateg ti panangiwaragawag iti Pagarian ti langit​—ti panangituray ti Dios iti natulnog a sangatauan.​—Mateo 10:7; Marcos 13:10.

Tunggal Kristiano Ebanghelisador

18. (a) Aniat’ intampok ni Jesus iti Sermonna idiay Bantay? (b) Aniat’ rebbengen ti tunggal Kristiano? (c) Kasano nga insagana ni Jesus dagiti disipulona iti ministerioda, ket ania a mensahe ti inda ikasaba?

¹⁸ Sigun iti Sermonna idiay Bantay, impaganetget ni Jesus kadagiti umariwekwek ti rebbengenda a mangsilnag kadagiti sabali babaen kadagiti sao ken aksionda. Kunana: “Dakayo ti silaw ti lubong. Ti siudad a naisaad iti rabaw ti bantay saan a mabalin nga ilemmeng. Saan a gangatan dagiti tao ti silaw sada ikabil iti sirok ti salup, no di ket iti pangiparabawan, ket lawaganna dagiti isuamin nga adda iti balay. Kasta koma ti panaglawag ti silawyo iti sanguanan dagiti tao, tapno makitada dagiti naimbag nga aramidyo ket dayawenda koma ni Amayo nga adda sadi langit.” (Mateo 5:14-16) Sinanay ni Jesus dagiti disipulona tapno ammoda ti ikasaba ken isuroda bayat ti panagbiaheda bilang agbambaniaga a ministro. Ket ania komat’ mensaheda? Daydi mismo nga inkasaba ni Jesus, ti Pagarian ti Dios, nga iturayannanto a sililinteg ti daga. Kas inlawlawag ni Jesus iti naminsan: “Kasta met a kadagiti sabali a siudad masapul nga ipakaammok ti naimbag a damag ti pagarian ti Dios, gapu ta daytoy ti nakaibaonak.” (Lucas 4:43; 8:1; 10:1-12) Kinunana pay a ti paset ti pagilasinan a pakakitaan a maudin nga aldaw a ta “daytoy naimbag a damag ti pagarian maikaskasabanto iti amin a napagnaedan a daga a maipaay a pammaneknek kadagiti amin a nasion; ket iti kasta umayton ti panungpalan.”​—Mateo 24:3-14.

19, 20. (a) Apay a ti pudno a Kinakristiano datin nga aktibo, mangaskasaba a relihion? (b) Ania dagiti nasken a saludsod a masapul a sungbatan itan?

¹⁹ Idi 33 K.P., sakbay ti yuulinat’ langit, imbilin ni nagungar nga Jesus kadagiti disipulona: “Isuamin a pannakabalin naited kaniak idiay langit ken iti rabaw ti daga. Inkayo ngarud ket pagbalinenyo nga adalan dagiti tao kadagiti amin a nasion, a bautisaranyo ida iti nagan ti Ama ken ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu, nga isuroyo ida a salimetmetanda dagiti isuamin a banag nga imbilinko kadakayo. Ket, adtoy! addaak kadakayo kadagiti amin nga aldaw agingga iti panagngudo ti sistema dagiti banag.” (Mateo 28:18-20) Daytoy ti maysa a makagapu no apay a ti Kinakristiano, nanipud pannakayusuatna, ket aktibo, mangaskasaba a relihion a ginargarina ti pungtot ken imun ti pasurot dagiti agdama a Griego ken Romano a relihion idi a tiempo, a naibasar iti mitolohia. Ti pannakaidadanes ni Pablo sadi Efeso nabatad a pasingkedanna dayta.​—Aramid 19:23-41.

²⁰ Dagitoy itan ti saludsod, Aniat’ intukon ti mensahet’ Pagarian ti Dios kadagiti natay? Ania a namnama dagiti natay ti inkasaba ni Kristo? Intukonna kadi ti pannakaisalakan manipud “impierno nga apuy” para kadagiti “imortal a kararua” dagiti namati kenkuana? Wenno ania?​—Mateo 4:17.

Namnamat’ Biag nga Agnanayon

21, 22. (a) Aniat’ nangidiligan ni Jesus iti natay a kasasaad ni Lazaro, ken apay? (b) Aniat’ ninamnama ni Marta iti natay a kabsatna?

²¹ Nalabit ti kalalawagan a pangripiripan iti namnama nga inkasaba ni Jesus magun-odtayo iti imbagana ken inaramidna idi natay ni Lazaro a gayyemna. Kasanot’ panangmatmat ni Jesus iti daytoy nga ipapatay? Idi inrubbuatnat’ mapan iti balay da Lazaro, kinunan Jesus kadagiti disipulona: “Ni Lazaro a gayyemtayo napan naginana, ngem innak tapno riingek iti turogna.” (Juan 11:11) Impada ni Jesus ti natay a kasasaad ni Lazaro iti pannaturog. No nairut ti turogtayo, awan pulos mapuotantayo, a dayta maitunos iti Hebreo nga ebkas idiay Eclesiastes 9:5: “Ta dagiti sibibiag ammoda a mataydanto; ngem dagiti natay dida ammo ti aniaman.”

²² Nupay uppat nga aldawen a natay ni Lazaro, madlawtayo a saan a nadakdakamat ni Jesus a ti kararua ni Lazaro ket adda idiay langit, impierno, wenno purgatorio! Idi dimteng ni Jesus idiay Betania ket isu sinabat ni Marta, a kabsat ni Lazaro, kinuna ni Jesus kenkuana, “Agungarto ni kabsatmo.” Kasanot’ isusungbatna? Kinuna kadin Marta a ni Lazaro ket addan idiay langit? Insungbat ni Marta: “Ammok a bumangonto inton panagungar iti maudi nga aldaw.” Daytat’ nabatad a mangipakita a ti namnama dagiti Judio idi a tiempo isut’ panagungar, isusublida nga agbiag ditoy daga.​—Juan 11:23, 24, 38, 39.

23. Ania a milagro ti inaramid ni Jesus, ket aniat’ epektona kadagiti nakabuya?

²³ Simmungbat ni Jesus: “Siak ti panagungar ken ti biag. Ti mangalagad ti pammati kaniak, uray no matay, agbiagto pay; ket siasinoman nga agbiag ken mangalagad ti pammati kaniak saanto a matay a pulos. Patiem daytoy?” (Juan 11:25, 26) Tapno paneknekanna daytoy, napan ni Jesus iti kueba a nakaitaneman ni Lazaro ket isut’ inayabanna a sibibiag iti imatang dagiti kabsatna, da Maria ken Marta, ken dagiti kaarubada. Kunaen ti salaysay: “Gapuna adu kadagiti Judio nga immay ken Maria ken nakakita iti inaramid ni Jesus namatida kenkuana . . . Iti kasta ti umariwekwek a naikuyog kenkuana idi inawaganna ni Lazaro iti pakalaglagipan a tanem ken pinagungarna kadagiti natay intultuloyda a sinaksian.” (Juan 11:45; 12:17) Nakitada a mismo ti milagro, ket namatida ken pinaneknekanda ti kinaagpaysona. Dagidi relihiuso a sumupsuppiat idi ken Jesus mabalin a pinatida met dayta a pasamak, ta ti rekord kunaenna a dagiti kangrunaan a padi ken Fariseo inggakatda a papatayen ni Jesus “ta daytoy a tao nagaramid kadagiti adu a pagilasinan.”​—Juan 11:30-53.

24. (a) Adinot’ yan ni Lazaro bayat ti uppat nga aldaw? (b) Aniat’ kunaen ti Biblia maipapan iti imortalidad?

²⁴ Napanan ni Lazaro bayat ti uppat nga aldaw a pannakatayna? Awan. Awan idit’ puotna, a matmaturog iti tanem nga ur-urayenna ti panagungar. Isut’ binendisionan ni Jesus babaen iti milagro a panangpagungarna kenkuana kadagiti natay. Ngem sigun iti salaysay ni Juan, awan nasaon Lazaro a maipapan iti ipapannat’ langit, impierno, wenno purgatorio bayat dagita nga uppat nga aldaw. Apay nga awan? Gapu ngamin ta awan ti imortal a kararuana a kabaelanna ti mapan kadagiti kasta a lugar.d​—Job 36:14; Ezequiel 18:4.

25. (a) No saritaen ti Biblia ti biag nga agnanayon, aniat’ tuktukoyenna? (b) Ti yaay ti naikari a Pagarian ti Dios agpannuray iti ania?

²⁵ Gapuna, idi nadakamat ni Jesus ti biag nga agnanayon, mabalin a tuktukoyenna ti kasta a biag sadi langit bilang napabaro nga imortal nga espiritu a makipagturay kenkuana idiay Pagarianna, wenno tuktukoyenna ti biag nga agnanayon a kas tao iti paraiso a daga iti sidong ti turay dayta a Pagarian.e (Lucas 23:43; Juan 17:3) Sigun iti kari ti Dios, ti piguratibo a pannakipagtaengna iti natulnog a sangatauan ditoy daga yegnanto dagiti nawadwad a bendision ditoy daga. Pumudno amin dagitoy, no ni Jesus talaga nga imbaon ken inanamongan ti Dios.​—Lucas 22:28-30; Tito 1:1, 2; Apocalipsis 21:1-4.

Ti Anamong ti Dios—Kinaagpaypayso, Saan a Mitolohia

26. Ania a karkarna a pasamak ti naangay iti imatang da disipulo a Pedro, Santiago, ken Juan?

²⁶ Kasanotay nga ammo a ni Jesus ket inanamongan ti Dios? Umuna, idi nabautisaran ni Jesus, adda timek manipud langit a nangngegda a nagkuna: “Daytoy ti Anakko, ti dungdunguen, nga inanamongak.” (Mateo 3:17) Kalpasanna, naipasango kadagiti sabali a saksi ti pammasingked daytoy nga anamong. Da disipulo a Pedro, Santiago, ken Juan, a dati a mangngalap sadi Galilea, kinuyogdan Jesus iti nangato a bantay (nalabit, Bantay Hermon, a 2,814 a metrot’ kangatona). Sadiay, adda karkarna a pasamak a nasaksian dagiti matada: “Ket [ni Jesus] nagbaliw iti sanguananda, ket naglawag ti rupana a kasla ti init, ket dagiti pagan-anayna nagbalinda a napudaw a kas iti lawag. Ket, adtoy! nagparang kadakuada da Moises ken Elias, a makisasao kenkuana. . . . Adtoy! ti maysa nga ulep a naraniag lininonganna ida, ket, adtoy! ti maysa a timek iti ulep kinunana: ‘Daytoy ti Anakko, ti dungdunguen, nga inanamongak; isu ti denggenyo.’ Idi nangngeg daytoy dagiti adalan nagpaklebda ket nagbutengda ti napalalo.”​—Mateo 17:1-6; Lucas 9:28-36.

27. (a) Aniat’ epekto kadagiti disipulo daydi panagbalbaliw (transfiguration)? (b) Kasanot’ pannakaammotayo a ni Jesus saan a mitolohia?

²⁷ Daytoy nangngeg ken nakita a pammasingked manipud iti Dios pinabilegna unay ti pammati ni Pedro, ta insuratna kalpasanna: “Saan, dimi sinursurot dagiti nainsikapan a palpaltuad [Griego: myʹthois, mitolohia] idi impakaammomi kadakayo ti pannakabalin ken ti kaadda ni Apotayo a Jesu-Kristo, no di ket nasaksian dagiti matami ti dayagna. Ta inawatna iti Dios nga Ama ti dayaw ken dayag, idi immay kenkuana babaen ti nakaskasdaaw a dayag dagiti kastoy a sao: ‘Daytoy ti Anakko, ti dungdunguen, isu nga inanamongak a mismo.’ Wen, dagitoy a sao nangngegmi nga immay nanipud langit idi nga addakam a naikuyog kenkuana idiay nasantuan a bantay.” (2 Pedro 1:16-18) Dagidi Judio a disipulo a da Pedro, Santiago, ken Juan aktual a nakitada ti milagro a panagbalbaliw ni Jesus ket nangngegda ti timek a pananganamong ti Dios manipud langit. Ti pammatida naibatay iti aktual a nakita ken nangngegda, saan ket nga iti mitolohia wenno “sarsarita dagiti Judio.” (Kitaenyo ti kahon, panid 237.)​—Mateo 17:9; Tito 1:13, 14.f

Ipapatay ni Jesus ken Sabali Pay a Milagro

28. Idi tawen 33 K.P., kasanot’ siuulbod a panangakusarda ken Jesus?

²⁸ Idi tawen 33 K.P., ni Jesus inarestar ken binista dagiti Judio a relihiuso a turayen, a siuulbod nga inakusarda iti tabbaaw gapu ta inawagannat’ bagina nga Anak ti Dios. (Mateo 26:3, 4, 59-67) Yantangay kasla kaykayat dagidi Judio a dagiti agturay a Romano ti mangpapatay kenkuana, intulodda ken ni Pilato sada manen siuulbod nga inakusar, ngem ita gaput’ panangiparitna iti panagbayaddat’ buis ken Cesar ken iti panagkunana nga isu a mismo ket ari.​—Marcos 12:14-17; Lucas 23:1-11; Juan 18:28-31.

29. Kasanot’ ipapatay ni Jesus?

²⁹ Kalpasan a ni Jesus ket nagpasa-pasaan dagiti agtuturay, ni Poncio Pilato a Romano a gobernador, gaput’ panangipapilit dagidi nagderraaw nga umili a sinugsogan dagiti relihiuso a lider, timmulok tapno awan riri ket sinentensiaanna ni Jesus iti ipapatay. Kas nagbanaganna, natay a nakababain ni Jesus idiay kayo, ket ti bangkayna naidulin idiay tanem. Ngem iti maikatlo nga aldaw adda napasamak a nangliwliwa kadagiti aglukluksaw a disipulo ni Jesus ket nagbalinda a naragsak a manamati ken naregta nga ebanghelisador.​—Juan 19:16-22; Galacia 3:13.

30. Aniat’ namuspusan dagiti relihiuso a lider tapno awan sinasaur a mapasamak?

³⁰ Dagidi relihiuso a lider, gaput’ panagsuspetsada a sauren ida dagiti pasurot ni Jesus, napanda nagdawat ken Pilato: “‘Apo, malagipmi a daydi manangulbod kinunana idi sibibiag pay, “Inton malpas ti tallo nga aldaw agungarakto.” Ibilinmo ngarud a mabantayan koma ti tanem agingga iti maikatlo nga aldaw, di la ket ta dagiti adalanna umayda ket takawenda ket kunaenda kadagiti umili, “Nagungar kadagiti natay!” ket daytoy pannakaallilaw a maudi dakdakesto ngem iti immuna.’ Kinuna ni Pilato kadakuada: ‘Adda guardiayo. Inkay aywanan iti kasayaatan nga ammoyo.’ Gapuna a napanda ket inaywananda ti tanem babaen iti panangtimbreda iti bato ken nangikabilda iti guardia.” (Mateo 27:62-66) Kasanot’ katalged ti panangaywanda?

31. Aniat’ napasamak idi simmarungkar dagiti matalek a babbai iti tanem ni Jesus?

³¹ Idi maikatlo nga aldaw kalpasan ti ipapatay ni Jesus, tallo a babbai ti napan iti tanem tapno sapsapuanda ti bangkay iti nabanglo a lana. Aniat’ natakkuatanda? “Ket iti nasapa unay iti umuna nga aldaw ti lawas dimtengda iti tanem, idi rimmuaren ti init. Ket kunada iti maysa ken maysa: ‘Asinonto ti mangiligsay para kadatayo iti bato nga adda iti ruangan ti pakalaglagipan a tanem?’ Ket idi timmangadda, nakitada a naligsayen daydi bato, idinto ta dakkel unay. Idi simrekda iti pakalaglagipan a tanem, nakitada ti maysa a baro a situtugaw iti sikigan a makanawan a nagkawes ti maysa a puraw a pagan-anay, ket nakigtotda. Kinunana kadakuada: ‘Saankay nga agkigtot. Sapsapulenyo ni Jesus a Nazareno, daydi naibitin. Nagungaren, awan ditoy. Kitaenyo! Ti disso a nangikabilanda kenkuana. Ngem inkayo, ibagayo kadagiti adalanna ken ni Pedro, “Isu mapan iti masanguananyo idiay Galilea; isu makitayonto idiay, kas imbagana kadakayo.”’” (Marcos 16:1-7; Lucas 24:1-12) Nupay naisangsangayan a guardia ti insaad dagidi relihiuso a lider, ni Jesus pinagungar latta ni Amana. Mitolohia kadi dayta wenno historikal a kinapudno?

32. Aniada a natibker a rason ti namatian ni Pablo a nagungar ni Jesus?

³² Agarup 22 a tawen kalpasan daytoy a pasamak, ni Pablo, a dati a nangidadanes kadagiti Kristiano, nagsurat ket inlawlawagna no kasano nga isu namati a ni Kristo ket nagungar: “Ta inyawatko kadakayo, kadagiti umuna a banag, ti inawatko met, a ni Kristo natay gapu kadagiti basoltayo kas mayalubog kadagiti Kasuratan; ket naitanem, wen, ket nagungar iti maikatlo nga aldaw kas mayalubog kadagiti Kasuratan; ket nagparang ken Cefas, kalpasanna kadagiti sangapulo ket dua. Kalpasanna nagparang kadagiti nasurok a lima gasut a kakabsat iti namimpinsan, a kaaduan kadakuada addada pay agingga ita, ngem dagiti dadduma naturogdan ken patay. Kalpasanna nagparang ken Santiago, kalpasanna kadagiti amin nga apostol.” (1 Corinto 15:3-7) Wen, ni Pablo adda napaypayso a pagbasaran ti panangirisgonat’ biagna maigapu iti nagungar a Jesus, ket ramanenna dayta ti testimonia ti agarup 500 a nakasaksi a dagitoy naimatanganda ti personal a nagungar a Jesus! (Roma 1:1-4) Ammo ni Pablo a nagungar ni Jesus, ket isu addaan ti napupuersa pay a rason tapno ibagana ti kasta, a kas inlawlawagna pay: “Ngem kamaudiananna amin nagparang met kaniak a kasla iti maysa a nayanak a nasapa unay.”​—1 Corinto 15:8, 9; Aramid 9:1-19.

33. Apay a situtulok dagidi immuna a Kristiano nga agbalin a martir gaput’ pammatida?

³³ Dagidi immuna a Kristiano situtulokda a matay kas martir kadagiti Romano a teatro. Apay? Agsipud ta ammoda a ti pammatida naibatay kadagiti historikal a kinaagpaypayso, saan ket nga iti mitolohia. Agpaypayso a ni Jesus isu ti Kristo, wenno ti Mesias, a naikari sigun kadagiti padto ket isu imbaon ti Dios ditoy daga, nga inawatna ti anamong ti Dios, sa natay iti kayo kas natarnaw nga Anak ti Dios, ken napagungar kadagiti natay.​—1 Pedro 1:3, 4.

34. Sigun ken apostol Pablo, apay a ti panagungar ni Jesus ket nesesita iti Nakristianuan a pammati?

³⁴ Irekomendarmi ti inkay panangbasa iti intero a kapitulo 15 ti immuna a surat ni Pablo kadagiti taga Corinto 1Cor 15 tapno matarusanyo ti pammati ni Pablo iti panagungar ken no apay nesesita dayta iti Nakristianuan a pammati. Ti kababagas ti mensahena nayebkas kadagitoy a sao: “Nupay kasta, ita ni Kristo napagungar kadagiti natay, nga isu ti umuna a bunga kadagiti naturog ken patay. Ta yantangay gapu iti tao [ni Adan] immay ni patay, gapu iti tao umay met ti panagungar dagiti natay. Ta kas matayda amin ken Adan, kasta met mabiagdanto amin ken Kristo.”​—1 Corinto 15:20-22.

35. Aniada a bendision ti inkari ti Dios para iti daga ken iti sangatauan? (Isaias 65:17-25)

³⁵ Ti panagungar ni Kristo Jesus no kasta adda panggepna nga inton agangay paglainganto ti intero a sangatauan.g Linuktanna pay ti dana tapno matungpalto ni Jesus kalpasanna dagiti amin a Mesianiko a padto. Ti nalinteg a turayna manipud kadagiti di makita a langit din agbayag dumanonen iti nadalusan a daga. Addanton ti dineskribir ti Biblia a “baro a langit ken baro a daga” nga iti dayta ti Dios “punasennanto amin a lua kadagiti matada, ket awanton ni patay, awanto metten ti sasaibbek wenno sangsangit wenno rigat. Dagiti immuna a banag limmabasdan.”​—Apocalipsis 21:1-4.

Pinasungadanda ti Apostasia ken Pannakaidadanes

36. Aniat’ naangay idi Pentecostes 33 K.P., ken aniat’ resultana?

³⁶ Di nagbayag kalpasan ti ipapatay ken panagungar ni Jesus, adda sabali a milagro a naangay a nangpakired ken nangdagdag iti panangaskasaba dagidi immuna a Kristiano. Idi aldaw ti Pentecostes ti tawen 33 K.P., imbukbok ti Dios manipud langit ti nasantuan nga espirituna, wenno aktibo a puersana, iti agarup 120 a Kristiano a naguummong sadi Jerusalem. Ti resultana? “Ket dagiti dila a kasla apuy nagparang kadakuada a naibunong, ket adda nagdisso iti tunggal maysa kadakuada, ket napnoda amin iti nasantuan nga espiritu ket rinugianda ti nagsao kadagiti sabali a pagsasao, a kas inted ti espiritu kadakuada tapno agsaoda.” (Aramid 2:3, 4) Dagidi Judio a baniagat’ lenguaheda a nairana sadi Jerusalem nasdaawda a nakangngeg kadagidiay impapanda nga ignorante a Judio a taga Galilea nga agsasao iti ganggannaet a lenguahe. Nagbanaganna, adut’ namati. Ti Nakristianuan a mensahe nagwaras a kasla apuy bayat a dagitoy kabbaro a Judio a mammati nagawidda kadagiti dagada.​—Aramid 2:5-21.

37. Aniat’ reaksion ti dadduma a Romano a turayen iti dayta baro a relihion Kristiano?

³⁷ Ngem di nagbayag naummong dagiti ulep ti bagio. Dagiti Romano nagamkanda daytoy baro ken kasla ateistiko a relihion nga awanan idolo. Nangrugi ken Emperador Nero, impakatda ti nakas-ang a pannakaidadanes dagiti Kristiano iti immuna a tallo a siglo ti Kadawyan a Panawentayo.h Adu a Kristianot’ kinondenarda a matay kadagiti koliseum, tapno mapnek dagiti sadistiko a mawaw-dara nga emperador ken umariwekwek a nagaaripuno a mangbuya kadagiti preso a naipuruak kadagiti atap nga animal.

38. Ania a kasasaad ti naipadto a mangburiborto iti immuna a Nakristianuan a kongregasion?

³⁸ Sabali pay a makaburibor nga elemento kadagidi nagkauna nga aldaw isu daydiay impadto dagiti apostol. Kas pangarigan, ni Pedro kinunana: “Nupay kasta, adda pay idi dagiti ulbod a mammadto iti tengnga dagiti umili, a kas met ti kaaddanto dagiti ulbod a mannursuro iti tengngayo. Dagitoy a mismo mangiserrekto a sililimed kadagiti makadadael a sekta ket paglikudandanto uray ti makinkua a nanggatang kadakuada, ket ikuyogda met laeng kadakuada ti napardas a pannakapukawda.” (2 Pedro 2:1-3) Apostasia! Daytat’ iyiikay manipud pudno a panagdaydayaw, pannakikompromiso kadagiti agdama a relihiuso a moda ti Romano a lubong, a naigamer iti Griego a pilosopia ken kapanunotan. Kasano nga immapay dayta? Sungbatanto ti sumaruno a kapitulo dayta ken dagiti umarngi a saludsod.​—Aramid 20:30; 2 Timoteo 2:16-18; 2 Tesalonica 2:3.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 237]

Maysa Kadi a Mitolohia ni Jesus?

“Ti kadi estoria ti kabibiag ti namangon iti Kinakristiano ket produkto ti ladingit, imahinasion, ken namnama ti tao​—maysa a mitolohia a maipada kadagiti sarsarita da Krishna, Osiris, Attis, Adonis, Dionysus, ken Mithras?” inyimtuod ni historiador Will Durant. Insungbatna nga idi immuna a siglo, ti panangilaksid ken Kristo “agparang a di pulos inutob dagiti kakaruan a gentil wenno dagiti Judio a bumusbusor iti nagkauna a Kinakristiano.”​—The Story of Civilization: Part III​—Caesar and Christ.

Ni Suetonius (c. 69-140 K.P.), a Romano a historiador, sigun iti historiana a The Twelve Caesars, kinunana maipapan ken emperador Claudius: “Gapu ta dagiti Judio idiay Roma ket naynayda a mangrirriribuk babaen iti panangsugsog ni Chrestus [Kristo], pinaksiatna ida manipud iti siudad.” Naangay daytoy idi tawen 52 K.P. (Idiligyo ti Aramid 18:1, 2.) Paliiwenyo ta awan duadua a nadakamat ni Suetonius ti kaadda ni Kristo. Maipuon itoy agpaypayso a pangibasaran ken nupay nagpeggad ti biagda gaput’ pannakaidadanes, siaaktibo dagidi nagkauna a Kristiano a nangirakurak iti pammatida. Narigat siguro a panunoten nga irisgoda ti biagda no maigapu la iti mitolohia. Ti ipapatay ken panagungar ni Jesus naangay bayat ti panagbiagda, ket dadduma kadakuada ti nakasaksi kadagita a pasamak.

Kastoy ti konklusion ni historiador Durant: “No ti sumagmamano a simple a lallaki bayat ti maysa la a kaputotan ket nabaelanda nga inimbento ti kasta a nakapupuersa ken makaallukoy a personalidad, ken nakatantan-ok a prinsipio ken makatignay a sirmatat’ natauan a panagkakabsat, agbanagto a maysa a milagro dayta nga ad-adda ngad la a di nakapapati ngem ti aniaman a nairekord kadagiti Ebanghelio.”

[Ladawan]

Ni Jesus nangasaba ken nagaramid kadagiti milagro iti daytoy a deppaar ti Galilea idiay kadaanan a Palestina

[Kahon/Ladawan iti panid 241]

Asinot’ Nangisurat iti Biblia?

Ti Biblia dagiti Kristiano naglaon ti 39 a libro ti Hebreo a Kasuratan (kitaenyo ti kahon, panid 220), nga aw-awagan dagiti adu kas Daan a Tulag, ken ti 27 a libro ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, a masansan a maaw-awagan Baro a Tulag.i No kasta, ti Biblia ket bassit a libreriat’ 66 a libro nga insurat ti 40 a lallaki bayat ti 1,600 a tawen ti historia (nanipud 1513 K.K.P. inggat’ 98 K.P.).

Ti Griego a Kasuratan ramanennat’ uppat nga Ebanghelio, wenno salaysay ti kabibiag ni Jesus ken ti naimbag a damag nga inkasabana. Dua kadagitoy ti insurat dagiti kaunaan a pasurot ni Kristo, ni Mateo, nga agsingsingir ti buis, ken ni Juan, a mangngalap. Dagidiay met dua insurat dagiti immuna a manamati a da Marcos ken ni Lucas, a doktor. (Colosas 4:14) Dagiti Ebanghelio sarunuen ti Aramid dagiti Apostol, a salaysay ti gapuanan dagiti immuna a Kristiano a misionero a ginupgop ni Lucas. Ti sumaruno isut’ 14 a surat ni apostol Pablo a naiturong iti nadumaduma a Kristiano ken kongregasion, sa sarunuen dagiti surat da Santiago, Pedro, Juan, ken Judas. Ti maudi a libro isut’ Apocalipsis, nga insurat ni Juan.

Idinto ta nagadu a tattao a nagdudumat’ kapadasanda ken nagbibiag iti nagsasabali a tiempo ken kultura ket nakapataudda ti kasta a nakatuntunos a libro, nabileg a prueba dayta a ti Biblia saan a basta produkto ti saririt ti tao no di ket impaltiing ti Dios. Kunaen a mismot’ Biblia: “Isuamin a Kasuratan impaltiing ti Dios [iti literal, “insang-aw ti Dios”] ket naimbag a pakasursuruan.” Gapuna, ti Kasuratan naisurat iti sidong ti impluensia ti nasantuan nga espiritu, wenno aktibo a puersa ti Dios.​—2 Timoteo 3:16, 17, Int.

[Ladawan]

Daytoy di kompleto a Romano a kitikit nga inusarnat’ Latin a nagan ni Poncio Pilato (maikadua a linea, “IVS PILATVS”) pasingkedanna nga isu ket nalatak a tao sadi Palestina, kas sinaot’ Biblia

[Footnote]

[Kahon iti panid 245]

Ti Mesias Sigun iti Padtot’ Biblia

Padto Pasamak Kaitungpalanna

Mik. 5:2 Naipasngay sadi Betlehem Luc. 2:4-11; Juan 7:42

Os. 11:1 Naayaban nanipud Egipto Mat. 2:15

Isa. 61:1, 2 Nadutokan Luc. 4:18-21

Isa. 53:4 Inawitnat’ an-anayentayo Mat. 8:16, 17

Sal. 22:1 Binaybay-an ti Dios Mat. 27:46; Mar. 15:34

[Kahon iti panid 258, 259]

Ni Jesus ken ti Nagan ti Dios

Idi insurona dagiti disipulona nga agkararag, kinuna ni Jesus: “Dakayo, ngarud, agkararagkayo a kastoy: ‘Amami sadi langit, madaydayaw koma ti naganmo. Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met ditoy daga.’”​—Mateo 6:9, 10.

Ammo ni Jesus ti kinapateg ti nagan ni Amana ket inggunamgunamna dayta. Gapuna, kadagiti relihiuso a kabusorna, kinunana: “Immayak iti nagan ni Amak, ngem saandak nga awaten; no sabali ti umay koma iti naganna met laeng, isu awatenyonto. . . . Imbagak kadakayo ngem dikay mamati. Dagiti aramid nga aramidek iti nagan ni Amak, dagita ti mangpaneknek iti maipapan kaniak.”​—Juan 5:43; 10:25; Marcos 12:29, 30.

Idi nagkararag ken Amana, kinunan Jesus: “‘Ama, itan-okmo ti naganmo.’ Immay ngarud ti timek a nanipud langit: ‘Intan-okkon ket itan-okkonto manen.’”

Iti sabali pay nga okasion, inkararag ni Jesus: “Imparangarangko ti naganmo kadagiti tao nga intedmo kaniak itoy lubong. Kukuam ida idi, ket intedmo ida kaniak, ket sinalimetmetanda ti saom. Ket impakaammok kadakuada ti naganmo ket ipakaammokto, tapno ti ayat a panangayatmo kaniak adda koma kadakuada ken siak naikaykaysaak kadakuada.”​—Juan 12:28; 17:6, 26.

Bilang Judio, pamiliar idi ni Jesus iti nagan ni Amana, a Jehova, wenno Yahweh, ta kabesadona ti teksto a kunana: “‘Dakayo dagiti saksik,’ kuna ni Jehova, ‘ken ti adipenko a pinilik, tapno maammuanyo ken patiendak, ken maawatanyo a siak met laeng Daydiay. Awan idi ti nabukel a Dios nga immun-una ngem siak, ket awanto met iti sumaruno kaniak. . . . Gapuna a dakayo dagiti saksik,’ kuna ni Jehova, ‘ket siak ti Dios.’”​—Isaias 43:10, 12.

No kasta, dagiti Judio bilang nasion napilida nga agbalin a saksi ni Jehova. Bilang Judio, ni Jesus maysa met a saksi ni Jehova.​—Apocalipsis 3:14.

Agparang nga idi immuna a siglo, kaaduan a Judio didan balbaliksen ti naipalgak a nagan ti Dios. Nupay kasta, adda dagiti manuskrito a mangpaneknek a dagiti immuna a Kristiano a nangusar iti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan mabalin a nakitada ti Hebreo a Tetragrammaton a nausar iti Griego a teksto. Kas kinuna ni George Howard, a propesor ti relihion ken ti Hebreo: “Idi a ti Septuagint nga isut’ inusar ken inadaw ti Baro a Tulag a simbaan ket linaonna ti Hebreo a porma ti nadibinuan a nagan, di pagduaduaan a dagiti mannurat ti Baro a Tulag inramanda met ti Tetragrammaton kadagiti tekstoda. Ngem idi a ti Hebreo a porma ti nadibinuan a nagan ket naikkat [kamaudiananna] a kinaykayatda dagiti Griego a sandi idiay Septuagint, naikkat metten dayta kadagiti Baro a Tulag a teksto ti Septuagint.”

No kasta, inrason ni Propesor Howard a dagiti Kristiano idi immuna a siglo nabatad a naawatanda dagiti teksto a kas iti Mateo 22:44, a dita inadaw ni Jesus ti Hebreo a Kasuratan kadagiti kabusorna. Kunan Howard, “Ti simbaan ti immuna a siglo nalabit imbasana, ‘Ni YHWH kunana iti Apok’” imbes ketdi a kas dagiti naud-udi a bersion a, “‘Ti Apo kunana iti Apok,’ . . . a dayta ket nalidem ken saan a piho.”​—Salmo 110:1.

Ti panangusar ni Jesus iti nadibinuan a nagan isut’ pasingkedan daydi akusasion dagiti Judio adu a siglo kalpasan ti ipapatayna a nabaelannat’ nagmilagro, “gapu la ngamin ta kinabesadona a nalaing ti ‘sekreto’ ti nagan ti Dios.”​—The Book of Jewish Knowledge.

Ni Jesus talaga nga ammona ti naisalsalumina a nagan ti Dios. Nupay kastat’ tradision dagiti Judio idi a tiempo, sigurado nga usaren latta ni Jesus dayta a nagan. Dina impalubos dagiti tradision ti tao a mangapaw iti linteg ti Dios.​—Marcos 7:9-13; Juan 1:1-3, 18; Colosas 1:15, 16.

[Ladawan]

Paset ti papiro (umuna a siglo K.K.P.) nga ipakitanat’ Hebreo a nagan ti Dios idiay Griego a teksto ti Septuagint

[Dagiti Ladawan iti panid 238]

Nagusar ni Jesus ti adu nga ilustrasion bayat iti panangisurona​—panagmulat’ bin-i, panagani, panagdaklis, pannakabiruk iti perlas, naglalaok nga arban, ken kaubasan, malaksid pay kadagiti dadduma (Mateo 13:3-47; 25:32)

[Ladawan iti panid 243]

Babaen iti pannakabalin ti Dios, ni Jesus nagaramid ti adu a milagro, agraman ti panangpalinakna iti bagio

[Ladawan iti panid 246]

Ti Tetra-grammaton, wenno uppat a konsonante a YHWH (Jehova)

[Ladawan iti panid 251]

Ti salaysay maipapan iti pannakapagungar ni Lazaro awan nadakamatna wenno uray insingasingna la koma nga isu ket addaan imortal a kararua

[Ladawan iti panid 253]

Da Pedro, Santiago, ken Juan ammoda a ti pananganamong ti Dios ken ni Jesus saan a mitolohia​—nangngeg ken nakitada dayta idi nagbalbaliw ti langana