Librot’ Biblia Numero 43​—Juan

Mannurat: Apostol Juan

Lugar a Nakaisuratanna: Efeso, wenno kaparangetna

Nalpas a Naisurat: c. 98 K.P.

Tiempo a Saklawenna: Kalpasan ti pakpakauna, 29–33 K.P.

 1. Aniat’ ipakita dagiti Kasuratan no iti kinasinged ti pannakikadkadua ni Juan ken Jesus?

TI EBANGHELIO nga inrekord da Mateo, Marcos, ken Lucas nasurok 30 a tawendan a mabasbasa ket impateg dagiti Kristiano idi immuna a siglo kas insurat dagidiay pinaltiingan ti nasantuan nga espiritu. Ita, ta agngudon ti siglo ket natakkonen dagidi kinadkadua ni Jesus, rimsuat’ saludsod, Adda pay kadi natda a maisalaysay? Adda kadi asinoman, a gapu iti personal a lagipna, makaestoria pay kadagiti dadduma a detalyet’ ministerion Jesus? Wen, adda. Ni lakayen a Juan nagpaidumat’ pannakilangenna ken Jesus. Nabatad nga isut’ maysa kadagiti immuna a disipulo ni Juan a Mammautisar a nayam-ammo iti Kordero ti Dios ken maysa kadagiti immuna nga uppat nga inawis ti Apo a tumimpuyog iti amin-a-tiempo a ministerio. (Juan 1:35-39; Mar. 1:16-20) Nasinged a nakitimpuyog ken Jesus iti intero a ministeriona ket isu daydi disipulo a “dinungdungngo ni Jesus” a nagsadag iti barukong ni Jesus idi naudi a Paskua. (Juan 13:23; Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33) Nasaksianna daydi nakaladladingit nga ipapatay ni Jesus, a sadiay naibilin a tamingenna ti nainlasagan nga ina ni Jesus, ket isu daydi nakaun-una ken Pedro idi nagtarayda idiay tanem idi nadamagda a nagungaren ni Jesus.​—Juan 19:26, 27; 20:2-4.

 2. Kasano a kualipikado ken napakired ni Juan a mangisurat iti Ebangheliona, ket iti ania a panggep?

² Gapu ta immanusen kalpasan ti gistay 70 a tawen nga aktibo a ministerio sa naikumit dagiti sirmata kenkuana agraman panangut-utobna iti naliday a pannakaibaludna sadi isla ti Patmos, kualipikado unay ni Juan a mangisurat kadagidiay nabayagen nga impempenna iti pusona. Tinignay itan ti nasantuan nga espiritu ti isipna tapno malagip ken maisuratna dagidi napateg, makaited-biag a sasao tapno tunggal makabasa ‘mamati a ni Jesus isut’ Kristo, Anak ti Dios, ket no mamati, magun-odnat’ biag iti nagan ni Jesus.‘​—20:31.

3, 4. Aniat’ makinruar ken internal nga ebidensia (a) a kanonikal ti Ebanghelio, ket (b) ti nagsurat isu ni Juan?

³ Dagiti Kristiano idi rugrugi ti maikadua a siglo inakseptarda a ni Juan ti mannurat itoy ket dida nagduaduaan a paset daytoy ti katalogo ti naipaltiing a Kasuratan. Da Clemente ti Alexandria, Ireneo, Tertulian, ken Origen, a nagbiag idi arinunos ti maikadua ken rugi ti maikatlo a siglo, pasingkedanda a ni Juan ti nagsurat. Sa, adut’ internal nga ebidensia iti libro a mismo a ni Juan ti nagsurat. Nabatad a Judio ti mannurat ket kabisadona unay dagiti kustombreda ken ti dagada. (2:6; 4:5; 5:2; 10:22, 23) Ti kinasinged unay ti salaysayna ipasimudaagna nga isu saan a basta apostol laeng no di ket maysa kadagidi tallo a kasingedan​—da Pedro, Santiago, ken Juan​—a kimmuyog ken Jesus kadagiti espesial nga okasion. (Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33) Kadagitoy, ni Santiago (nga anak ni Zebedeo) naipuera kas mannurat gapu ta pinapatay ni Herodes Agripa I idi agarup 44 K.P., adu a tawen sakbay a naisurat daytoy a libro. (Ara. 12:2) Naipuera met ni Pedro gapu ta nadakamat a kadua ti mannurat sigun iti Juan 21:20-24.

⁴ Kadagitoy pangserra a bersikulo, nasao a ti mannurat isut’ disipulo a “dinungdungngo ni Jesus,” a daytoy ken dagiti umarngi nga ebkas namin-adu a nagparang iti rekord, nupay di pulos nadakamat ti nagan ni apostol Juan. Naadaw a kinuna ni Jesus maipapan kenkuana: “No kayatko nga agbati agingga nga umayak, ania koma ti pakaseknam iti dayta?” (Juan 21:20, 22) Isingasing daytoy a napapautto ti biag ni Juan ngem da Pedro ken dagiti dadduma nga apostol. Amin dagitoy maikanatad ken apostol Juan. Makapainteres ta ni Juan, kalpasan a naited kenkuana ti sirmata ti yaay ni Jesus sigun iti Apocalipsis, ingngudona dayta karkarna a padto sigun kadagitoy a sao: “Amen! Umayka, Apo Jesus.”​—Apoc. 22:20.

 5. Kaanot’ kunada a panangisurat ni Juan iti Ebangheliona?

⁵ Nupay di nga impihon Juan sigun kadagiti suratna, sapasap a mapapati nga insurat ni Juan ti Ebangheliona kalpasan a naidistiero iti isla ti Patmos. (Apoc. 1:9) Ni Nerva nga emperador ti Roma, 96-98 K.P., linuk-atanna dagiti adu a naidistiero idi agngudon ti turay ni Domitian, a sinandianna. Idi naisuratnan ti Ebangheliona, idi agarup 98 K.P., ipapanda a natay a sitatalna ni Juan idiay Efeso idi maikatlo a tawen ni Emperador Trajan, idi 100 K.P.

 6. Aniat’ ebidensia a ti Ebanghelio ni Juan ket ruar ti Palestina ti nakaisuratanna, idiay Efeso wenno kaparangetna?

⁶ No maipapan iti Efeso wenno kaparangetna kas lugar a nakaisuratanna, ni historiador Eusebio (c. 260-342 K.P.) inadawna ni Ireneo a nagkuna: “Ni Juan, a disipulo ti Apo, a nagsanggir pay iti barukongna, isut’ nangited iti ebanghelio, idi agbibiag sadi Efeso iti Asia.”a Mapaneknekan a ti libro naisurat iti ruar ti Palestina ta namin-aduna a tinukoy dagiti bumusbusor ken Jesus, iti termino a “dagiti Judio,” imbes koma a “dagiti Fariseo,” “dagiti kangrunaan a padi,” ken dadduma pay. (Juan 1:19; 12:9) Kasta met, ti Baybay ti Galilea nailawlawag sigun ti Romano a naganna a Baybay ti Tiberias. (6:1; 21:1) Tapno matarusan dagiti di Judio, inlawlawag ni Juan dagiti piestat’ Judio. (6:4; 7:2; 11:55) Ti Patmos a nakaidistieruanna, asideg ti Efeso, ket ipasimudaag ti Apocalipsis 2 ken 3 a kabisadona ti Efeso, agraman dagiti dadduma a kongregasion ti Asia Menor.

 7. Aniat’ pateg ti Papyrus Rylands 457?

⁷ Dagiti napateg a manuskrito a natakkuatanda itoy maika-20 a siglo pasingkedanda nga autentiko ti Ebanghelio ni Juan. Maysa kadagitoy isut’ pedaso ti Ebanghelio ni Juan a nasarakan sadi Egipto, a naawagan itan ti Papyrus Rylands 457 (P⁵²), a naglaon ti Juan 18:31-33, 37, 38, ket naidulin sadi John Rylands Library, Manchester, Inglatera.b Kas pammasingked nga insurat ni Juan dayta idi ngudo ti immuna a siglo, kastoy ti kuna daydi Sir Frederic Kenyon sigun iti librona a The Bible and Modern Scholarship, 1949, panid 21: “Sangkabassit man dayta, ngem umdas a mamaneknek nga adda manuskrito daytoy nga Ebanghelio nga agwarwaras idin, a nalabit iti probinsia ti Egipto a nakasarakanda, idi agarup A.D. 130-150. No ikkantayo ti kapartakan a tiempo nga agwaras dayta manipud lugar a namunganayanna, rumsua a naputar dayta iti daydi tradisional a petsa nga isu idi naudi a dekada ti immuna a siglo ket di pulos pagduaduaan nga apaghusto ti panangipapanda.”

 8. (a) Aniat’ karkarna iti introduksion ti Ebanghelio ni Juan? (b) Aniat’ prueba nga ipaayna a tallo ket kagudua a tawen ti ministerio ni Jesus?

⁸ Karkarna ti Ebanghelio ni Juan gapu iti introduksionna, nga ipalgakna ti Sao, nga “idi punganay adda iti Dios,” a baeten Kenkuana isuamin napaadda. (1:2) Kalpasan nga inyam-ammona ti napateg a relasion ti Ama ken Anak, silalaing nga impalnaad ni Juan dagiti aramid ken palawag ni Jesus, nangruna no maipapan iti nasinged nga ayat a namagsinggalut iti isuamin iti dayta dakkel nga urnos ti Dios. Ti salaysay ti biag ni Jesus saklawenna ti 29-33 K.P., ket siaannadna a dinakamat ti uppat a Paskua a tinabunuan ni Jesus bayat ti panagministrona, iti kasta mangted ti maysa a prueba a tallo ket kagudua a tawen ti ministeriona. Tallo kadagitoy a Paskua ti nadakamat a kasta. (2:13; 6:4; 12:1; 13:1) Maysa kadagita ti nadakamat kas “piesta dagiti Judio,” ngem ti konteksto ipakitana a naangay dayta di nagbayag kalpasan a kinuna ni Jesus nga “adda pay uppat a bulan sakbay ti panagani,” ngarud ipasimudaagna a ti piesta isu ti Paskua, ta dayta nangrugi agarup iti rugi ti panagani.​—4:35; 5:1.c

 9. Aniat’ mangipakita a suplementario ti Ebanghelio ni Juan, ngem intedna kadi amin a detalye ti ministerio ni Jesus?

⁹ Ti naimbag a damag “sigun ken Juan” ad-adda a mangsuplemento; 92 porsiento ket baro a material a di sinaklaw dagidiay tallo a dadduma nga Ebanghelio. Kaskasdi, nagngudo ni Juan kadagitoy a sao: “Adda pay, kinapudnona, dagiti adu a banag nga inaramid ni Jesus, a no naisuratda koma a detaliado, pagarupek, uray daytoy lubong saanna a malaon dagiti lukot a nakaisuratanda.”​—21:25.

LINAON NI JUAN

10. Aniat’ nasao ni Juan maipapan iti “Sao”?

¹⁰ Pakpakauna: Mayam-ammo “ti Sao” (1:1-18). Buyogen ti nakaim-imnas a kinasimple, imbaga ni Juan nga idi punganay “ti Sao adda iti Dios,” a ti biag napaadda baeten kenkuana, nga isu nagbalin a “silaw dagiti tao,” ket ni Juan (a Mammautisar) namaneknek maipapan kenkuana. (1:1, 4) Ti silaw adda idi ditoy lubong, ngem isu di nga ammo ti lubong. Dagidi immawat kenkuana nagbalinda nga annak ti Dios, ta naggapuda iti Dios. No kasano a ti Linteg naited baeten ken Moises, “ti di kaikarian a kinamanangaasi ken kinapudno immayda baeten ken Jesu-Kristo.”​—1:17.

11. Ni Juan a Mammautisar intudona ni Jesus kas ania, ket dagiti disipulo ni Juan inakseptardan Jesus kas ania?

¹¹ Naidatag “ti Kordero ti Dios” kadagiti tao (1:19-51). Impudno ni Juan a Mammautisar a saan nga isu ti Kristo ngem kinunana nga adda sumarsaruno kenkuana, ket di maikari a mangwarwar iti sintas ti sandaliasna. Iti simmuno nga aldaw, idi immay ni Jesus kenkuana, inyam-ammo ni Juan nga isu “ti Kordero ti Dios a mangikkat ti basol ti lubong.” (1:27, 29) Kalpasanna, inyam-ammona ti dua a disipulona ken Jesus, ket maysa kadagitoy, ni Andres, inyegna ken Jesus ni kabsatna a Pedro. Inakseptar met da Felipe ken Nataniel ni Jesus kas ‘Anak ti Dios, ti Ari ti Israel.’​—1:49.

12. (a) Aniat’ immuna a milagro ni Jesus? (b) Aniat’ inaramidna idiay Jerusalem idi immuna a Paskua ti ministeriona?

¹² Dagiti milagro ni Jesus paneknekanda nga isu “ti Nasantuan ti Dios” (2:1–6:71). Inaramid ni Jesus ti damo a milagrona sadi Cana ti Galilea, a ti danum pinagbalinna a kaimasan nga arak iti boda. Daytoy “ti punganay dagiti pagilasinan, . . . dagiti disipulona namatida kenkuana.” (2:11) Simmang-at ni Jesus sadi Jerusalem gapu iti Paskua. Idi natakkuatanna dagitoy agtagtagilako ken agsuksukat ti pirak idiay templo, nangala ti saplit ket pinagtalawna ida a sireregget ket nabigbig dagidi disipulona a natungpal ti padto: “Ti regta maipaay iti balaymo alun-onennakto.” (Juan 2:17; Sal. 69:9) Impakpakaunana a ti templo ti mismo a bagina marebbanto ket mabangonto manen iti uneg ti tallo nga aldaw.

13. (a) Aniat’ impakitan Jesus a nasken tapno magun-od ti biag? (b) Kasanot’ panangisaad ni Juan a Mammautisar iti bagina no nainaig ken Jesus?

¹³ Ni managbutbuteng a Nicodemo immay ken Jesus iti rabii. Impudnona a ni Jesus imbaon ti Dios, ket imbaga kenkuana ni Jesus a ti maysa masapul a mayanak iti danum ken espiritu tapno makastrek iti Pagarian ti Dios. Tapno magun-od ti biag masapul ti pammati iti Anak ti tao a naggapu sadi langit. “Ta kasta la unay ti panagayat ti Dios iti lubong nga intedna ti Anakna a bugbugtong, tapno isuamin a mangalagad ti pammati kenkuana saan a mapukaw no di ket maaddaan ti biag nga agnanayon.” (Juan 3:16) Ti silaw nga immay ditoy lubong kasungani ti sipnget, “ngem ti agaramid iti pudno umay iti lawag,” ingngudon Jesus. Ni Juan a Mammautisar nadamagna ti aktibidad ni Jesus sadi Judea ket imbagana a nupay saan nga isu ti Kristo, kaskasdi a “ti gayyem ti nobio . . . agragrag-o unay gapu iti timek ti nobio.” (3:21, 29) Ni Jesus itan masapul a dumakkel, ket ni Juan bumassit.

14. Aniat’ inlawlawag ni Jesus iti Samaritana sadi Sicar, ket aniat’ resulta ti panangasabana sadiay?

¹⁴ Nagrubbuat manen ni Jesus nga agpa-Galilea. Idiay dalan, gapu ta natapuk ken “nabannog a nagbiahe,” nagtugaw a naginana iti bubon ni Jacob sadi Sicar, bayat a gimmatang dagiti disipulona ti taraon idiay siudad. (4:6) Agmatuon idi, ti maikanem nga oras. Adda Samaritana nga agsakdo, ket dimmawat ni Jesus iti inumen. Ket, nupay nabannogan, sinaritana ti pudpudno a “danum” a talaga a makapabang-ar, nga ipaaynat’ biag nga agnanayon kadagidiay agdaydayaw iti Dios “buyogen ti espiritu ken kinapudno.” Nagsubli dagidi disipulo ket indagadagda a mangan, ngem kinunana: “Ti taraonko isu ti panangaramidko iti pagayatan ti nangibaon kaniak ken panangturposko ti aramidna.” Nagian pay dita ti dua nga aldaw, gapuna adu a Samaritano ti namati “a pudno a daytoy ti manangisalakan ti lubong.” (4:24, 34, 42) Idi nagtengnan ti Cana sadi Galilea, inagasan ni Jesus ti anak ti maysa nga agturay uray dina inasitgan ti katrena.

15. Aniat’ impabasolda ken Jesus idiay Jerusalem, ngem kasanona a sinungbatan dagiti namabalaw kenkuana?

¹⁵ Nagpa-Jerusalem manen ni Jesus para iti piesta dagiti Judio. Inagasanna ti masakit idi Sabbath, ket dakkel ti rimsua a pammabalawda. Insungbat ni Jesus: “Ni Amak ingga ita agar-aramid, ket agar-aramidak met.” (5:17) Dagiti Judio a lider kunada nga innayon ni Jesus ti tabbaaw iti basolna a panangsalungasing iti Sabbath, ta inaramidnat’ bagina a kapada ti Dios. Insungbat ni Jesus a ti Anak awan maaramidna a bukod no di ket agpannuray nga interamente iti Ama. Nakaskasdaaw ti imbagana nga “amin dagidiay adda kadagiti pakalaglagipan a tanem mangngegdanto ti timekna ket rummuarda” iti panagungar. Ngem kadagidiay di mamati nga agdengdengngeg, kunan Jesus: “Kasano a mamatikayo, idinto ta awatenyo ti dayag iti maysa ken maysa ket dikay biruken ti dayaw nga aggapu iti maymaysa laeng a Dios?”​—5:28, 29, 44.

16. (a) Aniat’ insuro ni Jesus maipapan iti taraon ken biag? (b) Kasano nga inyebkas ni Pedro ti kumbiksion dagiti apostol?

¹⁶ Idi datdatlag a pinakan ni Jesus ti 5,000 a lallaki babaen ti lima a tinapay ken dua a babassit nga ikan, kayat nga alaen ti umariwekwek ket pagbalinenda nga ari, ngem nagpakni idiay bantay. Kalpasanna, binabalawna ida gapu ta “taraon a mapukaw” ti birbirukenda. Imbes ketdi, agtrabahoda koma “maipaay iti taraon a mataginayon iti biag nga agnanayon.” Impatuldona a ti panangalagad iti pammati kenkuana a kas Anak isut’ iraramanda ti tinapay ti biag, ket innayonna: “No saankayo a mangan iti lasag ti Anak ti tao ken uminum iti darana awanankayo iti biag.” Adu kadagiti disipulona ti naitibkol itoy ket pimmanawda. Inimtuod ni Jesus iti 12: “Dakayo, pumanawkayo met aya?” ket insungbat ni Pedro: “Apo, asinonto ti papananmi? Addaanka kadagiti sao ti biag nga agnanayon; ket namatikami ket naammuanmi a sika Daydiay Nasantuan ti Dios.” (6:27, 53, 67-69) Ngem, ni Jesus, gapu ta ammona a liputanto ni Judas, kunana a maysa kadakuada ti manangpardaya.

17. Aniat’ epekto ti panangisursuro ni Jesus idiay templo bayat ti Piesta dagiti Tabernakulo?

¹⁷ “Ti silaw” maisupadi iti sipnget (7:1–12:50). Sililimed a simmang-at ni Jesus sadi Jerusalem sa nagparang idi gudduat’ Piesta dagiti Tabernakulo, a nangisuro a silalatak idiay templo. Insuppiat dagiti umili a saan nga isu ti Kristo. Imbagana kadakuada: “Saanak nga immay a kabukbukodak, ngem ti nangibaon kaniak napudno, . . . ket Dayta imbaonnak.” Iti sabali nga okasion impukkawna iti umariwekwek: “No adda mawaw, umay kaniak ket uminum.” Dagiti soldado a naibaon a mangarestar ken Jesus nagsublida nga ima-ima ket impadamagda kadagiti padi: “Uray kaano awan tao a kastoy ti panagsaona.” Gaput’ rurodda, insungbat dagiti Fariseo nga awan kadagiti agtuturay ti namati, ket awan propeta a tumaud sadi Galilea.​—7:28, 29, 37, 46.

18. Aniat’ binusor dagiti Judio ken Jesus, ket kasanona ida a sinungbatan?

¹⁸ Iti sabali a palawag, kinunan Jesus: “Siak ti silaw ti lubong.” Idi siuulbod a pinabasolda nga isut’ palso a saksi, ken isu bastardo, sa isu Samaritano ken adda sairona, sibibileg nga insungbat ni Jesus: “No idayawko ti bagik, awan serbina ti dayagko. Ni Amak ti mangidayaw kaniak.” Idi imbagana, “Sakbay ni Abraham addaakon,” gistay impusay dagiti Judio. (8:12, 54, 58) Gapu ta napaayda, kuinestionaranda ti bulsek a datdatlag nga inagasan ni Jesus, sada pinagtalaw.

19. (a) Kasano a dinakamat ni Jesus ti relasionna iti Amana ken ti panangaywanna kadagiti karnerona? (b) Kasanona a sinungbatan dagiti Judio idi isut’ impangtada?

¹⁹ Kinasao manen ni Jesus dagiti Judio, ngem ita maipapan iti naimbag a pastor, nga awaganna dagiti karnero iti naganda ket isukonat’ kararuana para kadagiti karnero ‘tapno aglapunosan ti biagda.’ Kunana: “Addada sabali a karnerok a saan nga iti daytoy a pagtaraknan; dagidiay yegkonto met ida, ket imdengandanto ti timekko, ket agbalindanto a maymaysa nga arban, maymaysa a pastor.” (10:10, 16) Imbagana kadagiti Judio nga awan makabael a mangrabsut kadagiti karnero iti ima ti Amana, ket imbagana nga isu ken ti Ama maymaysada. Kayatda manen nga uboren ingga a matay. Kas sungbatna iti tabbaaw a pammabasolda, impalagipna nga iti libro dagiti Salmo, adda dagidiay maingel ditoy daga a naawagan “didios,” idinto ta inawagannat’ bagina nga Anak ti Dios. (Sal. 82:6) Indagadagna nga uray dagidiay la koma aramidna ti patienda.​—Juan 10:34.

20. (a) Ania a nagpaiduma a milagro ti insaruno ni Jesus? (b) Aniat’ nagturongan daytoy?

²⁰ Manipud Betania nga asideg sadi Jerusalem dimteng ti damag a ni Lazaro, a kabsat da Maria ken Marta, agsakit. Idi nakasangpet sadiay ni Jesus, natayen ni Lazaro ket uppat nga aldawen idiay tanem. Inaramid ni Jesus ti karkarna unay a milagro a panangpagungarna ken Lazaro, ket adut’ namati ken Jesus. Daytoy ti nangsugsog iti espesial a miting ti Sanhedrin, a sadiay ni Caifas a nangato a padi, napilitan a nangipadto a ni Jesus nairanta a matay para iti nasion. Idi nagnunumo dagiti kangrunaan a padi ken Fariseo a papatayenda, nagpaknit’ biit ni Jesus iti imatang ti publiko.

21. (a) Aniat’ reaksion dagiti umili ken dagiti Fariseo iti iseserrek ni Jesus idiay Jerusalem? (b) Aniat’ inted ni Jesus nga ilustrasion maipapan iti ipapatayna ken iti panggepna, ket aniat’ indagadagna kadagiti dumdumngeg?

²¹ Innem nga aldaw sakbay ti Paskua, immay manen ni Jesus idiay Betania idi agpa-Jerusalem, ket sinangailit’ pamilian Lazaro. Sa, iti aldaw kalpasan ti Sabbath, idi Nisan 9, sisasakay iti urbon nga asno, simrek idiay Jerusalem ket nagdirdir-i ti dakkel nga umariwekwek; ket kinuna dagiti Fariseo iti maysa ken maysa: “Awan a pulos ti magapuananyo. Kitaenyo! Ti sangalubongan simmurot kenkuanan.” Iti ilustrasion ti irik a trigo, imbuksilan ni Jesus nga isu masapul a maimula ken patay tapno agbunganto maipaay iti biag nga agnanayon. Indawatna ken Amana tapno dayawenna ti Naganna, ket adda timek manipud langit: “Intan-okko ket itan-okkonto manen.” Indagadag ni Jesus kadagiti dumdumngeg a liklikanda ti sipnget ket magnada iti lawag, wen, agbalinda nga “annak ti lawag.” Idi isu ket dippitenen dagiti puersa ti sipnget, sipipigsa nga indawatna kadagiti umili a mamatida kenkuana ‘kas silaw nga immay ditoy lubong.’​—12:19, 28, 36, 46.

22. Aniat’ padron nga inted ni Jesus idi pangrabii ti Paskua, ket ania a baro a bilin ti intedna?

²² Pammakada a balakad ni Jesus kadagiti matalek nga apostol (13:1–16:33). Idi madamada a mangrabrabii ti Paskua a kaduana ti 12, bimmangon ni Jesus ket, idi naikkatnan dagiti makinruar a pagan-anayna, nangalat’ tualia ken palanggana sana binugguan ti saka dagiti disipulona. Nagkitakit ni Pedro, ngem imbaga ni Jesus nga uray isu masapul met a mabugguan ti sakana. Impatigmaan ni Jesus a masapul a surotenda ti padron ti kinapakumbabana, ta “ti adipen saan a dakdakkel ngem ti apona.” Nasaona maipapan iti mangliliput sana pinaruar ni Judas. Idi awanen ni Judas, sisisinged a nakisarita ni Jesus kadagiti nabati. “Maysa a bilin a baro ti itdek kadakayo, tapno ayatenyo ti maysa ken maysa; kas panagayatko kadakayo, nga ayatenyo met ti maysa ken maysa. Gapu itoy maammuanto dagiti isuamin a dakayo dagiti disipulok, no adda panagiinnayan-ayatyo.”​—13:16, 34, 35.

23. Kas pangliwliwa, ania a namnama ken ania a naikari a tumulong ti sinalaysay ni Jesus?

²³ Nakaskasdaaw a sasao a pangliwliwa ti inted ni Jesus kadagiti pasurotna iti daytoy napeggad a kanito. Masapul nga alagadendat’ pammati iti Dios, kasta met kenkuana. Idiay balay ni Amana, nagadut’ pagtaengan, ket isu umayto manen ket awatennanto ida a kaduaen. “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag,” kunan Jesus. “Awan ti makapan ken Ama no di magna kaniak.” Liniwliwana dagiti pasurotna a no mamatida kenkuana, dakdakkelto nga aramid ti gapuananda ngem ti inaramidna ket itednanto ti aniaman a kiddawenda iti naganna, tapno maidayaw ni Amana. Inkarina kadakuada ti sabali a tumulongto, “ti espiritu ti kinapudno,” nga isuntot’ mangisuro kadakuada amin a banag ket ipalagipnanto kadakuada amin a sinaona. Agragsakda koma ta isu mapanen ken Amana, ta, kunan Jesus, “ni Ama dakdakkel ngem siak.”​—14:6, 17, 28.

24. Kasanot’ panangsalaysay ni Jesus ti relasionna kadagiti disipulona ken iti Ama, buyogen ti ania a bendision kadakuada?

²⁴ Nadakamat ni Jesus ti bagina kas isut’ pudno a puon ti ubas ket ni Amana ti agtaltalon. Indagadagna nga agtalinaedda a naikaykaysa kenkuana, a kunkunana: “Daytoy ti pakaidaydayawan ni Amak, nga agbungakayo iti adu ket agbalinkay koma a disipulok.” (15:8) Ket kasano a maan-anay ti rag-oda? No ayatenda ti maysa ken maysa kas panagayatna kadakuada. Inawaganna ida a gagayyem. Anian a nagpateg a relasion! Guraento ida ti lubong a kas kenkuana, ket idadanesdanto ida, ngem ibaonto ni Jesus ti tumulong a mamaneknektot’ maipapan kenkuana ken mangigiyanto kadagiti disipulona iti amin a kinapudno. Ti agdama a leddaangda agbalinto a ragsak inton agkikitada manen, ket awantot’ mangikkat ti rag-oda kadakuada. Makapakired dagiti saona: “Ni met laeng Ama ayatennakayo, ta dakayo inayatdak ket pinatiyo nga immayak kas pannakabagi ni Amak.” Wen, mawarawaradanto, ngem kunan Jesus, “Daytoy insaok kadakayo tapno babaen kaniak adda koma talnayo. Ditoy lubong addanto rigatyo, ngem bumilegkayo! Pinarmekko ti lubong.”​—16:27, 33.

25. (a) Aniat’ binigbig ni Jesus idi nagkararag ken Amana? (b) Aniat kiniddawna maipapan kenkuana, kadagiti disipulona, ken kadagidiay mangalagad ti pammati iti saoda?

²⁵ Ti kararag ni Jesus para kadagiti disipulona (17:1-26). Idi nagkararag binigbig ni Jesus ken Amana: “Daytoy kaipapananna ti biag nga agnanayon, ti pananggun-odda ti pannakaammo kenka, ti kakaisuna a pudno a Dios, ken iti daydiay imbaonmo, ni Jesu-Kristo.” Idi naturposnan ti naituding a trabahona ditoy daga, kiniddaw ni Jesus a maipadayag koma iti sibay ni Amana iti dayag nga inikutanna sakbay a napaadda ti lubong. Imparangarangnat’ nagan ni Amana kadagiti disipulona ket dinawatna a saluadan ida ti Ama ‘maipuon iti mismo a naganna.’ Saanna a kiniddaw nga ikkaten ti Ama ida ditoy lubong, no di ket igagana ida iti daydiay nadangkes ken santipikarenna ida babaen iti sao ti kinapudno. Pinalawa ni Jesus ti kararagna tapno saklawenna dagidiayto pay mangalagad ti pammati baeten ti panangipangagdat’ sao dagiti disipulo, “tapno isuda amin agmaymaysada koma, a kas met sika, Ama, nakikaykaysaka kaniak ket siak nakikaykaysaak kenka, tapno makikaykaysada met kadata, tapno ti lubong mamati nga imbaonnak.” Dinawatna a dagitoy makiramanda met kenkuana iti nailangitan a dayag, ta inyam-ammona kadakuada ti nagan ti Ama, tapno ti ayatna agtalinaed kadakuada.​—17:3, 11, 21.

26. Aniat’ kuna ti salaysay maipapan iti pannakaarestar ken pannakaisaklang ni Jesus?

²⁶ Ni Kristo naisaklang ken naibitin (18:1–19:42). Itan napan ni Jesus ken dagiti disipulona iti maysa a hardin iti ballasiw ti Ginget ti Kidron. Ditoy ti nagparangan ni Judas a kaduana dagiti soldado ket liniputanna ni Jesus, a sieemma a simmuko. Ngem, inkaluya ni Pedro a nagusar iti kampilan ket isu nababalaw: “Ti kopa nga inted ni Ama kaniak, diak aya rebbeng nga inumen?” (18:11) Sirereppet ni Jesus nga impanda ken Anas, ti katugangan ni Caifas, a nangato a padi. Simmurot a siinget da Juan ken Pedro, ket gapu ken Juan nakastrekda iti paraangan ti nangato a padi, a sadiay namitlo nga inlibak ni Pedro nga am-ammona ni Kristo. Ni Jesus kuinestionaran nga immuna ni Anas sa naisaklang ken Caifas. Kalpasanna, impanda iti saklang ni Pilato a Romano a gobernador, ket dagiti Judio indariragda a masentensiaan ti ipapatay.

27. (a) Ania dagiti insaludsod ni Pilato maipapan iti kinaari ken autoridad, ket aniat’ inkomento ni Jesus? (b) Aniat’ takder dagiti Judio no iti kinaari?

²⁷ Iti daydi saludsod ni Pilato nga, “Arika?” simmungbat ni Jesus: “Kunam a mismo a siak ariak. Nayanakak gapu itoy, ken gapu itoy immayak ditoy lubong, tapno paneknekak ti kinapudno.” (18:37) Ni Pilato, gapu ta awan umno nga ebidensia a masarakanna a maibusor ken Jesus, intukonna a maluk-atan, ta kustombredat’ mangwayawaya kadagiti balud no Paskua, ngem dagiti Judio kinaykayatda ni mannanakaw a Barabas. Pinasaplit ni Pilato ni Jesus, ket impadasna manen a bulosan, ngem inyikkis dagiti Judio: “Ibitinmo! Ibitinmo! . . . ta inaramidna ti bagina nga anak ti Dios.” Idi imbaga ni Pilato ken Jesus nga adda autoridadna a mangibitin kenkuana, insungbat ni Jesus: “Awan koma ti aniaman nga autoridadmo a maibusor kaniak no di naited kenka manipud ngato.” Inyikkis manen dagiti Judio: “Ikkatem! Ikkatem! Ibitinmo! . . . Awan arimi no di ni Cesar.” Gapuna, inyawaten ni Pilato tapno maibitin.​—19:6, 7, 11, 15.

28. Aniat’ napasamak idiay Golgotha, ket aniada a padto ti natungpal?

²⁸ Impandan ni Jesus “iti disso a managan Bangabanga, a maawagan Golgotha iti Hebreo,” ket naibitin iti nagbaetan ti dua. Iti ngatuenna insurat ni Pilato ti titulo a “Jesus a Nazareno nga Ari dagiti Judio,” iti Hebreo, Latin, ken Griego, tapno mabasa ken matarusan dagiti isuamin. (19:17, 19) Inyawat ni Jesus ken Juan ti inana tapno tamingenna ket, kalpasan a pinainumda iti naalsem nga arak, kunana: “Natungpalen!” Idin indumognat’ ulona ket nauyosanen. (19:30) Tapno matungpal dagiti padto, dagiti soldado a nangpapatay kenkuana naggiginnasatanda ti pagan-anayna, ket dida tinukkol ti gurongna, sada dinuyok ti pika ti bakrangna. (Juan 19:24, 32-37; Sal. 22:18; 34:20; 22:17; Zac. 12:10) Kalpasanna, ni Jose a taga Arimatea ken ni Nicodemo inasikasoda ti bangkay tapno maitanem ket inkabilda iti kabbaro a tanem a pakalaglagipan nga adda iti asideg.

29. (a) Ania dagiti panagparang ni nagungar a Jesus kadagiti disipulona? (b) Ania dagiti punto ni Jesus sigun iti ultimo a saona ken Pedro?

²⁹ Dagiti panagparang ti nagungar a Kristo (20:1–21:25). Dagiti nagsasagadsad a prueba ni Juan maipapan ken Kristo nagngudo babaen iti naragsak a salaysay ti panagungar. Natakkuatan ni Maria Magdalena nga awan nagian ti tanem, ket ni Pedro ken ti sabali a disipulo (a ni Juan) nagtarayda ket dagidi laeng lupot a nangbalkot ti adda. Ni Maria, a nagbati iti denna ti tanem, nakasaona ti dua nga anghel ket kamaudiananna, kas impapanna, ti hardinero. Idi kunana, “Maria!” nabigbigna a dagus nga isun Jesus. Kalpasanna, nagparang ni Jesus kadagiti disipulo a naummong iti nakandaduan a siled, ket imbagana ti bileg nga awatendanto baeten ti nasantuan nga espiritu. Idi kuan, ni Tomas, nga awan idi, dina kayat ti mamati, ngem walo nga aldaw kalpasanna nagparang manen ni Jesus ket impakitana ti prueba, ket kinuna ni Tomas: “Apok ken Diosko!” (20:16, 28) Adu nga aldaw kalpasanna nakita manen ni Jesus dagiti disipulona, idiay Baybay ti Tiberias; intedna kadakuadat’ datdatlag a nawadwad nga ikan a natiliwda sa nakipammigat kadakuada. Namitlona a dinamag ken Pedro no ay-ayatenna. Idi impilit ni Pedro nga isu ay-ayatenna, imbatad ni Jesus: “Pakanem dagiti korderok,” “Ipaarabmo dagiti babassit a karnerok,” “Pakanem dagiti babassit a karnerok.” Kalpasanna impadtona no kasanonto ti klaset’ ipapatay ni Pedro a mangipadayag iti Dios. Dinamag ni Pedro maipapan ken Juan, ket kunan Jesus: “No kayatko nga agbati agingga nga umayak, ania koma ti pakaseknam iti dayta?”​—21:15-17, 22.

NO APAY NAIMBAG

30. Kasano ti espesial a panangipaganetget ni Juan iti kalidad ti ayat?

³⁰ Gapu ta diretsa ti panagipalnaadna ket mangumbinsir ti nasinged, nabara a panangiladawanna iti Sao, a nagbalin a Kristo, ti naimbag a damag “sigun ken Juan” ikkannatay ti nainget a panangmatmat iti daytoy napulotan nga Anak ti Dios sigun iti panagsao ken panagtignayna. Nupay simple ti estilo ken bokabulario ni Juan, a malasin nga ‘awan adalna ken ordinario,’ napnuan puersa dagiti ebkasna. (Ara. 4:13) Ti Ebangheliona ragpatennat’ nadaeg a kinatan-ok idi impakaammona ti nasinged a panagayan-ayat ti Ama ken Anak, agraman ti bendito, naayat a relasion a maragpat dagidiay makikaykaysa kadakuada. Ad-adut’ panangusar ni Juan kadagiti sao nga “ayat” ken “inay-ayat” ngem dagidiay tallo nga Ebanghelio uray pagtitiponen ida.

31. Ania a relasion ti naigunamgunam iti intero nga Ebanghelio ni Juan, ket kasanona a naragpat ti tampok nga ebkasna?

³¹ Idi punganay anian a nagdayag ti relasion ti Sao ken ti Dios Ama! Gaput’ nakem ti Dios “ti Sao nagbalin a lasag ket nakipagian kadatayo, ket nakitami ti dayagna, a kasla iti dayag ti bugbugtong nga anak a naggapu iti Ama; ket napno iti di kaikarian a kinamanangaasi ken kinapudno.” (Juan 1:14) Sa, iti intero a salaysay ni Juan, impaganetget ni Jesus a ti relasionna isut’ inna panagpasakup buyogen ti di agduadua a panagtulnog iti pagayatan ti Ama. (4:34; 5:19, 30; 7:16; 10:29, 30; 11:41, 42; 12:27, 49, 50; 14:10) Ti panangyebkasna iti daytoy nasinged a relasion nagtengnat’ nadayag a tampokna iti daydi makatignay-puso a kararag a nairekord iti Juan kapitulo 17, a sadiay inreport ni Jesus ken Amana a naturposnan ti impatrabahona kenkuana ditoy daga sana innayon: “Ket ita, Ama, padayawannak kenka met laeng iti dayag nga adda kaniak idi iti dennam idi awan pay ti lubong.”​—17:5.

32. Iti ania nga ebkas nga impakita ni Jesus ti relasionna kadagiti disipulona ken kasta met nga is-isu ti kalasugan dagiti pamendision ti biag nga umay iti sangatauan?

³² Daydiay ngay relasion ni Jesus kadagiti disipulona? Ti akem ni Jesus bilang kakaisuna a kalasugan tapno mabendisionan dagitoy agraman ti amin a sangatauan naynay a naigunamgunam. (14:13, 14; 15:16; 16:23, 24) Isut’ natukoy a “ti Kordero ti Dios,” “ti tinapay ti biag,” “ti silaw ti lubong,” “ti naimbag a pastor,” “ti panagungar ken ti biag,” “ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag,” ken “ti pudno a puon ti ubas.” (1:29; 6:35; 8:12; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1) Iti ilustrasion “ti pudno a puon ti ubas” impakaammon Jesus ti karkarna a panagkaykaysa, saan laeng nga iti nagbaetanna ken kadagiti pudno a pasurotna no di pay met iti Ama. No agbungadat’ adu, ipadayagdanto ti Amana. “Kas ti panagayat ni Ama kaniak ken kas ti panagayatko kadakayo, agtalinaedkay iti ayatko,” imbalakad ni Jesus.​—15:9.

33. Ania a panggep ti ministeriona ti inyebkas ni Jesus idi nagkararag?

³³ Ket anian a nasged ti panagkararagna ken Jehova tapno amin dagitoy nga ay-ayatenna, ken kas met ‘dagidiay mamati kenkuana baeten ti saona,’ makikaykaysada iti Ama agraman kenkuana, a nasantipikar gapu iti sao ti kinapudno! Wen, ti intero a panggep ti ministerio ni Jesus nakaskasdaaw a nayebkas kadagiti ultimo a sao ti kararagna ken Amana: “Impakaammok kadakuada ti naganmo ket ipakaammokto, tapno ti ayat a panangayatmo kaniak, adda koma kadakuada ket siak a nakikaykaysa kadakuada.”​—17:20, 26.

34. Ania a makagunggona a balakad ti inted ni Jesus maipapan iti panangparmek iti lubong?

³⁴ Nupay panawanen ni Jesus ditoy lubong dagiti disipulona, dina baybay-an nga awan tumulong kadakuada, “ti espiritu ti kinapudno.” Sa, naintiempuan a binalakadanna ida iti relasionda iti lubong, nga impakitana no kasano ti makidangadang kas “annak ti lawag.” (14:16, 17; 3:19-21; 12:36) “No agtalinaedkay iti saok, dakayo a talaga dagiti disipulok,” kunan Jesus, “ket maammuanyonto ti kinapudno, ket ti kinapudno luk-atannakayto.” Maisupadi, kinunana kadagiti annak ti sipnget: “Naggapukayo ken amayo a Diablo, ket kayatyo nga aramiden dagiti tarigagay ni amayo. . . . Saan a nagtalinaed iti kinapudno, gapu ta awan kenkuana ti kinapudno.” Determinadotay koma ngarud, a naynay nga agtalinaed iti kinapudno, wen, ‘daydayawentayo ti Ama iti espiritu ken iti kinapudno,’ ket mapakiredtay koma kadagiti saon Jesus: “Bumilegkayo! Naparmekko ti lubong.”​—8:31, 32, 44; 4:23; 16:33.

35. (a) Aniat’ inted ni Jesus a pammaneknek maipapan iti Pagarian ti Dios? (b) Apay a ti Ebanghelio ni Juan pakaigapuan ti ragsak ken panagyaman?

³⁵ Nainaig met amin daytoy iti Pagarian ti Dios. Pinaneknekan ni Jesus idi naisaklang: “Ti pagariak saan a paset daytoy a lubong. No ti pagariak ket paset koma daytoy a lubong, dagiti katulongak nakidangadangda koma tapno saanak a mayawat kadagiti Judio. Ngem, kas ti kasasaadna, ti pagariak saan nga itoy a gubuayan.” Sa, kas sungbatna iti saludsod ni Pilato, kinunana: “Kunam a mismo nga ariak. Gapu itoy nayanakak, ket gapu itoy immayak ditoy lubong, tapno paneknekak ti kinapudno. Asinoman a makidasig iti kinapudno imdenganna ti timekko.” (18:36, 37) Talaga a naragsak dagidiay umimdeng ken dagidiay “nayanak manen” a “makastrek iti pagarian ti Dios” a maikanunong iti Ari. Naragsak “dagiti sabali a karnero” nga umimdeng iti timek daytoy Pastor-Ari ket magun-odanda ti biag. Talaga nga agyamantay iti daytoy Ebanghelio ni Juan, ta naisurat “tapno patienyo a ni Jesus isu ti Kristo, ti Anak ti Dios, ket, gapu ta namatikayo, maaddaankay ti biag babaen iti naganna.”​—3:3, 5; 10:16; 20:31.

[Footnotes]