Libro a Mapagtalkam—Paset 5

IDI maikapat a siglo K.K.P., adda agtutubo a taga-Macedonia nga agnagan Alejandro a nangpalatak iti Greciaa iti historia. Kinapudnona, pinagbalinna ti Grecia a maikalima a kabilgan a turay iti lubong iti salaysay ti Biblia. Idi agangay, isu ket naawagan iti Alejandro a Dakkel. Dagiti immuna nga imperio ket Egipto, Asiria, Babilonia, ken Medo-Persia.

Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, nasinasina ken kimmapsuten ti imperiona. Ngem nagtalinaed ti impluensia ti Grecia babaen ti kultura, lenguahe, relihion, ken pilosopiana uray idi nabayagen a nagpatingga ti napolitikaan nga imperiona.

Saan a dinakamat ti Biblia nga adda dagiti propeta ti Dios nga aktibo bayat ti alimpatok ti panagturay ti Grecia. Awan met dagiti naipaltiing a libro ti Biblia a naisurat iti dayta a panawen. Nupay kasta, ti Grecia ket naitampok iti padto ti Biblia. Kanayonanna, iti Kristiano a Griego a Kasuratan a gagangay a maaw-awagan iti Baro a Tulag, masansan a madakamat ti Griego nga impluensia. Kinapudnona, iti Israel ti kangrunaan nga ayan ti grupo ti 10 a siudad dagiti Griego a naawagan iti Decapolis. Dayta a nagan ket nagtaud iti Griego a sao a “sangapulo a siudad” ti kayuloganna. (Mateo 4:25; Marcos 5:20; 7:31) Dayta a rehion ket sumagmamano a daras a nadakamat iti Biblia. Dagiti sekular a historia ken dagiti nangayed a rebba dagiti teatro, ampiteatro, templo, ken pagdigusan paneknekanda ti kaadda idi ti Decapolis.

Namin-adu met a dinakamat ti Biblia ti kultura ken relihion dagiti Griego, nangruna iti libro nga Aramid, nga insurat ti mangngagas a ni Lucas. Adtoy ti sumagmamano a pagarigan:

Kas panangdeskribir ti Biblia kadagiti pasamak bayat ti isasarungkar ni apostol Pablo idiay Atenas idi 50 K.P., ti siudad ket “napno kadagiti idolo.” (Aramid 17:16) Pasingkedan dayta dagiti ebidensia manipud iti historia a ti Atenas ken dagiti kaparangetna ket napno kadagiti narelihiosuan nga idolo ken templo.

Sigun iti Aramid 17:21, “amin a taga Atenas ken dagiti ganggannaet nga iti apagbiit agnanaed sadiay awan sabali a pangbusbosanda ti nawaya a tiempoda no di ti panangibaga iti aniaman a banag wenno panagimdeng iti aniaman a banag a baro.” Paneknekan dagiti insurat da Thucydides ken Demosthenes a kaay-ayo dagiti taga-Atenas ti makisarita ken makidebate.

Espesipiko a kinuna ti Biblia a dagiti “Epicureo ken Estoico a pilosopo nakipatpatangda kenkuana [ni Pablo] buyogen ti pannakisupiat,” ken impanda pay idiay Areopago tapno mangngegda ti ad-adu pay nga ibagana. (Aramid 17:18, 19) Nagdinamag ti Atenas gapu iti adu a pilosopona, a pakairamanan dagiti Epicureo ken Estoico.

Tinukoy ni Pablo ti maysa nga altar iti Atenas a nasuratan iti “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo.” (Aramid 17:23) Posible a ni Epimenides iti Creta ti nangipaaramid kadagiti altar a maipaay iti dios a di am-ammo.

Iti palawagna kadagiti taga-Atenas, kinotar ni Pablo ti sasao a, “ta annaknatayo met.” Sigun kenkuana, saan la a maysa a dumadaniw ti nangibaga kadagita a sasao no di ket “sumagmamano kadagiti dumadaniw kadakayo.” (Aramid 17:28) Nabatad a da Aratus ken Cleanthes ti tuktukoyenna a Griego a dumadaniw.

Adda ngarud panggapuan ti maysa nga eskolar nga agkuna: “Para kaniak, ti salaysay maipapan iti isasarungkar ni Pablo iti Atenas ket insurat ti maysa a nakaimatang kadagita a pasamak.” Kasta met la ti maibagatayo iti panangdeskribir ti Biblia kadagiti kapadasan ni Pablo idiay Efeso iti Asia Menor. Idi umuna a siglo K.P., napateg latta iti dayta a siudad ti pagano a relihion dagiti Griego, kangrunaanna iti panagdayaw iti diosa a ni Artemis.

Ti templo ni Artemis a maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti nagkauna a lubong ket namin-adu a nadakamat iti libro nga Aramid. Kas pagarigan, nadakamat a ti ministerio ni Pablo idiay Efeso ti makagapu a nakapungtot ni Demetrio nga agpampanday iti pirak. Narang-ay ti negosiona a panagaramid kadagiti pirak a sinantemplo ni Artemis. Kinuna ti nakapungtot a ni Demetrio: “Daytoy a Pablo nakaguyugoy iti dakkel a bunggoy ket imbaw-ingna ida iti sabali a kapanunotan, a kunkunana a saan a didios dagidiay inaramid dagiti ima.” (Aramid 19:23-28) Kalpasanna, sinugsogan ni Demetrio dagiti nakapungtot a managderraaw a nangrugi a nangipukkaw: “Naindaklan ni Artemis dagiti taga Efeso!”

Ita, mabalinmo a pasiaren dagiti rebbek ti Efeso ken ti dati nga ayan ti templo ni Artemis. Paneknekan met dagiti nagkauna a kitikit idiay Efeso a dagiti idolo ket naaramid kas pammadayaw iti diosa a ni Artemis ken adda gunglo dagiti mammanday iti pirak nga aktibo iti dayta a siudad.

Agarup 200 a tawen sakbay ti panawen ni Alejandro a Dakkel, insurat ni Daniel a propeta ni Jehova a Dios maipapan iti panagturay iti lubong: “Adtoy! adda maysa a kalakian dagiti kalding nga um-umay manipud lelennekan ti init iti rabaw ti intero a daga, ket saan a sumagsagid iti daga. Ket no maipapan iti kalakian a kalding, adda nakalatlatak a sara iti baet dagiti matana. Ket nagtultuloy nga immay agingga iti kalakian a karnero nga addaan iti dua a sara. . . . ket agtartaray a timmurong iti dayta buyogen ti nabileg a pungtotna. Ket . . . nangrugi a mangipakita iti panagrurod iti dayta, ket kinabilna ti kalakian a karnero ken binungtolna ti dua a sarana, ket ti kalakian a karnero awanan iti bileg nga agtakder iti sanguananna. Gapuna intumbana dayta iti daga ket impayatpayatna . . . Ket ti kalakian dagiti kalding, iti biangna, nagpalangguad unay; ngem apaman a nagbalin a nabileg, nabungtol ti dakkel a sara, ket adda uppat a timpuar a silalatak a kasukatna, a tumurong iti uppat nga angin ti langlangit.”—Daniel 8:5-8.

Nagaplikaran dagita a sasao? Sumungbat a mismo ni Daniel: “Ti kalakian a karnero a nakitam nga addaan iti dua a sara iladawanna ti ar-ari ti Media ken Persia. Ket ti kalakian a kalding a burboran iladawanna ti ari ti Grecia; ket no maipapan iti dakkel a sara nga adda iti baet dagiti matana, iladawanna ti umuna nga ari.”—Daniel 8:20-22.

Agasem! Bayat nga agturturay pay laeng ti Babilonia a kabilgan a turay ti lubong, impadton ti Biblia a Medo–Persia ken Grecia ti sumaganad nga agsinnaruno a turay. Ket kas iti nadakamaten, espesipiko a kinuna ti Biblia nga “apaman a nagbalin a nabileg,” ti “dakkel a sara”—ni Alejandro—ket “nabungtol” ken sukatan ti uppat a sabsabali pay. Sa innayonna nga awan kadagita ti kaputotan ni Alejandro.—Daniel 11:4.

Detalyado a natungpal dayta a padto. Nagari ni Alejandro idi 336 K.K.P., ket iti las-ud ti pito a tawen inabakna ti nabileg nga ari ti Persia a ni Dario III. Kalpasanna, intultuloy a pinalawa ni Alejandro ti imperiona agingga iti nasapa nga ipupusayna idi 323 K.K.P., iti edad a 32. Awanen ti sabali pay a simmukat ken Alejandro kas naan-anay nga agturay, uray dagiti kaputotanna. Imbes ketdi, ti uppat a kangrunaan a heneralna—da Lysimachus, Cassander, Seleucus, ken Ptolemy—“improklamada ti bagbagida kas ar-ari” ket inturayanda ti imperio, kuna ti libro a The Hellenistic Age.

Bayat dagiti panagsakupna, tinungpal met ni Alejandro ti dadduma pay a padto ti Biblia. Kas pagarigan, impadto da propeta Ezequiel ken Zacarias, a nagbiag idi maikapito ken maikanem a siglo K.K.P., ti pannakadadael ti siudad ti Tiro nga adda iti igid ti baybay. (Ezequiel 26:3-5, 12; 27:32-36; Zacarias 9:3, 4) Insurat pay ketdi ni Ezequiel a ti batbato ken tapok ti Tiro ket maikabil “iti mismo a tengnga ti danum.” Natungpal kadi dagita?

Usigem ti inaramid dagiti tropa ni Alejandro idi linakubda ti Tiro idi 332 K.K.P. Innalada dagiti rebba ti dati a siudad ti Tiro iti kangrunaan a paset ti pagilian sada intambak tapno makaaramidda iti dalan nga agturong iti isla a siudad ti Tiro. Nagballigi dayta nga estratehia ket narpuog ti Tiro. “Natungpal dagiti padto maibusor iti Tiro, uray dagiti kabassitan a detalye,” kinuna ti maysa nga eksplorador iti dayta a disso idi maika-19 a siglo.b

Dagiti panagsakup ni Alejandro ket saan a nangyeg iti natalna ken natalged a lubong. Kalpasan a sinukimatna ti panawen ti panagturay ti nagkauna a Grecia, kinuna ti maysa nga eskolar: “Awan unay ti nagbaliwan . . . ti kasasaad dagiti ordinario a tattao.” Maulit-ulit dayta a kasasaad iti intero a pakasaritaan ti tao ken pasingkedanna manen ti kinuna ti Biblia a “ti tao dinominaranna ti tao iti pakadangrananna.”—Eclesiastes 8:9.

Nupay kasta, saanto nga agnanayon nga agtultuloy ti dakes a panangituray ta nangipasdeken ti Dios iti gobierno nga adayo a nasaysayaat ngem iti aniaman a mapanunot ti tao. Naawagan dayta iti Pagarian ti Dios. Daytanto ti mangsukat iti amin a turay ti tao, ket tagiragsakento dagiti sakupna ti pudno ken manayon a talna ken talged.—Isaias 25:6; 65:21, 22; Daniel 2:35, 44; Apocalipsis 11:15.

Ti Ari ti Pagarian ti Dios ket awan sabali no di ni Jesu-Kristo. Ayat iti Dios ken iti tattao ti mangtigtignay kenkuana, saan a kas kadagiti agtuturay nga agbibisin iti pannakabalin ken di maseknan kadagiti umili. Kastoy ti impadto ti salmista maipapan ken Jesus: “Ispalennanto daydiay napanglaw nga agpatpatulong, kasta met daydiay naparigatan ken siasinoman nga awanan katulongan. Isu maasianto iti daydiay nanumo ken iti daydiay napanglaw, ket dagiti kararua dagidiay napanglaw isalakannanto. Iti pannakairurumen ken iti kinaranggas subbotennanto ti kararuada.”—Salmo 72:12-14.

Kasta kadi a kita ti Agturay ti kayatmo? No wen, nasayaat no usigem ti Roma—ti maikanem a kabilgan a turay ti lubong iti salaysay ti Biblia. Wen, kabayatan ti turay dagiti Romano a naipasngay ti naipadto a Manangisalakan ken inyukritna ti di pulos malipatan a pasetna iti pakasaritaan ti sangatauan. Pangngaasim ta basaem ti maikanem nga artikulo daytoy a serye a makitamto iti sumaruno a ruar daytoy a magasin.