AFEK
[Lansad ti Waig].
1. Maysa nga ili a nabatad nga adda iti amianan ti Sidon a dinakamat ni Jehova ken Josue kas maysa kadagiti lugar a parmekenda. (Jos 13:4) Adda dagiti mangibaga nga isu dayta ita ti Afaka (agdama nga Afqa) nga agarup 39 km (24 mi) iti daya nga amianan-a-daya ti Beirut. Adda dayta iti gubuayan ti Nahr Ibrahim, a pagaammo idi ugma kas ti karayan Adonis nga agayus agingga iti Byblos iti Kosta ti Mediteraneo.
2. Maysa nga ili nga adda iti uneg ti teritoria ti Aser ngem saan a sibaballigi a natagikua ti tribu. (Jos 19:24, 30) Naawagan Afik iti Uk-ukom 1:31. Maikunkuna nga isu dayta ti Tell Kurdaneh (Tel Afeq), agarup 8 km (5 mi) iti abagatan nga abagatan-a-daya ti Acco.
3. Maysa a siudad a nabatad nga adda iti Tanap ti Saron, no ibatay kadagiti siudad a nadakamat a kaduana. Maysa ti arina kadagidiay pinapatay ni Josue. (Jos 12:18) Sinigsiglo kalpasanna, ngem sakbay ti panagari ni Saul, nagpakarso ditoy dagiti Filisteo sakbay ti panagballigida maibusor iti Israel, a nagpakarso iti kabangibang nga Ebenezer. (1Sm 4:1) Maibilbilang a ti ayanna ket iti Ras el-ʽAin (Tel Afeq; naiduma iti Num. 2 iti ngato) iti gubuayan ti Karayan Yarkon. Nadakamat ti Afek kadagiti Egipcio ken Asirio a teksto. Maipagarup a ti ili ti Antipatris, a nadakamat iti Aramid 23:31, ket naibangon iti ayan ti kadaanan nga Afek. Dakamaten ni Josephus ti “maysa a torre a naawagan Apheku” a nainaig iti Antipatris. (The Jewish War, II, 513 [xix, 1]) Ti Silo, a nangigapuan dagiti Israelita iti lakasa ti tulag, ket agarup 35 km (22 mi) iti daya.
4. Maysa nga ili nga agparang a masarakan iti Tanap ti Jezrael iti nagbaetan ti il-ili ti Sunem ken Jezrael. Iti bakal dagiti Filisteo ken dagiti Israelita a nagbanag iti ipapatay ni Ari Saul, ti sigud a nagpuestuan dagiti Filisteo ket idiay Sunem, idinto ta nagpuesto dagiti Israelita idiay Bantay Gilboa. (1Sm 28:4) Ti salaysay kalpasan dayta a pasamak ipasimudaagna nga immabante dagiti Filisteo idiay Afek idinto ta bimmaba ti Israel iti ubbog nga adda idiay Jezrael. Idiay Afek, dagiti aliado nga appo dagiti Filisteo sinukimatda dagiti naummong a puersada ket natakuatanda a ni David ken ti buyotna a lallaki kumuykuyogda ken Aquis iti likudan. Nabilin dagiti puersa ni David a pumanawda iti sumaganad a bigat, ket kalpasanna immabante dagiti Filisteo iti disso a pagbabakalan idiay Jezrael. (1Sm 29:1-11) Manipud sadiay dinarundonda dagiti naabak nga Israelita nga agsanud iti Bantay Gilboa, a nagpatinggaan ti pananggudas ken nakatayan ni Saul ken ti tallo nga annakna.—1Sm 31:1-8.
Isingasing ti sumagmamano nga eskolar a dagiti pasamak a nangituggod iti daytoy a panagrurupak ket saan a naisurat sigun iti kronolohikal a panagsasaganadda, ngarud inaigda daytoy nga Afek iti daydiay adda iti Tanap ti Saron. (Kitaenyo ti AFEK Num. 3.) Anamongan ni Yohanan Aharoni daytoy a panangmatmat, a kunana: “Ti salaysay maipapan itoy a gubat ket medio napaababa babaen ti pannakaipasngat ti estoria maipapan ken David. Ngem mabalin latta a suroten ti taray daytoy nga estoria. Dagiti Filisteo nga agtuturay inummongda dagiti puersada idiay Afek nga adda iti gubuayan ti Yarkon (1 Sam. 29.1) kas panagsagana nga agmartsa idiay Jezrael (ber. 11). Dagiti buyot ni Saul ‘nagkampoda iti igid ti ubbog nga adda idiay Jezrael’ (ber. 1); iti rabii sakbay ti panagrurupak naguummongda idiay Bantay Gilboa. Iti batogda, nagkampo dagiti Filisteo iti Sunem (1 Sam. 28.4). Ti dangadang nagpatingga iti panagballigi dagiti Filisteo, idinto ta ni Saul ken ti tallo nga annakna napasagda bayat ti panagsanudda idiay Gilboa.”—The Land of the Bible, impatarus ken inurnos ni A. Rainey, 1979, p. 290, 291.
5. Maysa a siudad a nadakamat iti 1 Ar-ari 20:26 kas ti disso a nakaabakan ti Sirio a ni Ben-hadad II. Dagiti nagsanud a Sirio nagsublida iti siudad, a nagbanag laeng iti pannakatupak ti 27,000 kadakuada gapu iti natuang a pader. (1Ar 20:29, 30) Kasla dayta met laeng ti disso a naipatuldo ken Ari Jehoas iti padto ni matmatayen a mammadto Eliseo kas disso a pagsagabaan dagiti Sirio kadagiti masanguanan a pannakaabakda iti im-ima dagiti Israelita. (2Ar 13:17-19, 25) Kunaen ti sumagmamano nga eskolar a ti Afek a nadakamat kadagitoy a teksto ket adda iti agarup 5 km (3 mi) iti daya ti Baybay ti Galilea, a pakasarakan iti agdama-aldaw a purok ti Afiq wenno Fiq. Nupay kasta iti dayta a disso, awan pay laeng ti nasarakan a tedtedda a nadadaan ngem iti maikapat a siglo K.K.P. Ngem iti kabangibang nga ʽEn Gev iti takdang ti Baybay ti Galilea, natakuatan ti tedtedda ti maysa a nalawa a nasarikedkedan a siudad a napetsaan iti maikasangapulo agingga iti maikawalo a siglo K.K.P.