Librot’ Biblia Numero 54​—1 Timoteo

Mannurat: Pablo

Lugar a Nakaisuratanna: Macedonia

Nalpas a Naisurat: c. 61–64 K.P.

1, 2. (a) Aniat’ nagdumaan ti salaysay ti pannakaibalud ni Pablo sigun iti Aramid ken ti Maikadua a Timoteo? (b) Agparang a kaano a naisurat ti Umuna a Timoteo, ken apay?

TI SALAYSAY ni Lucas iti kabibiag ni Pablo iti libro a Dagiti Aramid nagngudo ken Pablo sadi Roma nga ur-urayennat’ resulta ti panagapelana ken Cesar. Naipakita a ni Pablo agtataeng iti inabanganna a balay, nga ikaskasabanat’ Pagarian ti Dios kadagiti amin a bimmisita, nga inaramidna dayta a “buyogen ti napalalo a kinawayana ti panagsao, nga awan nanglapped.” (Ara. 28:30, 31) Ngem iti maikadua a suratna ken Timoteo, kunan Pablo: “Isu a pagsagsagabaak ti dakes agingga kadagiti pannakarepreppet kas managaramid ti dakes,” ket nadakamatna ti yaasideg ti ipapatayna. (2 Tim. 2:9; 4:6-8) Anian a panagbalbaliw! Idi damo, natrato kas nadayaw a preso, itan, kas kriminal. Aniat’ napasamak manipud panangibaga ni Lucas iti situasion ni Pablo idi 61 K.P., idi ngudo ti dua a tawenna sadi Roma, agingga idi insurat ni Pablo ti kasasaadna ken Timoteo, nga agparang a naisurat di nagbayag kasakbayan a natay?

² Gapu ta narigat a pagtiponen iti maymaysa a periodo dagiti surat ni Pablo kada Timoteo ken Tito ken iti Aramid, adu a komentaristat’ Biblia ti agkuna a nagballigi ni Pablo a nagapelar ken Cesar ket naluk-atan idi agarup 61 K.P. Kuna ti The New Westminster Dictionary of the Bible: “Ti maudi a bersikulo Dagiti Aramid ad-adda a maitunos iti pannakaawat [a ni Pablo naluk-atan kalpasan ti dua a tawen a pannakaibalud] ngem ti panangipapan a ti pannakaipresona a nadeskribir ket nagtungpal iti pannakakondenar ti apostol ken ti ipapatayna. Inggunamgunam ni Lucas nga awan nakalapped iti trabahona, ket sigurado ngarud nga adayo pay ti ngudo ti aktibidadna.”a Ti ngarud periodo a pannakaisurat ti Umuna a Timoteo isut’ nagbaetan ti pannakaluk-atna iti damo a pannakaibaludnat’ Roma ken ti ultimo a pannakaibaludna sadiay, wenno idi agarup 61-64 K.P.

3, 4. (a) Idi maluk-atan iti pagbaludan, aniat’ masinunuo nga inaramid ni Pablo? (b) Ayanna idi isuratna ti Umuna a Timoteo?

³ Idi naluk-atan, masinunuo a nagmisionero manen a kaduana da Timoteo ken Tito. Saan a sigurado no dimmanon sadi España ni Pablo, kas impagarup dagiti dadduma. Insurat ni Clemente ti Roma (c. 95 K.P.) a ni Pablo nakagteng “iti kaadayuan a paset ti L[umaud],” agraman sigurot’ España.b

⁴ Sadino ti nagsuratan ni Pablo iti umuna a surat ken Timoteo? Ipasimudaag ti 1 Timoteo 1:3 nga inyurnos ni Pablo ti panangasikaso ni Timoteo kadagiti problemat’ kongregasion idiay Efeso bayat a ni Pablo ket agpa-Macedonia. Agparang a ditoy, sinuratanna ni Timoteo nga adda sadi Efeso.

 5. Aniat’ pammaneknek nga autentiko dagiti surat ken Timoteo?

⁵ Dagiti dua a surat ken Timoteo inakseptarda manipud ugma nga insurat ni Pablo ken paset ti naipaltiing a Kasuratan. Dagiti nagkauna a Kristiano a mannurat, agraman da Policarpio, Ignacio, ken ni Clemente ti Roma, anamonganda daytoy, ket dagita a surat naitiponda iti katalogo kadagiti immuna a siglo kas sursurat ni Pablo. Kuna ti maysa nga autoridad: “Mammano a surat ti B[aro a] T[ulag] ti nabilbileg ti pannakapasingkedda . . . Dagiti mangduadua nga autentiko dayta masapul a maibilangda kas moderno a gannuat a maikontra iti nabileg nga ebidensia ti immuna nga iglesia.”c

 6. (a) Ania dagiti rason no apay insurat ni Pablo ti Umuna a Timoteo? (b) Aniat’ impormasion iti kabibiag ni Timoteo, ket aniat’ pakakitaan a nataengan a trabahador?

⁶ Insurat ni Pablo ti umuna a surat ken Timoteo tapno mailawlawag dagiti urnos ti organisasion iti uneg ti kongregasion. Masapul pay a pakdaaranna ni Timoteo kadagiti palso a sursuro ket pakirdenna dagiti kakabsat a manglaban kadagita a ‘palso a pannakaammo.’ (1 Tim. 6:20) Ti komersial a siudad ti Efeso mangsulisog pay iti materialismo ken “panagayat iti kuarta,” gapuna maikanatad met a maibalakad daytoy. (6:10) Sigurado a ni Timoteo nagsayaat ti kapadasan ken pannakasanayna para iti daytoy a trabaho. Griego ti amana ket managbuteng a Judio ti inana. Di masierto no kaanot’ damo a pannakadamag ni Timoteo iti Kinakristiano. Idi bimmisita ni Pablo sadi Listra idi maikadua a panagbaniagana, a nalabit idi 49 K.P. wenno rugrugi ti 50 K.P., ni Timoteo (a nalabit tin-edyer wenno ag-20) “naimbag ti damagna kadagiti kakabsat idiay Listra ken Iconio.” Gapuna inyurnos ni Pablo a kumuyog ni Timoteo kadakuada ken Silas. (Ara. 16:1-3) Nadakamat ti nagan ni Timoteo iti 11 kadagiti 14 a surat ni Pablo agraman iti Aramid. Nagbalin ni Pablo kas maysa nga ama kenkuana ket namin-adu a dinutokanna a bumisita ken agserbi kadagiti nadumaduma a kongregasion​—ebidensia a nasayaat ti gapuanan ni Timoteo kas misionero ket kualipikado iti nadagdagsen pay a rebbengen.​—1 Tim. 1:2; 5:23; 1 Tes. 3:2; Fil. 2:19.

LINAON TI UMUNA A TIMOTEO

 7. Apay a pinaregta ni Pablo ni Timoteo nga agtalinaed sadi Efeso?

⁷ Pammagbagat’ pammati a buyogen ti naimbag a konsiensia (1:1-20). Kalpasan a kinablaawannan Timoteo kas “napaypayso nga anakko iti pammati,” pinaregtana nga agtalinaed sadi Efeso. Tinggarenna koma dagidiay mangisursuro ti “sabsabali a doktrina,” nga agturong kadagiti ubbaw a saludsod imbes a makatulong iti pammati. Kuna ni Pablo a ti ranta daytoy a bilin isu “ti ayat nga agtaud iti puso a nadalus ken iti naimbag a konsiensia ken iti pammati a di managinsisingpet.” Innayonna: “Dagiti dadduma simminada kadagitoy a banag ket napanda iti awan kapapay-anna a panagsarsarita.”​—1:2, 3, 5, 6.

 8. Aniat’ igunamgunam ti pannakaparabur ni Pablo iti asi, ket pinaregtana ni Timoteo a makirupak iti ania a nasayaat a pannakidangadang?

⁸ Nupay dati ni Pablo a managtabbaaw ken manangidadanes, kaskasdi, ti di kaikarian a kinamanangaasit’ Apo “agluplupias a maibuyog iti pammati ken ayat ken Kristo Jesus,” ket naparaburan ti asi. Isut’ kangrunaan kadagiti managbasol; ket iti kasta nagbalin nga ulidan ti panagitured ni Kristo Jesus, isu nga “immay ditoy lubong tapno isalakanna dagiti managbasol.” Anian a maikari ti Ari iti kina-agnanayon nga umawat ti dayaw ken dayag nga awan inggana! Imbilin ni Pablo nga iyusuat ni Timoteo ti nasayaat a pannakidangadang, “a taginayone[nna] ti pammati ken ti naimbag a konsiensia.” Dina tuladen dagidiay “narba ti pammatida,” kas kada Himeneo ken Alejandro, a dinisiplinan Pablo gaput’ panagtabbaaw.​—1:14, 15, 19.

 9. (a) Aniada a kararag ti maaramid, ken apay? (b) Aniat’ makuna kadagiti babbai iti kongregasion?

⁹ Bilin maipapan iti panagdaydayaw ken organisasion iti uneg ti kongregasion (2:1–6:2). Ikararaganda koma amin a kita dagiti tao, agraman dagiti nangatot’ saadda, tapno agbiag a sitatalna dagiti Kristiano buyogen ti nadiosan a debosion. Pagayatan ti Dios, ti Manangisalakan, nga “isuamin a kita dagiti tao maisalakanda koma ket dumtengda iti umiso a pannakaammo ti kinapudno. Ta adda maysa a Dios, ken maysa a mangibabaet iti Dios ken dagiti tao, maysa a tao, ni Kristo Jesus, isu a nangted ti bagina a katupag a subbot kadagiti amin.” (2:4-6) Nadutokan ni Pablo nga apostol ken mannursuro kadagitoy a banag. Isu nga imbilinna a dagiti lallaki agkararagda a sisusungdo ket dagiti babbai agkawesda a nanakman ken natakneng, a maitutop kadagidiay agserbi iti Dios. Ti babai agsursuro a sitatalna ket dina iturayan ti lalaki, “ta ni Adan nabukel nga immun-una, kalpasanna ni Eva.”​—2:13.

10. Ania dagiti kualipikasion dagiti manangaywan ken ministerial nga adipen, ket apay nga insurat ni Pablo dagitoy a banag?

¹⁰ Ti lalaki nga agtarigagay nga agsaad kas manangaywan kayatna ti nasayaat nga aramid. Inlista ngarud ni Pablo dagiti kualipikasion dagiti manangaywan ken ministerial nga adipen. Ti manangaywan “awan ti pakapilawanna, asawa ti maymaysa a babai, natimbeng dagiti ugalina, umiso ti isipna, naurnos, managpadagus, makabael a mangisuro, saan a mammartek a mananggulo, saan a mannakikabil, no di ket rasonable, saan a mannakiringgor, saan a managayat ti kuarta, lalaki a mangituray a naimbag ti balayna, nga iturayanna dagiti annakna iti amin a kinatakneng . . . , saan a kabbaro a nakumberti . . . Masapul pay nga adda naimbag a damagna kadagiti taga ruar.” (3:2-7) Adda pay dagiti umarngi a kualipikasion dagiti ministerial nga adipen, ket masubokda koma sakbay nga agserbida. Insurat ni Pablo dagitoy tapno ammo ni Timoteo ti kababalinna iti uneg ti kongregasion ti Dios, nga “adigi ken sadiri ti kinapudno.”​—3:15.

11. (a) Aniada a problema ti lumtuadto? (b) Aniada komat’ asikasuen ni Timoteo, ken apay?

¹¹ Inton maud-udi a tiempo addanto umikay iti pammati gaput’ sursuro dagiti demonio. Dagiti aginsisingpet nga agsaot’ kinaulbod iparitda ti pannakiasawa ken pannangan kadagiti taraon a pinarsuat’ Dios a makan buyogen ti panagyaman. Kas naimbag a ministro, iwaksi ni Timoteo dagiti palso nga estoria ken ‘sarsarita ti babbaket.’ Iti kasumbangirna, sanayenna ti bagina a nadiosan a debosion ti rantana. “Maipuon itoy agbannog ken agreggetkami,” kunan Pablo, “gapu ta dakkel ti inanamami iti sibibiag a Dios, a Manangisalakan iti amin a kita dagiti tao, nangruna kadagiti matalek.” Isu nga ibilin koma ni Timoteo dagitoy ken isurona ida. Awan komat’ mangumsi iti kinaubingna no di ket agbalin nga ulidan iti kababalin ken nadiosan a serbisio. Gagetanna dagitoy a banag ket asikasuenna ti bagina ken ti sursurona, ta no agtalinaed kadagitoy, ‘isalakannanto ti bagina ken dagiti umimdeng kenkuana.’​—4:7, 10, 16.

12. Aniat’ naibalakad maipapan kadagiti balo ken dadduma pay iti kongregasion?

¹² Binalakadan ni Pablo ni Timoteo iti pannakilangen kadagiti indibidual: dagiti lakay kas amma, dagiti baro kas kakabsat, dagiti baket kas inna, dagiti balasang kas kakabsat a babbai. Maited ti umdas nga abasto kadagiti talaga a balo. Nupay kasta, ti pamilia ti balo isudat’ mangtaming no mabalin. No dida aramiden daytoy kasda la tinallikudan ti pammati. No ag-60-añosen, pailista ti balo “no adda naimbag a damagna maipapan kadagiti nasayaat nga aramid.” (5:10) Ngem, dagiti agtutubo a balo, a palugodandat’ derrepda a mangtengngel kadakuada, dida nga ilislista. Imbes a mannanao ken mannakibiangda, makiasawa ken agipasngayda koma, tapno awan masao ti bumusbusor.

13. Ania komat’ maipakita a konsiderasion kadagiti panglakayen, kasano a mataming dagidiay agbasbasol, ket aniat’ rebbengen dagiti adipen?

¹³ Dagiti panglakayen a mangimaton iti nasayaat a wagas maikarida koma iti doble a dayaw, “nangruna dagiti agbannog iti sao ken pannursuro.” (5:17) Dinto maawat ti darum maibusor iti panglakayen malaksid no adda dua wenno tallo a saksi. Dagidiay agbasbasol mababalawda iti imatang dagiti adu, ngem maaramid a sililinteg daytoy wenno awan panagil-ilem. Raemen dagiti adipen dagiti makinkukua kadakuada, nga ipaayda ti umiso a serbisio, nangruna kadagiti kakabsat, a “manamati ken ay-ayaten.”​—6:2.

14. Aniat’ nasao ni Pablo maipapan iti kinatangsit ken ayat ti kuarta a nainaig iti “nadiosan a debosion buyogen ti pannakapnek”?

¹⁴ Balakad nainaig iti “nadiosan a debosion buyogen ti pannakapnek” (6:3-21). Ti tao a di umanamong kadagiti makapakaradkad a sao natangsit ket kayatna dagiti susik, nga agturong iti riri kadagiti bassit a banag. Ngem, ti “nadiosan a debosion buyogen ti pannakapnek” dakkel ti gunggonana. Mapnektay iti taraon ken kawes. Ti determinasion a bumaknang isut’ silo a mangituggod iti pannakadadael, ket ti panagayat ti kuarta isut’ “ramut ti amin a kita dagiti banag a makadangran.” Indagadag ni Pablo ken Timoteo, kas tao ti Dios, nga adayuanna dagitoy, ket surotenna dagiti kalidad ti Kristiano, a makirupak iti nasayaat a pannakidangadang ti pammati, ket ‘petpetanna ti biag nga agnanayon.’ (6:6, 10, 12) Salimetmetanna ti bilin “nga awan tulawna ken awan ti pakababalawanna” inggat’ panakaiparangarang ni Apo Jesu-Kristo. Dagidiay nabaknang “dida met imaldit ti inanamada kadagiti kinabaknang a pagduaduaan, no di ket iti Dios” tapno mapetpetanda ti pudpudno a biag. Ni Pablo, kas panagngudo, pinaregtanan Timoteo nga annadan dagiti naitalek a doktrina ket ikayanna dagiti makatulaw a palawag ken “kadagiti panagsuppiat ti palso a naganenda a ‘pannakaammo.’”​—6:14, 17, 20.

NO APAY NAIMBAG

15. Aniat’ pakdaar maipapan iti pattapatta ken panagsusuppiat?

¹⁵ Daytoy a surat nadagsen ti pakdaarna kadagidiay maay-ayatan kadagiti ubbaw a pattapatta ken pilosopikal a panagrasrason. “Dagiti panagdedebate kadagiti sao” nainaigdat’ kinatangsit ket masapul a liklikan, ta kunan Pablo a tipdenda ti irarang-ay ti Kristiano, a paggapuan laeng “dagiti kuestion a siraraken imbes nga adda imburay ti Dios nga aniaman a nainaig iti pammati.” (6:3-6; 1:4) Maikanunong kadagiti aramid ti lasag, dagitoy a suppiat “maisalungasing iti makapakaradkad a sursuro mayannurot iti nadayag a naimbag a damag ti naragsak a Dios.”​—1:10, 11.

16. Aniat’ imbalakad ni Pablo no iti materialismo?

¹⁶ Dagidi Kristiano idiay naagum-ti-kuarta nga Efeso nabatad a masapuldat’ balakad tapno maparmekda ti materialismo ken ti panangitawtawna. Inted ni Pablo dayta a balakad. Inadaw ti lubong ket kunada, ‘Ti ayat ti kuarta isut’ ramut ti amin a kinadakes,’ ngem anian ta mammano met ti mangipangag kadagita! Maisupadi, dagiti pudno a Kristiano masapul nga ipangagda daytoy iti amin a kanito. Kayulogannat’ biagda. Masapul nga itarayanda ti makadangran a silo ti materialismo, a manginanamada, saan a “kadagiti kinabaknang a pagduaduaan, no di ket iti Dios, isu a mangted kadagiti isuamin a sibabaknang maipaay a pagnam-ayantayo.”​—6:6-12, 17-19.

17. Ania a balakad ken Timoteo ti naintiempuan kadagiti naregta nga agtutubo a ministro ita?

¹⁷ Ipakitat’ surat ni Pablo a ni Timoteo ket nasayaat nga ulidan ti agtutubo a Kristiano. Nupay medio naganus pay ti tawenna, nataenganen iti naespirituan. Kualipikadon kas manangaywan ket nabendisionan a sibabaknang kadagiti pribilehio a sinagrapna. Ngem kas kadagiti amin a naregta nga agtutubo a ministro ita, masapul nga utobenna a kanayon dagitoy ket asikasuenna ida tapno naynay ti irarang-ayna. Naintiempuan ti balakad ni Pablo kadagidiay sirarag-o nga agtultuloy iti Nakristianuan a panagprogreso: “Saluadam ti bagim ken ti isursurom. Agtalinaedka kadagitoy a banag, ta no aramidem daytoy, isalakanmonto ti bagim ken dagiti met dumngeg kenka.”​—4:15, 16.

18. Aniada a nasinup nga urnos iti uneg ti kongregasion dagiti naibatad, ket kasano nga inusar ni Pablo ti Hebreo a Kasuratan kas autoridad?

¹⁸ Daytoy naipaltiing a surat imulana ti panangapresiartay iti nasinup nga urnos ti Dios. Ipakitana no kasano nga aramiden ti lalaki ken babai ti pasetda tapno adda nateokratikuan a kinatunos iti kongregasion. (2:8-15) Sana sinalaysay ti kualipikasion dagiti manangaywan ken ministerial nga adipen. No kasta ti nasantuan nga espiritut’ mangipasimudaag kadagiti kasapulan a ragpaten dagidiay agserbi iti naisangsangayan a saad. Paregtaen pay ti surat amin a dedikado a ministro a ragpatenda met dagitoy nga estandarte, a kunana: “No adda agtarigagay iti saad a manangaywan, naimbag nga aramid ti tarigagayanna.” (3:1-13) Maikanatad a nasalaysay ti umno a panangmatmat ti manangaywan kadagiti tao a nagdudumat’ edad ken seksoda iti kongregasion agraman panangtaming iti darum iti imatang dagiti saksi. Idi inggunamgunamna a dagiti panglakayen nga agbannog iti sao ken panangisuro ket maiparbengda iti doble a dayaw, namindua nga inadaw ni Pablo ti Hebreo a Kasuratan kas autoridadna: “Ta kuna ti kasuratan: ‘Dikanto busalan ti baka nga agirik’; kasta met: ‘Ti mangmangged maikari iti tangdanna.’”​​—1 Tim. 5:1-3, 9, 10, 19-21, 17, 18; Deut. 25:4; Lev. 19:13.

19. Kasano a nagminar ti namnamat’ Pagarian, ket ania a patigmaan ti naited a naibasar itoy?

¹⁹ Kalpasan nga intedna amin dagitoy naimbag a balakad, innayon ni Pablo a ti bilin tungpalen koma nga awan tulaw ken awan pakababalawanna ‘ingga a maiparangarang ni Apo Jesu-Kristo kas Ari dagidiay agturay kas ar-ari ken Apo dagidiay agturay kas appo.’ Naibatay itoy a namnamat’ Pagarian, agngudo ti surat buyogen ti patigmaan kadagiti Kristiano “nga agaramidda koma iti naimbag, a nabaknangda kadagiti naimbag nga aramid, a managparanudda, a nalakada a makipagrikna, nga agurnongda iti maipaay kadakuada ti nasayaat a pamuon iti masanguanan, tapno petpetanda ti pudno a biag.” (1 Tim. 6:14, 15, 18, 19) Talaga a makagunggona amin dagiti nagsayaat nga instruksion ti Umuna a Timoteo!

[Footnotes]