PANGUKOMAN

Kas Namarsua iti uniberso, ni Jehova a Dios ti katan-okan a soberano. Binigbig ti kadaanan a nasion ti Israel nga Isu ti soberano iti uniberso, kayatna a sawen, isu ti Ukom, Manangted-Paglintegan, ken Ari. (Isa 33:22) Ti ulo ti pamilia a ni Abraham binigbigna a ni Jehova ti “Ukom ti intero a daga.” (Ge 18:25) Inladawan ni Jehova ti bagina kas Katan-okan nga Ukom iti maysa a legal a kaso maibusor iti Israel (Mik 6:2), kasta met iti maysa a legal a kaso maibusor kadagiti nasion maipagapu iti ilina. (Isa 34:8) Awaganna ti ilina kas saksi iti maysa a kaso mainaig iti inaramid dagiti managdaydayaw iti ulbod a didios a panangkarit iti kina-Diosna.​—Isa 43:9-12.

Kagimongan Dagiti Patriarka. Kalpasan ti Layus, nagbalin ni Noe kas ulo ti pamilia wenno patriarka, ket ti Dios nangaramid iti maysa a tulag kenkuana ken iti annakna nga isuda ti pannakabagi ti natauan a puli. (Ge 9:12-16) Immawat met ni Noe iti pamunganayan a linlinteg kas kanayonan ti immun-unan a dinakamat ti Dios. (Ge 9:3-6) Kas patriarka, nangaramid ni Noe kadagiti pangngeddeng a nangapektar saan laeng nga iti mismo a sangakabbalayanna no di ket kasta met iti naasawaan nga annakna ken ti putputotda.​—Ge 9:20-27.

Ti ulo ti pamilia ket isu idi ti ukom ti pamilia, a pakairamanan dagiti adipen ken amin dagidiay agnanaed a sakup ti sangakabbalayan ti ulo ti pamilia, no kasano a ni Jehova a Dios isu ti naindaklan nga Ulo ken Ukom ti pamilia. (Ge 38:24) Dagiti supiat iti nagbaetan ti pampamilia ket marisut iti nagbabaetan dagiti ulo ti pamilia no mabalin a sikakappia a risuten dagita.

Nagakem ni Jacob kas ukom kadagidiay adda iti sangakabbalayanna idi impabasol ni Laban a ti terafimna ket tinakaw ti maysa a tao iti pakarso ni Jacob. Kinuna ni Jacob: “Siasinoman a pakasarakam iti didiosmo, saan koma nga agbiag.” (Ge 31:32) Nupay kasta, saan nga ammo ni Jacob nga innala ni Raquel dagita nga idolo, ket saan ida a nasarakan ni Laban, ngarud saan a naakusaran ni Raquel. Idi a ni Jose inlako dagiti kakabsatna tapno maipan idiay Egipto sa impakitada ti kawes ni Jose a naisawsaw iti dara tapno pagparangenda a pinapatay ti maysa nga atap nga animal, nagakem ni Jacob kas ukom, sinukimatna ti pammaneknek, ket nangaramid iti hudisial a pangngeddeng: “Sigurado a ni Jose narangrangkay!” (Ge 37:33) Nagakem met ni Juda kas ukom idi naduktalanna a masikog ni Tamar, a sinentensiaanna a mapapatay. Ngem naduktalan ni Juda nga immaniobra ni Tamar ti bambanag a rumbeng koma a legal nga impaaramidna iti anakna a ni Sela, ket imbatadna a nalinlinteg ni Tamar ngem isu.​—Ge 38:24-26.

Iti biang dagiti managdaydayaw iti pudno a Dios a ni Jehova, Isu ti kanayon a bigbigenda a Katan-okan nga Ukom. Ti ulo ti pamilia kas ukom ket naibilang a manungsungbat iti Dios, nga Isu a mismo ti nagtugaw a mangukom kadagiti kaso da Adan ken Eva (Ge 3:8-24); ni Cain (Ge 4:9-15); ti sangatauan idi tiempo ti Layus (Ge 6:1-3, 11-13, 17-21); dagiti nangbangon iti Torre ti Babel (Ge 11:1-9); ti Sodoma ken Gomorra (Ge 18:20-33); ken ni Abimelec (Ge 20:3-7).

Iti Sidong ti Linteg. Ni Moises a pannakabagi ni Jehova ti nagbalin nga ukom bayat ti Ipapanaw dagiti Israelita manipud Egipto. Idi damo, pinadpadasna a tamingen ti amin a kaso, a nakaad-adu unay ta agmalmalem a dagita laengen ti inas-asikasona. Gapu iti balakad ni Jetro, nangdutok kadagiti makabael a lallaki kas pangpanguluen iti rinibu, iti ginasut, iti saglilimapulo, ken iti pinullo. (Ex 18:13-26) Saan a kayat a sawen daytoy nga adda maysa a nadutokan nga ukom agpaay iti kada pito wenno walo a lallaki. Imbes ketdi, naorganisar ti nasion nga adda naisaad a papanguluen a naautorisaran a mangtaming iti babbabassit a kaso, no kasapulan. Ngem ti aniaman a kaso a komplikado unay wenno nakarikrikut, wenno pakairamanan ti intero a nasion, ket maidatag ken Moises wenno iti santuario iti saklang ti papadi.

Dagitoy a kaso a narigat a desisionan ramanenda dagiti sumaganad: No ti asawa a lalaki atapenna a saan a birhen ti asawana idi nagkasarda (Nu 5:11-31), ti kaso ti panagibukbok iti dara gapu iti panagsusupiat (De 17:8, 9), ken ti sumagmamano a kaso a naidarum nga immalsa ti maysa a tao ngem saan a nalawag wenno mapagduaduaan ti pammaneknek (De 19:15-20). Agannong ti papadi no adda di marisut a pammapatay.​—De 21:1-9.

Awan naikeddeng a probision a mabalin ti maysa a tao ti agapelar iti nangatngato a pangukoman kalpasan a nagdesisionen ti nababbaba a pangukoman; ngem no ti maysa a kaso saan a madesisionan ti papanguluen ti pinullo, mabalinda nga iyuman dayta iti papanguluen ti saglilimapulo, kasta met iti nangatngato pay a papanguluen, wenno direkta nga idatagda dayta iti santuario wenno ken Moises.​—Ex 18:26; De 1:17; 17:8-11.

Dagiti indibidual a napili kas uk-ukom ket rumbeng a makabael, mapagpiaran a lallaki, agbutengda ken Jehova, kagurada ti nakillo a gunggona. (Ex 18:21) Kadawyanna nga ulo ida ti pamilia wenno pannakaulo dagiti tribu, lallakay iti siudad nga agak-akem kas uk-ukom. Inlasin ni Jehova dagiti Levita kas naisangsangayan a manangisuro iti Linteg, ket pagaammo met ida kas uk-ukom.​—De 1:15.

Adu dagiti pammagbaga maibusor iti ballikug a panangukom, panangawat iti pasuksok, wenno panangidumduma. (Ex 23:6-8; De 1:16, 17; 16:19; Pr 17:23; 24:23; 28:21; 29:4) Saan a rumbeng a mapaboran ti maysa a tao gapu laeng ta nakurapay, saan met nga ad-adda a makanunongan ti nabaknang a tao ngem iti napanglaw. (Le 19:15) Maikabilangan dagiti kalintegan ti ganggannaet nga agnanaed, ket rumbeng a nainkalintegan ti pannakatratoda. Ti uk-ukom rumbeng a saanda nga irurumen ti kasta a tattao, wenno uray dagiti balo ken ulila, a kasla awan mangsalsalaknib kadakuada, ta ni Jehova ti naamaan nga Ukom ken Mannalaknibda. (Le 19:33, 34; Ex 22:21; 23:9; De 10:18; 24:17, 18; 27:19; Sal 68:5) Iti sabali a bangir, nakalikaguman met kadagiti ganggannaet nga agnanaed a raemenda ti linteg ti daga. (Le 18:26) Ngem dagitoy a paglintegan ken pammatigmaan manipud ken Jehova ket saan nga inannurot dagiti prinsipe ken ukom ti Israel, a dayta ti maysa a makagapu iti nakaro a panangukom ti Dios iti dayta a nasion.​—Isa 1:23; Eze 22:12; 1Sm 8:3; Sal 26:10; Am 5:12.

Yantangay ti uk-ukom ket rumbeng a nalinteg a lallaki, a mangukomda maitunos iti linteg ni Jehova, iti kasta inrepresentarda ni Jehova. Ngarud, ti panagtakder iti sango ti uk-ukom ket naibilang a panagtakder iti sango ni Jehova. (De 1:17; 19:17; Jos 7:19; 2Cr 19:6) Kaaduanna a ti termino a “gimong” wenno “kongregasion” ket kaipapananna ti intero a gimong dagiti umili, ngem no dakamaten ti Biblia dagiti kaso a maidatag tapno maukom iti sanguanan ti gimong wenno kongregasion tuktukoyenna dagiti kameng a pannakabagi dayta, ti uk-ukom, kas iti Numeros 35:12, 24, 25 ken Mateo 18:17.

Ti lokal a pangukoman ket naisaad iti ruangan ti maysa a siudad. (De 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Ru 4:1) Ti matuktukoy a “ruangan” ket ti nalawa a disso iti uneg ti siudad nga asideg iti ruangan. Dagiti ruangan ket luglugar a nakaibasaan ti Linteg kadagiti naguummong nga umili ken sadiay a naiwaragawag dagiti paglintegan. (Ne 8:1-3) Iti ruangan, nalaka ti makaala kadagiti saksi maipaay iti sibil nga aktibidad, kas iti panaglako iti sanikua, ken dadduma pay, yantangay kaaduan a tattao ti umuneg ken rummuar iti ruangan bayat ti aldaw. Kasta met, yantangay umim-imatang ti publiko iti aniaman a pannakausig iti ruangan, rumbeng laeng nga agannad dagiti ukom ken masapul nga ipakatda ti kinahustisia iti panangusig ken iti panagdesisionda. Nabatad nga adda nairanta a lugar iti asideg ti ruangan a nasayaat a pangangayan dagiti ukom iti panangtamingda kadagiti kaso. (Job 29:7) Rinikrikus ni Samuel ti Bethel, Gilgal, ken Mizpa ket “inukomna ti Israel kadagitoy amin a lugar,” kasta met idiay Rama, nga ayan idi ti balayna.​—1Sm 7:16, 17.

Rumbeng a siraraem a matrato idi dagiti ukom, agsipud ta ireprepresentarda ni Jehova. (Ex 22:28; Ara 23:3-5) Masapul a masurot ti maysa a pangngeddeng nga inyetnag ti papadi, dagiti Levita iti santuario, wenno ti ukom nga agak-akem kadagidi nga aldaw (kas pagarigan, ni Moises wenno ni Samuel), ket mapapatay ti asinoman nga agkedked a mangannurot iti pangngeddeng.​—De 17:8-13.

No ti maysa a tao ket madusa iti pannakababaut, agkul-ob iti sanguanan ti ukom ket mabaut iti imatangna. (De 25:2) Dagus a maipakat ti hustisia. Ti kakaisuna a kaso a maikulong nga umuna ti maysa a tao ket no narikut ti kaso ken no ni Jehova ti masapul a mangeddeng. Iti kasta maipupok ti naakusaran agingga a maipaay ti pangngeddeng. (Le 24:12; Nu 15:34) Ti Linteg saanna nga impalubos ti panangibalud. Sa laeng naipataw ti pannakaibalud idi agangay, idi dimmakes ti nasion, ken idi iturturayan ida dagiti Gentil.​—2Cr 18:25, 26; Jer 20:2; 29:26; Esd 7:26; Ara 5:19; 12:3, 4.

Bayat ti Panawen ti Ar-ari. Idi naipasdeken ti pagarian idiay Israel, dagiti karirigatan a kaso ket nayamang iti ari wenno iti santuario. Iti Deuteronomio 17:18, 19, kinalikaguman ti Linteg a no mangrugin nga agturay ti ari, mangaramid iti maysa a kopia ti Linteg agpaay kenkuana ket inaldaw a basaenna dayta, tapno agbalin a naan-anay a kualipikado a mangukom kadagiti narigat a kaso. Immaniobra ni mammadto Natan nga agakem ni David tapno ukomenna ti bukodna a kaso maipapan ken Bat-seba ken ni Urias a Heteo. (2Sm 12:1-6) Sisisikap a nangibaon ni Joab iti Tecoita a babai a mangidatag ken David iti kaso maipapan ken Absalom. (2Sm 14:1-21) Sakbay ti ipapatay ni David, nangdutok iti 6,000 a kualipikado a Levita nga agakem kas opisial ken uk-ukom iti Israel. (1Cr 23:4) Nagdindinamag ni Ari Solomon gapu iti kinasiribna a mangukom. Nagdindinamag gapu iti tinamingna a kaso, no siasino kadagiti dua a balangkantis ti pudpudno nga ina ti maysa a maladaga. (1Ar 3:16-28) Nangidaulo ni Jehosafat iti narelihiosuan a reporma iti Juda ken pinasayaatna ti sistema ti hustisia.​—2Cr 19:5-11.

Siasino idi dagiti kameng ti Sanhedrin dagiti Judio?

Ti nangato a pangukoman dagiti Judio ket isu ti Sanhedrin. Masarakan dayta idiay Jerusalem. Pitopulo ket maysa a kameng ti mangbukel iti daytoy nangato a pangukoman a naawagan Dakkel a Sanhedrin. Idi tiempo ti ministerio ni Jesus ditoy daga, ti 71 a kameng ramanenna ti nangato a padi ken ti dadduma pay a sigud a nangato a padi (sumagmamano kadakuada ti mabalin a nagbiag iti maysa a tiempo, ta daytoy nga akem ket intuding ti turay ti Roma). Ramanenna met dagiti kameng ti pampamilia ti nangato a padi, lallakay, dagiti pannakaulo dagiti tribu ken pampamilia, ken dagiti eskriba, lallaki a nalaing iti Linteg. (Ara 4:5, 6) Dagitoy a lallaki ket kameng dagiti sekta dagiti Fariseo ken Saduceo.​—Ara 23:6.

Ti pannakaulo ken panguluen ti Sanhedrin isu ti nangato a padi, a nangangay iti panagtataripnongda. (Ara 5:17, 21, 27; 7:1; 22:5; 23:2) Ni Caifas a nangato a padi ti nangidaulo iti pannakausig ni Jesus, nupay immuna a naipan ni Jesus iti saklang ni Anas tapno mapagsaludsodan. (Mt 26:3, 57; Mr 14:53, 55, 60, 63; 15:1; Lu 22:54; Jn 18:12, 13, 19-24) Ni Ananias ti nangato a padi a mangidadaulo iti Sanhedrin idi tiempo ti pannakausig ni Pablo.​—Ara 23:2.

Sigun iti Talmud (Tosefta, Sanhedrin 7:1), nagtataripnong ti Sanhedrin manipud pannakaidaton ti inaldaw a sakripisio iti bigat agingga iti sakripisio iti rabii. Saanda a nangangay iti panangukom bayat ti Sabbath wenno iti al-aldaw ti piesta. Kadagiti kadagsenan a kaso, inangay ti Sanhedrin ti panagusig bayat ti aldaw, ket kasapulan a mangyetnagda iti pangngeddeng bayat ti aldaw. No dayta ket pangngeddeng a pannakadusa, kasapulan a mayetnag iti sumaruno nga aldaw. Saanda ngarud a mabalin nga angayen dagiti panagusig iti rabii ti maysa a Sabbath wenno iti rabii ti maysa nga aldaw ti piesta. Nupay kasta, saan a nasurot daytoy a pagannurotan idi nausig ni Jesus.

Kunaen ti Mishnah (Sanhedrin 4:3): “Ti urnos ti Sanhedrin ket kasla gudua ti nagtimbukel a pagirikan tapno makapagkikinnitada iti maysa ken maysa. Sitatakder iti sangoda ti dua nga eskriba dagiti ukom, maysa iti makannawan ken maysa iti makannigid, ket insurat dagita ti sasaoda a mangan-anamong iti pannakaabsuelto ken ti sasaoda a mangan-anamong iti pannakadusa.”​—Impatarus ni H. Danby.

Sigun iti nabayagen a patpatien dagiti Judio, impasdek ni Moises ti Sanhedrin (Nu 11:16-25) ket inorganisar manen dayta ni Esdras kalpasan unay ti isusublida manipud pannakaidestiero. Ngem awan historikal a pammaneknek a mangpasingked a nagtugaw ti 70 a lallakay kas maymaysa a pangukoman tapno dumngeg kadagiti kaso idi a nagkauna a tiempo. Imbes ketdi, agparang a timmaud ti Sanhedrin bayat ti panagturay dagiti Griego idiay Palestina. Idi tiempo ti ministerio ni Jesus ditoy daga, ti gobierno ti Roma inikkanna ti Sanhedrin iti dakkel a wayawaya, nga impaayanna dayta iti sibil ken administratibo nga autoridad. Addaan dayta kadagiti babaonen kasta met iti pannakabalin a mangaresto ken mangibalud. (Mt 26:47; Ara 4:1-3; 9:1, 2) Dayta a narelihiosuan nga autoridad ket binigbig uray pay dagiti Judio nga adda iti Pannakaiwarawara. (Kitaenyo ti Ara 9:1, 2.) Nupay kasta, iti sidong ti turay ti Roma nabatad a napukawen ti Sanhedrin ti legal nga autoridad a mangipakat iti dusa nga ipapatay, malaksid no palubosan ida ti Romano a gobernador (prokurador). (Jn 18:31) Napagpatingga ti Sanhedrin idi nadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.

Idiay Jerusalem, adda pay dagiti nababbaba a pangukoman a buklen ti 23 a kameng ti tunggal maysa. Sigun iti Mishnah (Sanhedrin 1:6), dagitoy babbabassit a pangukoman ket masarakan met iti dadduma pay a siudad iti intero a Palestina a kalalainganna ti kadakkelda. Ti intero a bilang ti uk-ukom a mangbukel iti pangukoman ket saan a nagtugaw iti tunggal kaso. Nagduduma ti bilangda sigun iti kadagsen ti kaso nga ukomen ken ti kinarigat ti panagdesision. Kanayonanna pay, adda idi ti pangukoman iti purok a buklen ti tallo a lallaki, ken ti maysa a pangukoman a buklen ti pito a lallakay ti purok.

Dagiti sinagoga, a kangrunaanna a naaramat maipaay iti panagisuro, ket naaramat met no dadduma kas lugar maipaay iti lokal a pangukoman. Natukoy dagitoy no dadduma kas ‘lokal a Sanhedrin,’ nga addaan iti pannakabalin a mangipakat iti pannusa a pannakasaplit ken pannakailaksid.​—Mt 10:17, Rbi8 ftn; Mt 23:34; Mr 13:9; Lu 21:12; Jn 9:22; 12:42; 16:2; kitaenyo ti PANGNGARIG (Sumagmamano kadagiti nalatak a pangngarig ni Jesus [21]).

Ti Kongregasion Kristiano. Nupay awanan ti kongregasion Kristiano iti sekular nga autoridad kas pangukoman, mabalin nga agtignay maibusor kadagiti nagulo a kameng nga agkasapulan iti naespirituan a disiplina, ket mabalinna pay nga ilaksid ida manipud iti kongregasion. Gapuna, imbaga ni apostol Pablo iti kongregasion a dagiti pannakabagi a kameng dayta, dagidiay manangaywan, masapul nga ukomenda dagidiay adda iti uneg ti organisasion. (1Co 5:12, 13) Idi nagsurat da Pablo ken Pedro kadagiti kongregasion ken kadagiti manangaywan, kinunada a rebbeng a bantayan a naimbag dagiti panglakayen ti naespirituan a kasasaad ti kongregasion ken rebbeng a tulonganda ken bagbagaanda ti asinoman a mangar-aramid iti di nainsiriban wenno di umiso nga addang. (2Ti 4:2; 1Pe 5:1, 2; idiligyo ti Ga 6:1.) Dagidiay mangpatpataud iti pannakabingbingay wenno sekta ket masapul a mapakdaaran iti umuna ken maikadua a gundaway sakbay a maaramid ti tignay ti kongregasion. (Tit 3:10, 11) Ngem maikkat wenno mailaksid iti kongregasion dagidiay agtultuloy nga agar-aramid iti basol. Maibilang daytoy kas disiplina, a mangipakita kadagiti managlabsing a ti panagbasolda ket saan a mabalin a panuynoyan ti kongregasion. (1Ti 1:20) Imbilin ni Pablo kadagiti lallaki iti kongregasion nga agak-akem kas ukom nga agnunumoda a sangsangkamaysa tapno denggenda ti kasta a kaso. (1Co 5:1-5; 6:1-5) Bigbigenda laeng a pudno ti pammabasol no adda dua wenno tallo a saksi, a saanda a tingitingen ti pammaneknek babaen ti nasaksakbay a panangukomda ken awan koma ti dasdasiganda.​—1Ti 5:19, 21.

Binilin ni Jesus dagiti adalanna a no ti maysa nakabasol iti sabali a tao, rebbeng nga umuna pay nga agreggetda a mismo a mangrisut iti parikut. No mapaay dagitoy a panagregget ken nakaro ti basol, rebbeng nga iyamangda dayta iti kongregasion tapno marisut (kayatna a sawen, kadagidiay nadutokan a manangaywan iti kongregasion). Idi agangay binalakadan ni Pablo dagiti Kristiano a risutenda dagiti parikut iti kastoy a pamay-an ket saanda nga iyamang ti kasoda iti saklang dagiti nailubongan a pangukoman.​—Mt 18:15-17; 1Co 6:1-8; kitaenyo ti LEGAL A KASO.

“Ti Natauan a Pangukoman.” Maysa a korte wenno pakausigan mainaig iti hustisia. Daytoy ti tinukoy ni Pablo idi kinunana iti 1 Corinto 4:3: “Ita maysa a nagbassit unay a banag kaniak a mausigak babaen kadakayo wenno babaen ti natauan a pangukoman [Gr., an·thro·piʹnes he·meʹras].” Ti Griego a sasao literal a kaipapananna ti “natauan nga aldaw” ket naitarusan a tumukoy iti maysa a naikeddeng nga aldaw, wenno aldaw nga inyurnos ti maysa a natauan nga ukom tapno mangaramid iti panagusig wenno mangyetnag iti panangukom.

Binigbig ni Pablo a ti tattao a kas kada Apolos, Cefas, ken isu a mismo ket maikuna met a kukua wenno ad-adipen ti kongregasion idiay Corinto. (1Co 3:21, 22) Ngem ti sumagmamano a kameng dayta a kongregasion dildillawenda ken uk-ukomenda ni Pablo, gapu ngamin ta adda sektarianismo iti nagbabaetanda, nainlasaganda imbes a naespirituanda, ken kumitkitada iti tattao imbes a ken Kristo. (1Co 9:1-4) Naidepensa ni Pablo ti ministeriona (1Co 9:5-27), nga impasdekna ti pangkaaduan a pagannurotan wenno panangmatmat a saan koma a pakaseknan unay ti maysa a Kristiano ti panangukom ti tattao, daytoy man ket panangukom dagiti taga Corinto wenno ti sumagmamano a natauan a korte iti maysa a naikeddeng nga aldaw. Imbes ketdi, maseknan ni Pablo iti masanguanan nga aldaw ti panangukom wenno panangtingiting nga aramiden ti Dios (babaen ken Jesus). Isu ti nangipaay ken Pablo iti kinamayordomo. Gapuna, masapul nga agmatalek iti dayta ni Pablo.​—1Co 1:8; 4:2-5; Heb 4:13.