Alagaden ti Pammati a Naibatay iti Kinapudno
“Ngem no awan ti pammati saan a mabalin nga ay-aywen, ta masapul a ti umadani iti Dios patienna koma nga adda ket gunggonaanna dagidiay sipipinget a mangsapsapul kenkuana.”—HEBREO 11:6.
1, 2. Kasanot’ pannakasuot ti pammati ni Adan, ken iti ania a resulta?
TI PAMMATI sapulenna ti ad-adu pay ngem panamati nga adda Dios. Ti immuna a tao, ni Adan, di nagduadua maipapan ti kaadda ni Jehova a Dios. Nakikomunikar ti Dios ken Adan, nalabit babaen iti Anakna, ti Verbo. (Juan 1:1-3; Colosas 1:15-17) Nupay kasta, napukaw ni Adan ti namnama iti biag nga agnanayon gapu ta isut’ napaay nga agtulnog ken Jehova ken mangalagad ti pammati kenkuana.
2 Ti masanguanan a kinaragsak ni Adan ti kasla nagpeggad idi ni baketna, ni Eva, sinukirna ni Jehova. Ay ket, ti kapanunotan a mapukawna ni baketna ti nangsuot iti pammati ti umuna a tao! Masolbar ngata ti Dios daytoy a parikut iti pamay-an a maipanamnama ti agtultuloy a kinaragsak ken pagimbagan ni Adan? Babaen pannakiramanna ken Eva iti panagsalungasing, impakita ni Adan a nalawag a saan a namati a kasta. Pinadasna a risuten ti parikut iti pamay-anna, imbes a ti sipipinget koma a panangbirukna iti nadiosan a panangiwanwan. Iti pannakapaayna a mangalagad ti pammati ken Jehova, inyeg ni Adan ti ipapatay kenkuana ken kadagiti amin nga annakna.—Roma 5:12.
Ania ti Pammati?
3. Kasano a ti depinasion ti Biblia iti pammati ket naiduma kadagiti inted ti maysa a diksionario?
3 Maysa a diksionario dipinarenna ti pammati kas “natibker a pananginanama iti maysa a banag a di mapaneknekan.” Adayo a suportaranna dayta a kapanunotan, nupay kasta, ibatad ketdi ti Biblia ti kasunganina. Ti pammati ket naibatay kadagiti kinaumiso, kadagiti kinaagpayso, iti kinapudno. Kunaen dagiti Kasuratan: “Ti pammati isu ti sigurado a panangnamnama kadagiti bambanag nga ur-urayen, ti nabatad a panagparang dagiti kinapudno uray di pay nakita.” (Hebreo 11:1) Ti maysa a tao nga addaan pammati adda pammatalgedna nga isuamin nga inkari ti Dios ti kasla natungpaldan. Nakapigpigsa unay ti makakumbinsir nga ebidensia kadagiti di makita a kinapudno a ti pammati ket maikuna a kapada dayta nga ebidensia.
4. Kasano a suportaran ti maysa a reperensia ti Biblikal a depinasion ti pammati?
4 Idiay New World Translation, ti pagtaudan a porma ti Hebreo a verbo nga ʼa·manʹ ket masansan a naipatarus nga “alagaden ti pammati.” Sigun iti Theological Wordbook of the Old Testament, “iti sentro ti kaiyulogan ti nagtaudanna ket ti idea ti kinasierto . . . maisupadi kadagiti moderno a kapanunotan iti pammati kas maysa a banag a posible, mapattapatta a pudno, ngem saan a sigurado.” Ti isu met la a reperensia kunaenna: “Ti nakaadawanna nga ʼāmēn ‘unay’ ket naiyalis idiay Baro a Tulag iti sao nga amēn nga isu [ti] Ingles a sao nga ‘amen.’ Assitgan ti panagaramat ni Jesus iti dayta a sao (Mat 5:18, 26, kdp.) tapno ipaganetgetna ti kinasigurado ti maysa a banag.” Ti sao a naipatarus a “pammati” idiay Kristiano a Griego a Kasuratan kayatna met a sawen ti pananginanama iti maysa a banag a sititibker a naibatay iti kinaumiso wenno kinapudno.
5. Kasano a ti Griego a sao a naipatarus a “sigurado a panangnamnama” idiay Hebreo 11:1 ket nausar kadagiti kadaanan a dokumento ti negosio, ken aniat’ pateg daytoy kadagiti Kristiano?
5 Ti Griego a sao (hy·poʹsta·sis) a naipatarus a “sigurado a panangnamnama” idiay Hebreo 11:1 ket masansan a nausar kadagiti kadaanan a papiro a dokumento ti negosio tapno awitenda ti idea ti maysa a banag a mangipasiguro ti sanikua iti masanguanan. Da eskolar a Moulton ken Milligan isingasingda ti patarus a: “Ti pammati isu ti pammatalged a titulo kadagiti bambanag nga ur-urayen.” (Vocabulary of the Greek Testament) Nabatad, no ik-ikutan ti maysa a tao ti pammatalged a titulo ti maysa a sanikua, isut’ maaddaan ti “sigurado a panangnamnama” nga inton agangay ti namnamana a makagun-od iti dayta ti matungpalto.
6. Aniat’ pateg ti Griego a sao a naipatarus a “nabatad a panangiparang” idiay Hebreo 11:1?
6 Idiay Hebreo 11:1, ti Griego a sao a naipatarus a “nabatad a panangiparang” (eʹleg·khos) awitenna ti kapanunotan ti panangipresenta ti ebidensia tapno iparang ti maysa a banag, nangruna ti maysa a banag a maisupadi iti kasla agminar a kasasaad. Ti positibo wenno natalged nga ebidensia pagminarenna ti di nalatak iti napalabas, ngarud kontraenna ti nagparang a kasla isu ti kasasaad. Gapuna agpada idiay Hebreo ken Griego a Kasuratan, ti pammati ket saan la ketdi a “natibker a pananginanama iti maysa a banag nga awan pammatalgedna.” Iti kasunganina, ti pammati ket naibatay iti kinapudno.
Naibatay kadagiti Pamunganayan a Kinapudno
7. Kasanot’ panangdeskribir da Pablo ken David kadagidiay mangiliblibak iti kaadda ti Dios?
7 Nangisalaysay ni apostol Pablo ti maysa a pamunganayan a kinapudno idi insuratna a dagiti “di makita a kualidad ti Namarsua ket nalawag a makitada manipud pannakaparsua ti lubong nga agpatpatuloy, gapu ta isudat’ mabigbig kadagiti bambanag a naaramid, uray ti agnanayon a pannakabalinna ken Kinadiosna, tapno [dagiti bumusbusor iti kinapudno] ket dida agpambar.” (Roma 1:20) Wen, “dagiti langlangit ipaduyakyakda ti dayag ti Dios,” ken “ti daga napno kadagiti gapuanan[na].” (Salmo 19:1; 104:24) Ngem ania ngay no ti maysa a tao ket di sibubulos riknana a mangusig ti ebidensia? Kuna ni salmista David: “Ti nadangkes iti kinatangsit ti langana [“gapu iti kinakuspagna,” The New English Bible] saan nga agsukimat; amin dagiti panunotna ket: ‘Awan ti Dios.’” (Salmo 10:4; 14:1) Iti pasetna, ti pammati ket naibatay iti pamunganayan a kinapudno nga adda ti Dios.
8. Dagidiay mangal-alagad ti pammati maaddaandat’ ania a pammasiguro ken pannakaawat?
8 Ni Jehova ket saan la a basta adda; isut’ mapagtalkan met, ken makapagpannuraytay kadagiti karina. Kunana: “Pudno unay kas iti panangpanunotko, kastanto ti maaramid; ken kas iti pinanggepko, kasta ti mataginayonto.” (Isaias 14:24; 46:9, 10) Saan nga awan kaipapananna dagitoy a sasao. Adda nalawag a pammaneknek a ginasut kadagiti padto a nairekord iti Sao ti Dios ti natungpalen. Buyogen daytoy a pannakalawag, dagidiay a mangal-alagad ti pammati maawatanda met ti agdama a kaitungpalan dagiti adu a sabali pay a padto ti Biblia. (Efeso 1:18) Kas pangarigan, makitkitada ti kaitungpalan ti “pagilasinan” iti kaadda ni Jesus, agraman ti napapartak a pannakaikasaba ti naipasdeken a Pagarian, kasta met ti naipadto a panagsaknap ti pudno a panagdayaw. (Mateo 24:3-14; Isaias 2:2-4; 60:8, 22) Ammoda nga iti mabiit ipukkawton dagiti nasion ti “Talna ken talged!” ket kalpasanna la unay “dadaelenton ti Dios dagidiay mangdaddadael ti daga.” (1 Tesalonica 5:3; Apocalipsis 11:18) Anian a bendision ti maaddaan ti pammati naibatay kadagiti naimpadtuan a kinapudno!
Maysa a Bunga ti Nasantuan nga Espiritu
9. Aniat’ relasion ti pammati ken ti nasantuan nga espiritu?
9 Ti kinapudno iti no aniat’ nakaibatayan ti pammati ket masarakan idiay Biblia, maysa a gapuanan ti nasantuan nga espiritu ti Dios. (2 Samuel 23:2; Zacarias 7:12; Marcos 12:36) Nainsiriban, ngarud, saan a tumaud ti pammati no awan ti panagtignay ti nasantuan nga espiritu. Gapu iti dayta a naisurat ni Pablo: “Ti bunga ti espiritu [iramanna ti] . . . pammati.” (Galacia 5:22) Ngem adut’ mangilaksid iti nadiosan a kinapudno, a rugrugitanda dagiti biagda kadagiti tarigagay a linalasag ken panangmatmat a mangpaldaang iti espiritu ti Dios. Ngarud, “ti pammati ket saan nga ik-ikutan ti amin a tao,” gapu ta awan pangibatayanda iti panangpatanurda iti dayta.—2 Tesalonica 3:2; Galacia 5:16-21; Efeso 4:30.
10. Kasanot’ panangipakita dagiti immuna nga adipen ni Jehova nga inalagadda ti pammati?
10 Kadagiti inapo ni Adan, nupay kasta, dadduma a tattao ti nangalagad ti pammati. Ti Hebreo kapitulo 11 dakamatenna ni Abel, Enoc, Noe, Abraham, Sara, Isaac, Jacob, Jose, Moises, Rahab, Gideon, Barak, Samson, Jefte, David, ken Samuel, kasta met dagiti adu a di nainaganan nga adipen ni Jehova, a “naited kadakuada ti pannakapaneknek gapu iti pammatida.” Siputanyo no ania ti naaramidan ti “pammati.” Babaen ti pammati a ni Abel “nangidiaya iti Dios ti maysa a daton” ket ni Noe “nagbangon iti daong.” Babaen ti pammati ni Abraham “nagtulnog iti ipapanawna agturong iti maysa a lugar a naikari nga awatenna kas tawid.” Ken babaen ti pammati, ni Moises “pinanawanna ti Egipto.”—Hebreo 11:4, 7, 8, 27, 29, 39.
11. Aniat’ pagminaren ti Aramid 5:32 no maipanggep kadagiti tattao nga agtultulnog iti Dios?
11 Nabatad, amin dagidiay nga adipen ni Jehova saanda la a namati iti kaadda ti Dios. Iti panangalagadda ti pammati, nagtalekda kenkuana kas Daydiay “manggunggona kadagidiay sipipinget a mangsapsapul kenkuana.” (Hebreo 11:6) Inaramidda no ania ti impatuldo ti espiritu ti Dios kadakuada, a nagtignayda iti umiso a pannakaammo iti kinapudno a magun-odan idin, nupay daytat’ limitado. Anian a naiduma ken Adan! Isut’ di nagtignay iti pammati a naibatay iti kinapudno wenno maitunos iti panangiturong ti nasantuan nga espiritu. Itden ti Dios ti espirituna kadagidiay laeng agtulnog kenkuana.—Aramid 5:32.
12. (a) Iti ania nga addaan pammati ni Abel, ken kasanona nga impakita daytoy? (b) Iti laksid ti pammatida, aniat’ di inawat dagiti sakbay-Kristiano a saksi ni Jehova?
12 Saan a kas ken amana, ni Adan, ni nadiosan nga Abel naaddaan pammati. Nalawag a manipud kadagiti nagannakna, naammuanna ti immuna pay la a naiyebkas a padto: “Siak [ni Jehova a Dios] pagginnuraenkayto iti babai ken ti kaputotam ken ti kaputotanna. Isu sugatennanto ta ulom, ket sika sugatemto ti mukodna.” (Genesis 3:15) Inkari ngarud ti Dios a dadaelenna ti kinadakes ken isublina ti kinalinteg. No kasano a matungpal daytoy a kari, ti saan nga ammo ni Abel. Ngem ti pammatina a ti Dios isu ti Mananggunggona kadagidiay sipipinget a mangsapsapul Kenkuana umdas ti bilegnan tapno isut’ mangidiaya ti daton. Nalabit a pinanunotna a naimbag ti padto ket namati a napateg ti panangibukbok ti dara tapno matungpal ti kari ken maaon ti sangatauan agturong iti kinaperpekto. Ngarud, maitutop ti animal a daton ni Abel. Iti laksid ti pammatida, nupay kasta, ni Abel ken dagiti dadduma pay a sakbay-Kristiano a saksi ni Jehova “dida nauray ti kaitungpalan ti kari.”—Hebreo 11:39.
Panangan-anay ti Pammati
13. (a) Aniat’ naadal da Abraham ken David maipapan ti kaitungpalan ti kari? (b) Apay a makuna a “ti kinapudno dimteng babaen ken Jesu-Kristo”?
13 Masansan kadagiti sigsiglo, impanayag ti Dios ti kanayonan a kinapudno maipapan iti no kasano a ti kari mainaig ‘iti bin-i ti babai’ ket matungpal. Naibaga ken Abraham: “Babaen iti bin-im mabendisionanto amin a nasnasion ti daga.” (Genesis 22:18) Kalpasanna, naibaga ken Ari David a ti naikari a Bin-i ti agtaud iti naarian a liniana. Idi 29 K.P., nagparang dayta a Bin-i iti kinatao ni Jesu-Kristo. (Salmo 89:3, 4; Mateo 1:1; 3:16, 17) Maisupadi ken awan pammatina nga Adan, “ti maudi nga Adan,” ni Jesu-Kristo, ti mapagulidanan iti panangipakita ti pammati. (1 Corinto 15:45) Isut’ nagbiag iti naipamaysa a serbisio ken Jehova ken intungpalna dagiti adu a padto a nangipakpakauna iti Mesias. Ad-adda ngarud a pinagminar ni Jesus ti kinapudno maipapan iti naikari a Bin-i ket inragpatna iti kinapudno dagiti bambanag nga inyaniniwan ti Mosaiko a Linteg. (Colosas 2:16, 17) Maikuna ngarud a “ti kinapudno dimteng babaen ken Jesu-Kristo.”—Juan 1:17.
14. Kasanot’ panangipakita ni Pablo kadagiti taga Galacia a limmawan ti rukod ti pammati?
14 Ita ta ti kinapudno dimteng babaen ken Jesu-Kristo, adda napalawa a pundasion a pangibatayan ti pammati “iti kari.” Ad-adda a napatibker ti pammati, napalawa ti rukodna, kasla kasta. Iti daytoy a panangmatmat nga imbaga ni Pablo kadagiti padana a napulotan a Kristiano: “Ngem ti Kasuratan impupokna ti amin a banag iti babaen ti basol, tapno ti kari a maigapu iti pammati ken Jesu-Kristo maited koma kadagiti mangal-alagad ti pammati. Nupay kasta idi saan pay nga immay ti pammati, addatay idi a maaywanan iti babaen ti linteg, a naipupok, maipaay iti pammati a maipaltiingto idi. Idi kasta ti Linteg nagbalin a mangaywan kadatayo tapno iturongnatayo ken Kristo, tapno maibilangtayo a nalinteg gapu iti pammati. Ngem ita ta immayen ti pammati, awantayon iti babaen ti manangaywan. Ta dakayo amin, kinapudnona, ket annak ti Dios gapu iti pammatiyo ken Kristo Jesus.”—Galacia 3:22-26.
15. Kasano laeng a maan-anay ti pammati?
15 Inalagad dagiti Israelitas ti pammati iti pannakilanglangen ti Dios kadakuada babaen iti Linteg ti tulag. Ngem ita daytoy a pammati kasapulan a manayonan. Kasano? Babaen ti panangalagad ti pammati ken pinulotan-espiritu a Jesus a kenkuana naaramid ti Linteg a mangidalan kadakuada. Iti dayta laeng a pamay-an a maan-anay ti sakbay-Kristiano a pammati. Anian a nagpateg kadagidi immuna a Kristiano ti ‘kumita a naimbag ken Jesus, ti Kangrunaan nga Ahente ken Mangan-anay ti pammatida’! (Hebreo 12:2) Pudno, amin a Kristiano kasapulan nga aramidenda ti kasta.
16. Kasano a dimteng ti nasantuan nga espiritu iti napapigsa a pamay-an, ken apay?
16 Gapu iti naparang-ay a pannakaammo iti nadiosan a kinapudno ken ti nagbanag a naan-anay a pammati, dumteng kadi met ti nasantuan nga espiritu iti napigpigsa a pamay-an? Wen. Idi Pentecostes 33 K.P., ti espiritu ti Dios, ti naikari a katulongan nga insao ni Jesus, ti naibukbok kadagiti pasurotna. (Juan 14:26; Aramid 2:1-4) Nagtignay ngarud idin ti nasantuan nga espiritu kadakuada iti naan-anay a baro a wagas kas napulotan a kakabsat ni Kristo. Ti pammatida, maysa a bunga ti nasantuan nga espiritu, ti napabileg. Daytoy ti nangkabal kadakuada para iti dakkel a panagaramid-adalan a trabaho nga adda iti masanguanan.—Mateo 28:19, 20.
17. (a) Kasano ti iyaay ti kinapudno ken pannakaan-anay ti pammati nanipud 1914? (b) Aniat’ adda kadatayo a pammaneknek nga agtigtignayen ti nasantuan nga espiritu nanipud 1919?
17 Dimteng ti pammati idi indatag ni Jesus ti bagina kas ti Nadutokan nga Ari nasurok a 1,900 a tawen ti napalabasen. Ngem ita ta isut’ agturturayen a nailangitan nga Ari, ti pangibatayantayo ti pammati—ti naipanayag a kinapudno—ti dimmakkel ti kasta unay, ngarud inan-anayna ti pammatitayo. Kasta met, pimmigsa ti panagtignay ti nasantuan nga espiritu. Adda nalawag a pammaneknek iti daytoy idi 1919, idi a ti nasantuan nga espiritu pinakiredna manen dagiti dedikado nga adipen ti Dios manipud iti ngangngani inaktibo a kasasaad. (Ezequiel 37:1-14; Apocalipsis 11:7-12) Idin naibalabala ti pundasion maipaay iti naespirituan a paraiso, a kadagiti simmaruno a dekada limmatak ken dimmayag iti tunggal tawen. Adda pay ngata dakdakkel a pammaneknek iti panagtignay ti nasantuan nga espiritu ti Dios?
Apay nga Usigen ti Pammatitayo?
18. Kasano a nagduduma dagiti managsimisim nga Israelitas iti maysa ken maysa no maipapan iti pammati?
18 Kalpasan unay ti pannakaispal dagiti Israelitas manipud pannakaadipen idiay Egipto, 12 a lallaki ti naibaon tapno agsimisim idiay daga ti Canaan. Nupay kasta, sangapulo kadakuada ti nagkurang ti pammati, a nagduduaanda ti kabaelan ni Jehova a mangtungpal iti karina nga itedna iti Israel dayta a daga. Ti panagkita ti nangtignay kadakuada, babaen kadagiti pisikal a bambanag. Kadagiti 12, da laeng Josue ken Caleb ti nangipakita a nagnada iti pammati, saan a ti panagkita. (Idiligyo ti 2 Corinto 5:7.) Gapu ti panangalagadda ti pammati, isuda laeng kadagidiay a lallaki ti nakalasat tapno sumrek iti Naikari a Daga.—Numeros 13:1-33; 14:35-38.
19. Kasano a ti pundasion a pangibangonan ti pammati naun-uneg nga amang ngem idi, kaskasdi aniat’ rebbeng nga aramidentayo?
19 Ita, agtaktakdertayo kadagiti beddeng ti baro a lubong ti Dios iti kinalinteg. Tapno mastrektay dayta, nasken ti pammati. Makaparagsak, ti pundasion ti kinapudno a nakaibatayan dayta a pammati ket naun-uneg nga amang ngem idi. Addaantayo ti intero a Sao ti Dios, ti ulidan ni Jesu-Kristo ken dagiti napulotan a pasurotna, ti pannakidanggay dagiti minilion a naespirituan a kakabsattayo a lallaki ken babbai, ken ti badang ti nasantuan nga espiritu ti Dios iti di maartapan a rukod. Kaskasdi, nasayaat no usigentayo ti pammatitayo ken mangala kadagiti addang tapno mapapigsa dayta agingga iti kabaelantayo.
20. Ania a salsaludsod ti maitutop nga iyimtuodtayo kadagiti bagbagitayo?
20 ‘Ay, patiek a daytoy ti kinapudno,’ mabalin a kunayo. Ngem kasano katibker ti pammatiyo? Saludsodanyo ti bagiyo: ‘Ti kadi nailangitan a Pagarian ni Jehova ket kas kaagpayso ti natauan a gobierno kaniak? Bigbigbigek kadi ken naan-anay a supsuportarak ti makitkita nga organisasion ni Jehova ken ti Bagi a Manarawidwidna? Buyogen dagiti mata ti pammati, makitak kadi nga agturturongen dagiti nasion iti maudi a pagtungpalanda maipaay iti Armagedon? Maipada kadi ti pammatik kadagidiay “dakkel a kaadu dagiti saksi” a nadakamat idiay Hebreo kapitulo 11?’—Hebreo 12:1; Apocalipsis 16:14-16.
21. Kasano a tignayen ti pammati dagidiay mangik-ikut iti dayta, ken kasanoda a mabendisionan? (Iramanyo dagiti kumento iti kahon idiay panid 13.)
21 Dagidiay mangik-ikut ti pammati a naibatay iti kinapudno ket matignayda. Kas ti maawat a daton nga indatag ni Abel, dagiti datonda a panagdayaw ket makaay-ayo iti Dios. (Hebreo 13:15, 16) Kas ken Noe, maysa a manangaskasaba ti kinalinteg a nagtulnog iti Dios, surotenda ti nalinteg a kurso kas manangikasaba ti Pagarian. (Hebreo 11:7; 2 Pedro 2:5) Kas ken Abraham, dagidiay nga addaan pammati a naibatay iti kinapudno agtulnogda ken Jehova iti laksid dagiti di kinakumbiniente ken uray pay iti sidong dagiti makasuot unay a kasasaad. (Hebreo 11:17-19) Kas kadagidi matalek nga adipen ti Dios idi ugma, dagidiay nga addaan pammati ita ti sibabaknang a bembendisionan ken tartaraknen ti naayat a nailangitan nga Amada.—Mateo 6:25-34; 1 Timoteo 6:6-10.
22. Kasano a mapabileg ti pammati?
22 No maysaka nga adipen ni Jehova ngem masarakam a nakapuy ti pammatim iti dadduma a pamay-an, aniat’ maaramidam? Pabilgem ti pammatim babaen ti sigagaget a panagadal ti Sao ti Dios ken panangipalubosmo kadagiti bibigmo a mangisawang kadagiti danum ti kinapudno a nanglapunos ita pusom. (Proverbio 18:4) No saan a regular ti pannakapapigsa ti pammatim, amangan no agbalin dayta a nakapuy, inaktibo, wenno natay pay. (1 Timoteo 1:19; Santiago 2:20, 26) Agbalin a determinado a saan a pulos a mapasamak daytoy iti pammatim. Dawatem ti badang ni Jehova, nga ikararagmo: “Tulongannak iti pakasapulak ti pammati!”—Marcos 9:24.
Ania dagiti Sungbatyo?
◻ Ania ti pammati?
◻ Apay a saan a mapaadda ti pammati no awan ti kinapudno ken nasantuan nga espiritu?
◻ Kasano a nagbalin ni Jesu-Kristo a Mangan-anay ti pammatitayo?
◻ Apay a rebbeng nga usigentayo no kasano kapigsa ti pammatitayo?
[Kahon iti panid 13]
DAGIDIAY ADDAAN PAMMATI. . .
◻ Agsaoda maipapan ken Jehova.—2 Corinto 4:13.
◻ Agaramidda kadagiti trabaho nga inaramid ni Jesus.—Juan 4:12.
◻ Isudat’ gubuayan ti pammaregta kadagiti sabsabali.—Roma 1:8, 11, 12.
◻ Parmekenda ti lubong.—1 Juan 5:5.
◻ Awanandat’ rason tapno agbuteng.—Isaias 28:16.
◻ Maikarida iti biag nga agnanayon.—Juan 3:16.