Moral a Kinadalus Isut’ Pintas ti Kina-agtutubo

“Agrag-oka, O agtutubo a lalaki, iti kina-agtutubom, . . . ket magnaka kadagiti daldalan ta pusom ken iti imatang dagita matam. Ngem ammuem a gapu amin kadagitoy a bambanag iyegnakanto ti Dios iti pannakaukom.”​—ECLESIASTES 11:9,

1, 2. (a) Aniat’ kayat ni Jehova kadagiti agtutubo? (b) Apay a kinamaag ti panangsurot ti aniaman a makaay-ayo iti puso ken matmatayo?

“TI KINA-AGTUTUBO, entusiasmo, ken kinalailo arigda dagiti al-aldaw ti primavera. Imbes nga agreklamo . . . iti kinabiitda, padasenyo a tagiragsaken ida.” Kastat’ insurat ti maika-19 siglo a bumiberso nga Aleman. Dagita a sasao a pammagbaga kadakayo nga agtutubo ikallangoganda dagidiay naisurat rinibo a tawen a nasapsapa idiay libro ti Biblia nga Eclesiastes: “Agrag-oka, O agtutubo a lalaki [wenno, babai], iti kina-agtutubom, ket paragsakennaka koma ta pusom kadagiti aldaw ti kina-agtutubom, ket magnaka kadagiti daldalan ta pusom ken iti imatang dagita matam.” (Eclesiastes 11:9a) Gapuna ni Jehova a Dios di mangal-ala ti negatibo a panangmatmat no aniat’ makaallukoy iti tartarigagay dagiti agtutubo. Kayatna a tagiragsakenyo a naan-anay ti pigsa ken salun-at ti kina-agtutuboyo.​—Proverbio 20:29.

² Ngem, kayat kadi a sawen daytoy, a mabalinyo a suroten lattan ti makaallukoy iti puso ken matmatayo? Adayo a kasta! (Numeros 15:39; 1 Juan 2:16) Ituloy a sawen ti kasuratan: “Ngem ammuem a gapu amin kadagitoy a bambanag [dagiti bambanag a piniliyo a mangpennek ti tartarigagayyo] iyegnakanto ti Dios iti pannakaukom.” (Eclesiastes 11:9b) Wen, dikay maliklikan ti bunga ti ar-aramidyo; dagiti agtutubo, kas kadagiti natataengan, maiyegda met iti panangukom ni Jehova.​—Roma 14:12.

3, 4. (a) Apay a salimetmetan ti nangato nga estandarte ti moral a kinadalus? (b) Ania a panangpilit ti adda a pakapukawanyo ti nadalus a takderyo iti Dios, ket ania a salsaludsod ti tumaud?

³ Ti panangawat ti paborable a panangukom ni Jehova ti mangiturong saan laeng nga iti biag nga agnanayon no di ket iti nasinged a pannakirelasion iti Dios itan. Ngem, masapul a salimetmetanyo ti nangato nga estandarte ti moral a kinadalus. Ti Salmo 24, bersikulo 3 ingganat’ 5, kastoy ti panangiyebkasna: “Siasino ti umulinto iti turod ni Jehova, ket siasino ti agtakderto iti nasantuan a yanna? Daydiay nga addaan nadalus nga im-ima ken natarnaw a puso, daydiay a saan a nangitan-ok iti Kararuak iti kinaulbod, ken saan a nagsapata iti pangallilaw. Awatennanto ti parabur nga aggapu ken Jehova ken ti kinalinteg nga aggapu iti Diosna ti pannakaisalakan.” Wen, naimnaskayo kadagiti mata ni Jehova no salimetmetanyo ti moral a kinadalus.

⁴ Kaskasdi, adda masansan a panangpilit kadakayo a pukawen ti nadalus a takderyo iti Dios. Bayat nga agturturongen dagitoy maudi nga al-aldaw iti panungpalanda, adda epidemia ti imoral a kababalin ken narurugit nga impluensia. (2 Timoteo 3:1-5) Nikaanoman nga adda dakdakkel pay a karit iti panangsalimetmet iti moral a kinadalus kadagiti agtutubo. Sibaballigi met laeng aya a sarsarangtenyo ti karit? Itultuloyyo aya nga aramiden ti kasta?

Ti Karit a Sanguenyo

 5. Aniada a narugit nga impluensia ti mangparigat iti panangsalimetmetyo iti nadalus a takderyo iti imatang ti Dios?

⁵ Ti panaglinglingay ti mangraraut kadagiti agtutubo kadagiti bambanag a mangiwakwaksi no aniat’ desente ket itantan-okna no ania daydiay agdadata a kinadakes. Kas pangarigan, apaman a nairuar ti maysa kadagiti serye ti naranggas a nakabutbuteng a pelikula, insurat ti maysa a kritiko ti pelikula: “Ti panagsinsinnublat ti panangkigtot ti sekso, panangkigtot ti panangpapatay, ken panangkigtot ti kinaalas iti agsobsobra a dosis isut’ gagangay a pamay-an daytoy a pelikula. No addaan dayta ti kangatuan a bilang dagiti agbuya, daytat’ pakalaglagipan ti sabali manen a nagdakkelan a panagpababa ti moral a kasasaad iti . . . panagpili kadagiti pelikula.” Mainayon pay kadagita a pelikula isudat’ kankanta a naglaon kadagiti nabatad a seksual a sasao ken dagiti programa ti telebision a mangipadpadayag iti maiparit a sekso. Mabalinanyo aya nga isarang ti bagiyo kadagita a naglawag a panangiladawan iti “aglablabes a kinadakes” ket mataginayonyo pay ti nadalus a takderyo iti sanguanan ti Dios? (1 Pedro 4:4) Kas kunaen ti proverbio: “Mabalin aya ti maysa a tao ti agsaklot ti apuy ket saan a mauram dagiti pagan-anayna?”​—Proverbio 6:27.

 6. Ania a panangpilit ti sanguen dagiti agtutubo manipud kadagiti kapatadada?

⁶ Ti panangpilit kadakayo a pukawen ti nadalus a takderyo iti Dios agtataud met iti sabali pay a gubuayan​—dagiti kapatadayo. Maysa a 17-años a balasang a taga lubong insennaayna: “Nakidennaak iti damona gapu kadagiti di umiso a rason: gapu ta ti nobiok impapilitna ken gapu ta pagarupko nga isuamin ar-aramidenda dayta.” Awan asinoman a kayatna ti pakatkatawaan. Natural laeng nga ay-ayatendakayo dagiti dadduma. Ngem no takderam ti moralidad ti Biblia, mabalin a lalaisendakayo ti dadduma nga agtutubo. Ti tarigagay a makibagay, tapno magun-odan ti panangawat dagiti kapatadayo, ti mabalin a mangpilit kadakayo nga agaramid ti banag nga ammoyo a di umiso.​—Proverbio 13:20.

 7. Apay a ti pannakidangadang kadagiti narugit nga impluensia nangnangruna a narigat kadagiti agtutubo, ngem aniat’ impakita ti rinibribo nga agtutubo iti organisasion ni Jehova maipapan iti bagbagida?

⁷ Ti pannakidangadang kadagitoy nga impluensia ket nangnangruna a nagrigat bayat “ti kasayaatan ti tawenda,” no ti seksual a rikrikna ket kapigsaanna. (1 Corinto 7:36) Isu met laeng a kinuna ti maysa a managsirarak nga organisasion: “Naisalsalumina nga agtutubo dayta di pay nakapadas ti panagdenna sakbay ti panagasawa iti edad 19.” Kaskasdi, rinibo kadakayo nga agtutubo iti organisasion ni Jehova ti nangipakita a naisalsaluminakayo. Sangsanguenyo ti karit a direkta ken salsalimetmetanyo ti moral a kinadalus.

 8. Apay a dadduma a Kristiano nga agtutubo impalubosda dagiti imoral a kababalin ti lubong a maiyakar kadakuada, ket aniat’ resultana?

⁸ Ngem, nakalkaldaang, ta sumagmamano nga agtutubo a Kristiano ti nangipalubos kadagiti imoral a kababalin ti lubong nga umakar kadakuada. Nupay ibagbagada nga ayatenda ti naimbag, saanda met a guraen ti dakes; wenno, saan nga umdas ti pananggurada. (Salmo 97:10) Iti sumagmamano a kaso, mabalin a kasla inayatda pay ketdi dayta. Kas panagkuna ti Salmo 52:3: “Ad-adda a pagayatam ti dakes ngem ti imbag, ken ti panagulbod ngem ti panagsaom iti kinalinteg.” Dadduma laksidenda pay a direkta ti panangiwanwan ti organisasion ni Jehova kadagiti bambanag kas ti panag-date, panaglinglingay, ken ti moralidad. Kas bungana, masansan mangyegdat’ pannakaibabain iti bagida met laeng ken iti dadakkelda. Mapukawda met ti kinapintasda iti imatang ti Dios.​—2 Pedro 2:21, 22.

Tulong iti Panangsango ti Karit

 9. Aniat’ kasapulan tapno masango ti karit nga agtalinaed a nadalus iti moral?

⁹ Kasanoyo a sanguen ti karit tapno agtalinaed a nadalus iti moral? Inyimtuod ti salmista ti isu met laeng a saludsod: “Ania ti pangdalusto ti agtutubo iti dalanna?” Kalpasanna intedna ti sungbat: “Ti panangitaltalekna iti mayannurot iti saom.” (Salmo 119:9) Wen, kasapulanyo ti pannakaiwanwan manipud Sao ti Dios. Ket ti naayat a nailangitan nga Amatayo sinigurona a ti organisasionnat’ mangted ti kasta a panangiwanwan tapno tulongannakayo a mangparmek kadagiti narugit a panangpilit daytoy a lubong.

10, 11. (a) Ania dagiti publikasion a naisagana a pangtulong kadagiti agtutubo tapno makapagtalinaed a nadalus iti moral? (b) Kasano a natulongan ti dadduma nga agtutubo kadagiti serie nga “Agimtuod dagiti Agtutubo . . . ”? (c) Kasanot’ personal a pannakagunggonayo manipud kadagiti serie nga “Agimtuod dagiti Agtutubo . . . ”?

¹⁰ Kadagiti tawtawen adun a publikasion ti naisagana nangnangruna nga agpaay kadagiti agtutubo, kas ti libro a Ti Kina-agtutuboyo​—Pananggun-od ti Kasayaatan iti Dayta. Nanipud 1982, ti serie nga “Agimtuod dagiti Agtutubo . . . ” iti magasin nga Agriingkayo! ti nakaipaay ti adu a makatulong a balakad kadagiti bambanag kas ti pornograpia, nobnobela ti romansa, ken ti umiso a kababalin bayat ti panaginnarem. Pudno aya a nakatulong ti kasta nga impormasion kadagiti agtutubo? Usigenyo ti maysa a pangarigan. Sumagmamano nga artikulo iti serie ti nangsalaysay maipapan ti masturbasion, a mangipakpakita a ti kasta nga ugali parasukenna ti “kinaderrep” ken silalakana nga iturong ti maysa iti pannakatnag iti seksual nga imoralidad.a (Colosas 3:5) Naipaay dagiti praktikal a suhestion no kasano a parmeken dayta nga ugali ken no kasano a tamingen ti pannakaulitna. Kas panangawat kadagiti artikulo, sumagmamano nga agtutubo ti nagsurat: “Problemakon ti masturbasion nanipud pay agtawenak ti 12. Itan agtawenakon ti 18, ket agin-inut nga umim-imbagakon, pagyamanan kadagiti artikuloyo.” “Itan ta inusarkon ti pammagbaga nga impaay dagiti artikuloyo, nakitak ti bagik nga adda iti nasaysayaaten a kasasaad ti panagpampanunot. Nadaldalus ti riknakon ngem idi.”

¹¹ Kasapulannat’ panawen a basaen ken adalen ti kasta nga impormasion, ngem ti panangaramid ti kasta matulongannakayo nga agtalinaed a nadalus iti moral. Gunggundawayanyo aya a naan-anay dagita a naipablaaken a material? Kas panangabrasa iti “Agimtuod dagiti Agtutubo . . . ” nga artikulo a “Panagdenna Sakbay ti Panagasawa​—Apay a Liklikan?”b maysa nga agtutubo a babai, nga estudiante ti Biblia idi, ti nagsurat: “Ammok ti dakes, sibabasol, ken naimon a panagrikrikna a rumsua kalpasan ti panagdenna sakbay ti panagasawa, ket pagbabbabawiak unay dayta. Ti kada aldaw agyamyamanak ken Jehova iti anamongna ken pammakawanna. Ti artikuloyo, sapay koma, ket matulonganna dagiti dadduma sakbay a matnagda kas kaniak. Pudno a nasakit dayta. Itan maaw-awatakon no apay a pagayatan ni Jehova a Dios nga ‘adayuantay ti pannakiabig.’”​—1 Tesalonica 4:3.

12. Ania ti mangtignay kadatayo a tarigagayan a paragsaken ni Jehova?

¹² Daytoy ti mangyeg kadatayo iti sabali pay a makatulong kadakayo a mangsango a sibaballigi iti karit: Masapul nga apresiarenyo a ni Jehova isut’ Sapasap a Soberano ken rebbeng a pagtulnogan. (Apocalipsis 4:11) Maigiddato iti dayta, nupay kasta, isu met ti naayat a nailangitan nga Ama, ket adda iti pusona ti kasayaatan a paginteresantayo. (Proverbio 2:20-22; Isaias 48:17) Dagiti lintegna nairantada a mangsalaknib kadatayo, saan a tapno medmedandatayo. Ti ngarud panagtulnog kadakuada isut’ kurso ti kinasirib. (Deuteronomio 4:5, 6) Ti nalawag a pannakaawat no apay ipilit ni Jehova ti moral a kinadalus tulongannakayo a mangkita ti pudpudno a kinapintas iti dayta ken tignayennakayo nga agtarigagay a mangay-ayo kenkuana.​—Salmo 112:1.

13. Kasanoyo nga ilawlawag a ti linteg ni Jehova a mangiparparit ti pannakiabig ket agpaay iti kasayaatan a paginteresantayo?

¹³ Usigenyo ti banag a ti Dios kednganna laeng ti sekso iti uneg ti panagasawa ken istrikto nga iparitna ti pannakiabig. (Hebreo 13:4) Adda aya aniaman a naimbag a nailibak kadakayo iti panagtulnog iti daytoy a linteg? Ti kadi naayat a nailangitan nga Ama mangaramid ti maysa a linteg a mangtakaw ti ragsak ti panagbiag kadakayo? Siempre saan! Kitaenyo laengen ti mapaspasamak iti biag dagiti kapatadayo a di mangikaskaso iti linteg ti Dios maipapan iti moral. Dagiti di kaykayaten a sikog ti masansan mangiturong kadakuada iti panangiregreg, wenno, nalabit, kadagiti awan iti tiempona a panagasawa. Iti adu a kaso kaipapanan dayta ti panangpadakkel ti ubing nga awan lakayna. Mainayon pay, dagiti agtutubo a makiabig ‘agbasbasolda iti bagida met laeng’ ken isarangdat’ bagbagida kadagiti sakit a maiyakar gaput’ pannakidenna. (1 Corinto 6:18) Ket no ti agtutubo a dedikado ken Jehova makidenna, ti epekto dayta iti emosion mabalin a makadadael. Ti panangpadpadas a mangmedmed iti panangburibor ti sibabasol a konsiensia mabalin a makapataud ti panagkapuy ken dagiti rabii a di pannakaturog. (Salmo 32:3, 4; 51:3) Ngarud, saan kadi a nalawag, a ti linteg ni Jehova a mangiparparit ti pannakiabig ket nairanta a mangsalaknib kadakayo? Adda pudno a gunggona iti panangsalimetmet ti moral a kinadalus!

14. Maipapan ti kunada a ti panagasawa kas tin-edyer ket maysa a salaknib, ilawlawagyo no kasanot’ rebbeng a panangmatmattay kadagiti sasao ni Pablo iti 1 Corinto 7:9 ken 7:36?

¹⁴ Ikabilyon, a saan a nalaka ti panangsalimetmet kadagiti nainget a linlinteg ti Dios maipapan ti moralidad. Gapu itoy, naikeddeng ti sumagmamano nga agtutubo a ti kasayaatan a salaknib isut’ panagasawan bayat a tin-edyerda pay laeng. ‘Tutal,’ irasonda, ‘saan kadi a kuna ti 1 Corinto 7:9: “Ngem no dida makaitured, makiasawada, ta nasaysayaat ti makiasawa ngem ti sumged iti derrep”?’ Ti kasta a panangmatmat, nupay kasta, ket nakapuy. Dagiti sao ni Pablo ket saan a naiturong kadagiti tin-edyer no di ket kadagidiay “napalabasen ti kasayaatan ti tawenda.” (1 Corinto 7:36) Iti kaaduan a kaso dagidiay adda pay laeng iti kasayaatan a tawen ti kina-agtutuboda saanda pay unay a rimmang-ay iti emosion ken iti espiritu tapno maandoranda dagiti panangparigat ken responsabilidad a kakuyog iti panagasawa. Kuna ti Journal of Marriage and the Family: “Dagiti tattao a mangasawa a nasapa agpasarda ti nababbaba a pannakapnek iti panagasawa agsipud ta kurangdat’ sagana maipaay iti akemda. Ti nakapuy a panangitungpal ti akemda impababanat’ pannakapnekda, nga isu met ti mangiturong iti di nalagda a panagasawa.” Ngarud ti sungbat ket, saan a panagasawa no ubing pay, no di ket ti panangtaginayon ti nadalus a panagmaymaysa agingga a mapatanoryo amin dagiti kualidad a kasapulan tapno mapagballigiyo ti panagasawayo.

Salimetmetanyo ti Kinadalusyo!

15. Ania dagiti nainget nga addang a kasapulan no kayattay ti agtalinaed a nadalus iti moral?

¹⁵ Insurat ni apostol Pablo: “Papatayenyo ngarud dagiti kamkamengyo nga addada iti rabaw ti daga, nga isuda ti pannakikamalala, ti kinarugit, dagiti derrep.” (Colosas 3:5) Wen, kasapulan dagiti nainget a pamay-an; masapul a determinadokayo nga agtalinaed a nadalus iti moral. Iti panagkomentona iti verbo a naipaulog kas “papatayenyo,” kuna ti The Expositor’s Bible Commentary: “Isingsingasing dayta a saantay laeng a basta medmedan wenno kontrolen dagiti dakes nga ar-aramid ken kababalin. Masapul a pukawentay ida, nga interamente a parmeken ti daan a wagas ti panagbiag. ‘Todasenyo a naan-anay’ ti mabalin a mangiyebkas ti puersa dayta. . . . Ti kaipapanan ti verbo ken ti puersa ti tiempona agpadpada nga isingasingda ti napigsa, nasakit a panagaramid ti personal a determinasion.”​—Idiligyo ti Mateo 5:27-30.

16. Tapno agtalinaed a nadalus iti moral, apay a pagreggetantay a naimbag ti agtalinaed a nadalus iti panunot, ket kasanot’ panagballigiyo a mangaramid iti dayta?

¹⁶ Ngem, kasanoyo, a “todasen a naan-anay” wenno ‘pukawen’ dagiti narugit iti moral nga ar-aramid ken kababalin? Inramutan ni Jesus ti problema idi a kinunana: “Ta iti uneg ti puso dagiti tao, agtaud dagiti dakes a panunot: dagiti pannakikamalala, . . . dagiti pannakiabig, dagiti agum.” (Marcos 7:21, 22) Ti piguratibo a puso ramanenna ti panagis-isip, isut’ gapuna a daytat’ nainaig iti “panunot.” Ngarud, tapno agtalinaed a nadalus iti moral, masapul a pagreggetanyo ti agtalinaed a nadalus iti panagis-isip. Kasano? Yantangay ti isip ket mapakpakan babaen kadagiti sentido, masapul nga agannadkayo kadagiti makitkita ti matayo, a liklikan dagiti libro, programa ti TV, wenno pelikula a mangiladladawan wenno mangkonsintir ti seksual nga imoralidad. Kasta met, masapul nga agannadkayo maipapan ti dengdenggenyo, a lisian dagiti kanta a naglaon kadagiti nakabatbatad a seksual a sasao. Sapulennat’ tured a mangala ti kasta a takder, nangnangruna iti sanguanan dagiti kapatadayo, ngem ti panangaramid iti kasta tulongannakayo nga agtalinaed a nadalus iti moral ken mangsalimetmet iti dayawyo.

17. Apay a ti moral a kinarugit di man laeng koma madukit kadakayo?

¹⁷ Namalakad met ni apostol Pablo: “Ngem ti pannakikamalala ken ti amin a kita ti kinarugit wenno ti agum saan man la koma a madukit kadakayo, kas mayannugot kadagiti sasanto.” (Efeso 5:3; kitaenyo met ti Efe 5 bersikulo 12.) Gapuna dagiti moral a kinarugit saanda man laeng koma a madakdakamat, kayatna a sawen, pagsasaritaan a mabayag wenno mausarda kas pagang-angawan. Apay a saan? Kas panangisao ti eskolar ti Biblia a ni William Barclay: “Ti panagsasarita maipapan iti maysa a banag, a pagang-angawan iti maysa a banag, a pagbalinen dayta a masansan a tema ti panagpapatang isut’ panangiserrek dayta iti panunot, ken panangiyasideg iti aktual a panangaramid iti dayta.” (Santiago 1:14, 15) Sapulennat’ pudpudno a determinasion a ‘busalan ti ngiwatyo,’ nangnangruna no dagiti dadduma nga agtutubo agibagbagada kadagiti narugit a pagpakatawa wenno agusardat’ berde a pagsasao a mangiladawan kadagiti seksual nga ar-aramid. (Salmo 39:1) Ngem babaen ti panagtalinaed a nalinteg ken nadalus, paragsakenyonto ti puso ni Jehova.​—Salmo 11:7; Proverbio 27:11.

18. (a) Tapno agballigi iti dangadang kontra iti moral a kinarugit, apay a di umdas ti panangilaksid laeng ti narugit a pampanunot ken sasao? (b) Kasanokay a magunggonaan manipud balakad ni Pablo kadagiti taga Filipos?

¹⁸ Tapno mangabak iti dangadang laban iti moral a kinarugit, saan nga umdas ti basta panangilaksid ti narugit a pampanunot ken sasao. Kunat’ proverbio nga Insik: “Ti bakante nga isip silulukat iti amin a suhestion.” (Idiligyo ti Mateo 12:43-45.) Nabigbig ni Pablo ti pannakasapul a panangpunno ti isip kadagiti makaay-ayo, nadalus a pampanunot. Gapuna, inggunamgunamna kadagiti taga Filipos: “Dagiti aniaman a bambanag a napudno, dagiti aniaman a bambanag a nadayaw, dagiti aniaman a bambanag a nalinteg, dagiti aniaman a bambanag a nadalus, dagiti aniaman a bambanag a makaay-ayo, dagiti aniaman a bambanag a naimbag ti damagda, no adda aniaman a kinasingpet, ken no adda aniaman a kinadayaw, panunotenyo dagitoy a bambanag [‘pagbalinenyo ida a tema ti naannad a panagpampanunotyo’c].”​—Filipos 4:8.

19. Apay nga agbalin a naanep iti panagadal ti Sao ti Dios, ket iti ania a pamay-an a makatulong daytoy iti panagtalinaedyo a nadalus iti moral?

¹⁹ Kaipapanan daytoy ti naanep a panagad-adal ti Sao ti Dios. (Josue 1:8; Salmo 1:2) Patibkerenna ti isip ken pusoyo ken tulongannakayo a mangpatanor ti nasinged a personal a pannakirelasion ken Jehova. Iti kasta addakayto iti nasaysayaat a posision a mangsaranget kadagiti pannulisog nga agaramid kadagiti narugit iti moral a kababalin. Diyo kayat nga irisgo ti panangiyeg pakaumsian ti nagan ni Jehova ken pannakaibabain ti pamiliayo ken ti kongregasion. Imbes ketdi, usarenyo ti pigsa ken bileg ti kina-agtutuboyo iti wagas a dikayto pagbabbabawian iti kamaudianan. Wen, surotenyo ti kurso ti moral a kinadalus, a pudpudno a pintas ti kina-agtutubo a makita kadagidiay agserserbi ken Jehova!​—Proverbio 3:1-4.

[Dagiti Footnote]

Agtutubo​—Kasanot’ Panangsungbatyo?

◻ Apay a rebbeng ti panangsalimetmetyo ti nangato nga estandarte iti moral a kinadalus?

◻ Ania a panangparigat ti mamagbalin a makakarit iti panangsalimetmet ti nadalus a takder iti imatang ti Dios?

◻ Aniat’ makatulong kadakayo a mangsango ti karit nga agtalinaed a nadalus iti moral?

◻ Ania dagiti nainget nga addang a kasapulan no kayatyo ti agtalinaed a nadalus?

[Ladawan iti panid 13]

Kaaduan kadagidiay adda pay laeng iti kasayaatan ti tawenda ket nakaub-ubingda pay unay a mangaywan kadagiti responsabilidad dagiti nagannak