Napatpateg a Banag Ngem Kadagiti Gameng ti Egipto

NI Moises ket maysa kadagiti katan-okan a tao iti historia. Uppat a libro ti Biblia​—manipud Exodo agingga Deuteronomio​—ti nganngani nangipamaysa iti salaysay maipapan iti pannakilangen ti Dios iti Israel nga indauluan ni Moises. Immatonanna ti Ipapanawda manipud Egipto, imbabaetna ti Linteg ti tulag, ken inturongna ti Israel iti beddeng ti Naikari a Daga. Napadakkel ni Moises iti sangakabbalayan ni Faraon, ngem nadutokan a komander ti ili ti Dios, kasta met kas maysa a propeta, ukom, ken mannurat a pinaltiingan ti Dios. Kaskasdi, isu met ti “kaemmaan pay laeng iti amin a tattao.”​—Numeros 12:3.

Kaaduan a salaysay ti Biblia maipapan ken ni Moises ket mainaig iti naudi nga 40 a tawen ti biagna, a saklawenna ti tiempo manipud pannakawayawaya ti Israel iti pannakaadipen agingga iti ipapatay ni Moises idi agtawen iti 120. Nagbalin a pastor idiay Midian idi agtawen iti 40 agingga 80. Ngem maysa a gubuayan ti agkuna a “nalabit ti nangruna a makapainteres a paset ti biagna, ngem saan unay a nalawag,” ket ti umuna nga 40 a tawenna, manipud pannakaipasngayna agingga idi naglibas manipud Egipto. Ngem ania a talaga ti mabalintayo a maammuan maipapan iti daytoy a tiempo? Kasano a ti kasasaad iti pannakapadakkel ni Moises ti nangapektar iti kinataona idi agangay? Ania dagiti nangimpluensia kenkuana? Ania dagiti nakaipasanguanna a pakarigatan idi? Ken ania ti isurona amin daytoy kadatayo?

Pannakaadipen Idiay Egipto

Isalaysay ti libro nga Exodo a nagbuteng ni Faraon kadagiti Israelita nga agtataeng iti Egipto gapu iti napartak a panagaduda. Gapu ta mamati nga agtigtignay a “sisasaldet,” pinanggepna a kissayan ti bilangda babaen ti panangipabaklay kadakuada iti mangikuspil a trabaho kas ad-adipen a sapsapliten dagiti mamangulo-iti-annong​—agawitda kadagiti nadagsen, agaramidda iti damili nga alsong, ken adda ti masinunuo a kaadu ti ladrilio a masapul nga ileppasda iti kada aldaw.​—Exodo 1:8-14; 5:6-18.

Daytoy a pannakailadawan ti Egipto a nakayanakan ni Moises ket tumunos unay iti historikal a pammaneknek. Adda ti kadaanan a papiro ken maysa a lamina ti tanem a nangiladawan iti panagaramid dagiti adipen kadagiti damili a ladrilio idi maikadua a milenio K.K.P. wenno nasaksakbay. Dagiti opisial a mangimatmaton kadagiti suplay a ladrilio inorganisarda ti ginasgasut nga adipen iti nadumaduma a grupo a buklen ti 6 agingga 18 katao, iti panangimaton ti maysa a kapatas wenno lider. Kasapulan a makali dagiti pila a maaramid a ladrilio ken maipan dagiti garami iti pagaramidan ti ladrilio. Dagiti trabahador manipud iti nagduduma a nasion agsakdoda iti danum a mailaok iti damili ken garami babaen ti panagusarda iti pagkiwar. Nagadu nga intar dagiti ladrilio ti napataud babaen ti panangusar iti rimmektanggulo a pangsukog. Kalpasan a maibilag, ibaklay dagiti trabahador dagiti ladrilio babaen ti assiw. Ipanda dagitoy iti pagibangonan a magnada iti darisdis no dadduma. Agtugaw wenno agadak dagiti manangaywan nga Egipcio, nga armadoda iti pagbaut bayat nga iwanwanda ti trabaho.

Maysa a kadaanan a rekord ti tumuktukoy iti 39,118 a ladrilio nga inaramid ti 602 a trabahador, a kaipapananna ti promedio nga 65 a ladrilio ti inaramid ti maysa a tao iti kada panagtrabaho. Ken maysa a dokumento idi maika-13 a siglo K.K.P. ti nagkuna: ‘Inaldaw ti panangaramid dagiti lallaki iti naikeddeng a bilang ti ladrilio.’ Amin dagitoy ket kaaspingda unay ti trabaho a naipabaklay kadagiti Israelita kas nailadawan iti libro nga Exodo.

Ti panangirurumen saanna a napabassit ti populasion dagiti Hebreo. Imbes ketdi, ‘bayat nga ad-adda nga irurumen ida dagiti Egipcio, ad-adda nga umaduda . . . , iti kasta nakariknada iti mamagsakit nga alinggaget maigapu iti annak ti Israel.’ (Exodo 1:10, 12) Gapuna, binilin nga umuna ni Faraon dagiti Hebreo a mammaltot kalpasanna dagiti amin a tattaona a patayenda ti tunggal kaiyanak a lalaki nga Israelita. Dagita dagiti makakullayaw a paspasamak nayanak idi ni Moises, maysa a nalibnos a maladaga a lalaki, babaen kada Jocabed ken Amram.​—Exodo 1:15-22; 6:20; Aramid 7:20.

Nailemmeng, Nasarakan, ken Naampon

Ni Moises ket inlemmeng dagiti nagannak kenkuana, a dida impangag ti bilin ni Faraon a panangpapatay. Inaramidda kadi dayta iti laksid ti panagronda dagiti espia ken inspektor nga agsapsapul kadagiti maladaga? Ditay masigurado. Nupay kasta, kalpasan ti tallo a bulan, saandan a mailemmeng ti anakda a ni Moises. Gapu ta maaw-awanan iti namnama, nangaramid ngarud ti inana iti kuribot a naaramid iti papiro, kinalupkopanna iti galagala tapno di serken ti danum, ket inkabilna ti maladagana iti uneg dayta. No ar-arigen, nagtungpal ni Jocabed iti surat wenno iti anag ti pammilin ni Faraon a maipalladaw iti Nilo dagiti kaiyanak a lalaki a Hebreo. Kalpasanna, ti manang ni Moises a ni Miriam ket nagpuesto iti asideg tapno agbantay.​—Exodo 1:22–2:4.

Ni Moises ket nasarakan ti anak a babai ni Faraon idi napan agdigos iti karayan, ngem saantayo nga ammo no kasta ti inranta ni Jocabed a mapasamak. Nailasin ti prinsesa a ti ubing ket anak dagiti Hebreo. Ania ti inaramidna? Imbilinna kadi ti pannakapapatay ti maladaga kas panagtulnog iti amana? Saan, nagtignay a kas iti kadawyan a panagtignay ti kaaduan a babai. Nagtignay a siaasi.

Di nagbayag, immasideg ni Miriam iti prinsesa. ‘Mangayabak kadi maipaay kenka iti Hebreo a babai a mangtagibi iti ubing?’ inyimtuodna. Makita ti dadduma nga adda dakkel a panagduma iti daytoy a sasao. Ti tignay ti kabsat ni Moises ket naiduma ken Faraon, a nakikumplot kadagiti mamalbalakadna tapno makilangenda a “sisasaldet” kadagiti Hebreo. Siempre, sa la nasigurado ti kinatalged ni Moises idi immannugot ti prinsesa iti plano ni Miriam. “Mapanka!” insungbat ti anak ni Faraon, ket dagus nga inayaban ni Miriam ti nanangna. Iti naisangsangayan a pannakitulag, natangdanan ni Jocabed a mangpadakkel iti bukodna nga anak buyogen ti pannalaknib ti ari.​—Exodo 2:5-9.

Naiduma la ketdi ti kinaasi ti prinsesa iti kinaulpit ti amana. Saan nga ignorante wenno naallilaw maipapan iti ubing. Ti naimpusuan nga asi ti nangtignay kenkuana a mangampon ken Moises, ken ti iyaannugotna iti singasing a maysa a Hebreo ti mangtagibi iti ubing ti mangipakita nga isu ket saan a kas iti amana a mangidumduma.

Panangpadakkel ken Edukasion

‘Innala ni Jocabed ti ubing ket tinagibina. Ket dimmakkel ti ubing. Kalpasanna impanna iti anak a babai ni Faraon, iti kasta nagbalin a pannakaanakna.’ (Exodo 2:9, 10) Saan nga ibaga ti Biblia no kasano kabayag ni Moises iti poder dagiti pudno a nagannak kenkuana. Kuna ti dadduma nga agingga iti pannakapusot ti ubing​—dua wenno tallo a tawen​—ngem mabalin a napapaut pay. Kunaen laeng ti Exodo nga isu ket “dimmakkel” a kaduana ti nagannak kenkuana, nga ipasimudaagna a nadanonna ti di masinunuo nga edad. Aniaman ti napasamak, awan duadua nga inusar da Amram ken Jocabed ti tiempo a nangipasagepsep iti isip ti anakda nga isu ket maysa a Hebreo ken nangisuro kenkuana ti maipapan ken Jehova. Ti laeng paspasamak kalpasanna ti mangibaga no kasano ti kaballigida a nangipasagepsep iti pammati ken panagayat iti kinalinteg iti puso ni Moises.

Iti pannakaisublina iti poder ti anak ni Faraon, nasursuruan ni Moises “iti isuamin a kinasirib dagiti taga Egipto.” (Aramid 7:22) Ipasimudaagna dayta ti panangsanay a mangkualipikar ken Moises iti naarian nga annongen. Ti adu a sursuro ti Egipto iramanna ti matematika, geometria, arkitektura, panagibangon, ken dadduma nga arte ken siensia. Mabalin a tinarigagayan ti pamilia ti ari a maisuro kenkuana ti relihion dagiti Egipcio.

Mabalin a naipaay ken Moises ti naisangsangayan nga edukasion a kaduana dagiti annak dagiti nangangato nga opisial. Karaman kadagiti nagunggonaan iti natan-ok nga edukasion ket dagiti “annak dagiti ganggannaet nga agturay a naibaon wenno nakautibo iti Egipto tapno ‘maisuro’ ket kalpasanna agsublida nga agturay kas basalio” a nasungdo ken Faraon. (The Reign of Thutmose IV, ni Betsy M. Bryan) Dagiti nursery (eskuelaan dagiti ubbing) a konektado iti palasio agparang a sinuruanda dagiti agtutubo nga agserbi kas opisial ti pangukoman.a Dagiti nayukrit a sursurat kadagidi tiempo ti Egyptian Middle Kingdom ken New Kingdom ipalgakna a sumagmamano kadagiti babaonen ni Faraon ken dagiti nangato nga opisial ti gobiernona ket nataginayonda ti natan-ok a tituloda kas “Child of the Nursery” uray no nataengandan.

Nasuot ni Moises gapu iti biagna iti pangukoman. Nangitukon dayta iti kinabaknang, kinasaliwanwan, ken pannakabalin. Nangipasango met kadagiti moral a peggad. Kasano a nagtignay ni Moises? Pangipaayanna iti kinasungdona? Napasnek kadi a managdaydayaw ken Jehova, kabsat dagiti nairurumen a Hebreo, wenno kinaykayatna dagiti amin a mabalin nga itukon kenkuana ti pagano nga Egipto?

Napateg a Pangngeddeng

Idi agtawen ni Moises iti 40, a nalabit nagbalinen a naan-anay nga Egipcio, “rimmuar a napan iti kakabsatna tapno makitana dagiti awit a bakbaklayenda.” Dagiti simmaruno a tignayna ti nangipakita a daytoy ket saan laeng a panagusioso; tinarigagayanna ti tumulong kadakuada. Idi makitana ti maysa nga Egipcio a mangkabkabil iti maysa a Hebreo, bimmallaet, ket pinatayna ti manangirurumen. Ipakita dayta a tignay nga isakit ni Moises dagiti kailianna. Mabalin a maysa nga opisial ti natay a tao, a napapatay bayat nga ipatpatungpalna ti annongenna. Iti imatang dagiti Egipcio, rumbeng a nasungdo ni Moises ken ni Faraon. Ngem ti nangtignay pay ken ni Moises ket ti panagayat iti hustisia, maysa a galad nga ad-adda a naiparangarang iti kabigatanna, idi nakisupiat iti maysa a Hebreo a di nainkalintegan a nangkabil iti padana a Hebreo. Tinarigagayan ni Moises a wayawayaan dagiti Hebreo manipud iti naulpit a pannakaadipen, ngem idi naammuan ni Faraon ti ibubusorna ket pinanggepna a papatayen, napilitan ni Moises nga agkamang idiay Midian.​—Exodo 2:11-15; Aramid 7:23-29.b

Iti panangmatmat ni Jehova, di pay naintiempuan ti tarigagay ni Moises a mangwayawaya iti ili ti Dios. Kaskasdi, imparangarangna ti pammati babaen dagiti aramidna. Kuna ti Hebreo 11:24-26: “Babaen iti pammati nagkitakit ni Moises, idi dimmakkelen, a maawagan ti anak daydi anak a babai ni Faraon, a pinilina ti dakes a pannakatrato a kadua ti ili ti Dios imbes a maaddaan iti temporario a panangtagiragsak iti basol.” Apay? “Agsipud ta imbilangna ti pannakaumsi ti Kristo kas kinabaknang a dakdakkel ngem kadagiti gameng ti Egipto; ta kimmita a sipapasnek iti pannakabayad ti gunggona.” Daytoy a manmano a panangusar iti ebkas a “ti Kristo,” a kaipapananna “napulotan,” ket maibagay ken Moises iti anag nga inawatna idi agangay ti naisangsangayan nga annongen a direkta nga inted ni Jehova.

Panunotenyo laengen! Naipaay ken ni Moises ti pannakapadakkel a dagiti laeng aristokrata nga Egipcio ti pakaipaayanna. Ti akemna ti nangted kenkuana iti nagsayaat a propesion ken amin a mapanunot a ragsak, ngem linaksidna dagitoy. Ammona a dina mabalin a paggiddanen ti panagbiag iti palasio ni Faraon, ti manangirurumen, ken ti panagayat ken ni Jehova ken iti hustisia. Ti pannakaammo ken panangmennamenna kadagiti kari ti Dios kada apongna nga Abraham, Isaac, ken Jacob ti nangiturong ken ni Moises a mangpili iti anamong ti Dios. Kas resultana, nausar ni Jehova ni Moises iti naisangsangayan unay nga akem tapno maitungpal dagiti panggepna.

Maipasangotayo amin iti panagpili no ania dagiti kapatgan a banag. Kas ken Moises, mabalin a naipasangokayo iti narikut a pangngeddeng. Isukoyo kadi ti maysa nga aramid wenno agparang a pagnam-ayan, aniaman ti kalikagumanna? No kasta a panagpili ti maipasango kadakayo, laglagipenyo a ni Moises minatmatanna ti pannakigayyem ni Jehova nga adayo a napatpateg ngem kadagiti amin a gameng ti Egipto, ket saanna a nagbabawyan dayta.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 11]

Dagiti Kontrata ti Panagtagibi

Gagangay a dagiti inna ti mangtagibi kadagiti maladagada. Nupay kasta, iti Journal of Biblical Literature, kuna ni eskolar Brevard Childs, “adda dagiti gundaway a mangtandan iti agtagibi dagiti pamilia nga aristokrata [Near Eastern]. Gagangay met daytoy a kostumbre no di kabaelan ti ina a taraonan ti anakna wenno di ammo no asino ti ina. Ti agtagibi ti mangpadakkel ken mangtaraon iti ubing bayat ti napagtulagan a tiempo.” Sumagmamano a papiro a kontrata mainaig iti panagtagibi ti nakalasat idi panawen ti Near Eastern. Dagitoy a dokumento paneknekanda ti nasaknap a kaugalian idi panawen dagiti Sumeriano agingga iti naudi a paset ti Helenistiko a tiempo idiay Egipto. Gagangay a naglaon dagitoy a dokumento iti sasao dagiti nairaman nga indibidual, tiempo a saklawen ti kontrata, kasasaad ti trabaho, dagiti detalye mainaig iti panangtaraon, multa iti di panangsurot iti kontrata, sueldo, ken no kasano ti panagbayad iti sueldo. Kadawyanna nga “agpaut iti dua agingga tallo a tawen ti panagtagibi,” inlawlawag ni Childs. “Ti agtagibi padakkelenna ti ubing iti pagtaenganna, ngem adda tiempo a masapul nga maisubli ti ubing iti makinkukua tapno ammuenna ti kasasaad ti ubing.”

[Dagiti Ladawan iti panid 9]

Ti panagaramid iti ladrilio idiay Egipto ket umasping unay idi kaaldawan ni Moises, kas ipakita dagiti nagkauna a ladawan

[Credit Lines]

Iti ngato: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; iti baba: Erich Lessing/Art Resource, NY