Paragsaken ti Puso ni Jehova Babaen ti Panangsalimetmet ti Kinatarnaw!
“Uray agbiagtayo ken uray mataytayo, kukuanatay ni Jehova.”—ROMA 14:8.
1, 2. (a) Apay a determinado dagiti Saksi ni Jehova a mangsalimetmet ti kinatarnawda iti Dios? (b) Ngem ania a salsaludsod ti tumaud?
ANIAN a nagsayaat ti panangyebkas dagidiay a sasao ni apostol Pablo iti rikrikna dagiti kakaisuna a manangsalimetmet ti kinatarnawda iti daytoy maika-20 a siglo! No maaddaantay iti pribilehio nga agtultuloy a sibibiag ken makita ti pannakarpuog ti agdama a dakes a sistema iti mismo nga imatang dagiti matatayo, anian a ragsaktayo koma iti dayta! Ngem no masapul a sarangtentayo ti patay iti serbisio ti Dios, sapay koma. Aniaman iti mapasamak, determinadotayo nga agbalin a nasungdo a saksi ti Diostayo, ni Jehova. Salimetmetantayo ti kinatarnawtayo kenkuana. Apay? Agsipud ta ti sibibiagtayo man wenno natay, kukuanatay ni Jehova!
2 Ngem, ania ti kinatarnaw? Aniat’ kalkalikaguman dayta kadatayo? Ket adda aya aniaman a pategna iti Dios ti intay panangsalimetmet ti kinatarnawtayo?
Ti Kinatarnaw ken dagiti Kalikagumanna
3. Sigun iti Biblia, ti panangsalimetmet ti kinatarnaw kaipapananna ti ania?
3 Iti Sao ti Dios, ipampamatmat ti kinatarnaw ti kinasin-aw ken kinanaan-anay iti moral, ti awan pakababalawanna, ken awan pakapilawan, ti maysa a tao. Kaipapanan dayta ti di maisiasi a debosion iti kinalinteg. Kinapudnona, kasapulan ti kinatarnaw ti di matungday a debosion iti maysa a persona—ken Jehova a Dios. Wen, ti panangsalimetmet ti kinatarnaw kaipapananna ti panagtultuloy a panangaramid iti soberano a pagayatan ni Jehova.
4. Asino ti immuna a manangdadael ti kinatarnaw, ket aniat’ nangallukoyanna nga aramiden ti immuna a natauan a pagassawaan?
4 Ti umuna a manangdadael ti kinatarnawna isu ti espiritu a parsua a nangisungsong iti immuna a natauan a pagassawaan iti iyaalsa a maibusor iti Namarsuada. Naaddaan da Adan ken Eva ti gundaway a mangiparangarang ti kinatarnawda ken ni Jehova babaen ti panagraemda iti panangiparit ti Dios iti kayo ti pannakaammo. Ngem babaen ti panangpilpilit iti pananggargari ti Kabusor iti kinaagum, natnagda iti panagsukir. Ti puspusoda saan a napaneknekan nga awan pakapilawanna kadagiti pagalagadan ni Jehova, ket saanda a sinalimetmetan ti kinatarnawda kenkuana.—Salmo 119:1, 80.
5. Ti iyaalsa ni Satanas ti nangpataud ti ania nga isyu, ket kasano a dagiti kapadasan ni nalinteg a Job ti nangpaneknek iti daytoy?
5 Ti iyaalsa ni Satanas ti nangpataud iti isyu iti kinalinteg ti kinasoberano ti Dios iti intero a sangaparsuaanna, iti kalintegan ni Jehova a mangigawad iti naan-anay a panagtulnogda. Gapuna ti parikut maipapan iti kinatarnaw ti tao iti soberano a pagayatan ti Dios nagbalin a nasken a paset iti salisal iti sapasap a kinaturay. Ti pammaneknek iti daytoy isut’ makita iti kaso ti adipen ni Jehova a ni Job, maysa a lalaki a napalungdo, nalinteg, ken managaligaget iti Dios. (Job 1:1) Ni Job saan a simiasi manipud iti umiso a pamay-an ti Dios. Awan panangpetpet ti seksual nga imoralidad kenkuana. Nikaanoman isut’ saan a nakillo iti panangukomna wenno di managparabur iti balo, kadagiti awan ammana, wenno kadagiti napanglaw. Imbes a pinagbalinna ti material a kinabaknang kas pagtalkanna, nagtalek a naan-anay ni Job iti Kangatuan. (Job 31:7-40) Kaskasdi impato ti Diablo a ni Job agserserbi iti Dios a maigapu kadagiti inaagum a rason. Numan pay ni Jehova pinalubosanna ni Satanas nga ikkaten ken Job amin dagiti sanikuana ken agraman pay dagiti annakna, napaay ti Kadakkelan a Manangallilaw a nangdadael iti kinatarnaw dayta lalaki a napalungdo. Uray pay iti nakaut-ut-ot a sakit ken makapakapuy a panangbabalaw manipud kadagiti ulbod a manangliwliwa dida nagballigi ta napaneknekan ni Job a maysa a manangsalimetmet ti kinatarnawna.—Job 1:6–2:13; 27:5, 6; 31:6; 42:8, 9.
6. Aniat’ makalikaguman kadagidiay “kukua ni Jehova”?
6 Ngarud dagiti tattao ti addaan ti di maartapan a pribilehio a makipaset iti pannakaalangon iti nasantuan a nagan ti Dios. Kasano? Babaen iti panangsalimetmet iti kinatarnaw, ipakpakitada a sisusungdo a supsuportaranda ti sapasap a kinasoberano ni Jehova. Ngarud, ania ti kasapulan kadagidiay “kukua ni Jehova”? Masapul nga agserbitayo iti Dios a buyogen ti naan-anay a debosion, a pulos a di liplipatan a ni Jehova ket “Dios a mangikalikagum iti naipampamaysa a debosion.”—Exodo 20:5.
Maparagsaktayo ti Puso ni Jehova
7, 8. (a) Yantangay imperpektotayo, kasanotay a masalimetmetan ti kinatarnawtayo iti Dios? (b) No manangsalimetmettayo iti kinatarnaw, kasano nga agaplikar ti Proverbio 27:11 kadatayo?
7 Yantangay imperpektotay amin, ditay makarukod a naan-anay kadagiti nalinteg a pagalagadan ti Dios. Gapuna, ti intay panangsalimetmet ti kinatarnaw dina kaipapanan ti kinaperpekto ti tigtignay wenno panagsao. Imbes ketdi, kaipapanan dayta ti isuamin-puso, wenno kinanaan-anay iti debosion ti puso. Gapuna, numan pay nakapagaramid ni David kadagiti nasaem a basbasol, isu ‘nakipagna iti kinatarnaw ti puso.’ (1 Ar-ari 9:4) Babaen ti panangawatna iti pannubngar, kinorihirna ti dalanna ket iti kasta pinaneknekanna a ti pusona napunno iti pudpudno a panagayat ken Jehova. (Salmo 26:1-12) Datayo, met, mabalintay nga iparangarang ti kasta nga ayat, nga agtignay ‘maiyannurot iti kinatarnaw ti puso.’—Salmo 78:72.
8 Ti manangsalimetmet ti kinatarnawna a kurso ti posible agsipud ta addaantayo ti napasnek a pammati ken ni Jehova a Dios ken naan-anay a panagtalek kenkuana ken ti pannakabalinna a mangisalakan kadatayo. (Salmo 25:21; 41:12) Saan a nalaka ti panangsalimetmet iti kinatarnawtayo, ta ni Satanas a Diablo—ti kadadakkelan a kabusor ni Jehova, ken kasta met kadatayo—ti mangbulbulsek ti is-isip dagiti di mamati ken “mangallilaw iti isuamin a mapagnaedan a daga.” (Apocalipsis 12:9; 2 Corinto 4:4) Ngem, kas ken Job, mabalintayo a salimetmetan ti kinatarnawtayo. Imperpektotayo man, mabalintay a paragsaken ti puso ti naayat a Diostayo. Kas panangikuna ti Proverbio 27:11: “Anakko, agsiribka, ket paragsakem toy pusok, tapno masungbatak ti mangumsi kaniak.” Makaparagsak, kas dagiti nasungdo nga ad-adipen ni Jehova, makaitedtay kenkuana iti epektibo a sungbat iti manangumsi a Kabusorna. Gapuna ti panangsalimetmettay ti kinatarnawtayo ti talaga nga adda pategna. Kas kadagidiay nangsalimetmet iti kinatarnawda, maparagsaktayo ti puso ni Jehova. Ket ania a rag-o ti iyeg daytoy kadatayo!
Ti Atiddog a Linea dagiti Manangsalimetmet ti Kinatarnaw
9. Asinoda ti sumagmamano kadagiti dakkel nga “ulep” dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawda a saksi ni Jehova, ket ania dagiti suot iti kinatarnaw nga inibturanda?
9 Iti kinapudnona, dagiti Saksi ni Jehova itatta ket pasetda iti maysa nga atiddog a linea dagiti manangsalimetmet iti kinatarnawna. Daytat’ dumanon agingga ken matalek nga Abel ken iramanna dagiti lallaki ken babbai a kas kada Abel, Enoc, Noe, Abraham, Sara, Isaac, Jacob, Jose, Moises, Rahab, Gedeon, Barak, Samson, Jepte, David, ken Samuel. Dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna a da Sidrac, Misac, ken Abdenago, a dida kayat a dayawen ti ladawan nga imbangon ti ari ti Babilonia a ni Nabucodonosor ket naipalladawda iti aglaplapusanan ti pannakapapudotna nga hurno, ti kaawatan nga isuda ti madakdakawat kas dagidiay “dinepdepda ti pigsa ti apuy.” Dadduma a kasakbayan-Kristiano a saksi ni Jehova ti ‘narabrabngis, nababaot, naibalud, naubor, naukom, naragadi, napapatay babaen ti kampilan; a nagalla-allada a nagkawes iti sidudutdot a lalat ti karnero ken kalkalding, bayat a nagsagabada ti rigrigat ken ti pannakalalais.’ Pudno unay nga umanamongkay ken Pablo a nagkuna: “Ket kadakuada ti lubong saan idi a maikari.” Anian a makaparagsak iti malikmut iti kasta a nagdakkelan nga “ulep” dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna a sasaksi!—Hebreo 11:1–12:1; kitaenyo met ti Daniel, kapitulo 3.
10. Kasano a pinaragsak ni apostol Pablo ti puso ni Jehova?
10 Babaen iti inted-Dios a tured ken pigsa, naandoran ni apostol Pablo ti pannakaibalbalud, pannakababaot, pannakarba, dagiti adu a peggad, dagiti adu a rabii a di pannakaturturog, bisin, waw, lam-ek, kinalamolamo, ken “kadagiti ngangngani ipapatay namin-adu.” (2 Corinto 11:23-27) Linasatna dagita a rigrigat gapu iti ministerio, ken iti amin daytoy pinaragsakna ti puso ni Jehova kas maysa a maingel a manangsalimetmet ti kinatarnawna. Mabalinantayo met ti kasta.
11. Maipapan iti kinatarnaw, ania nga ulidan ti impakita ni Jesu-Kristo?
11 Kangrunaan kadagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna isu “ti Kangrunaan nga Ahente ken Manangan-anay ti pammatitayo,” ni Jesu-Kristo. Idi nasulisog idiay let-ang babaen iti Diablo, pinetpetan ni Jesus ti kinatarnawna, nga iti kamaudianan kinunana: “Pumanawka, Satanas! Ta adda a naisurat, ‘agdaydayawka ken Jehova a Diosmo ket isunto laeng ti pangipaayam ti sagrado a serbisio.’” Gapu iti nalawag a kinaawan gawayna iti imatang ti kasta nga inted-Dios a determinasion, ti Diablo pinanawanna ni Jesus. Saan nga isu dayta ti maudi nga iraraut ni Satanas ken Jesus, ngem ti Diablo awan pannakabalinna a mangdadael iti kinatarnaw ti Anak ti Dios. ‘Isu a gapu iti rag-o a naikabil iti sanguananna inibturan ni Jesus ti kayo a pagtutuokan,’ a pulos di nagbalin a manangdadael ti kinatarnawna. Sapay koma ta masurottayo a kanayon ti mangnibinibi nga ulidanna ket maparagsaktayo ti puso ni Jehova kas dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna.—Hebreo 12:2, 3; Mateo 4:1-11.
12, 13. Ania dagiti suot ti kinatarnaw a sibaballigi a sinaranget dagiti immuna a Kristiano?
12 Kinuna ni Jesus kadagiti adalanna: “Ket kaguradakayto dagiti amin a tao gapu iti naganko.” (Mateo 10:22) Anian a pudno dayta a kanayon kadagiti pudpudno a Kristiano! Iti librona a Christianity and the Roman Government, insurat ni E. G. Hardy: “Agparang a makakumbinsir, agpadpada manipud surat ni Pliny ken ti orden ni Trajan, a dagiti Kristiano madusada a maipaay iti nomen [nagan] laeng, wenno ti basta panangikunada a pasurot ida ti Kinakristiano, malaksid laeng kadagiti espisipiko wenno pammaneknek ti piho a krimen.”
13 Anian a suot ti kinatarnaw ti sibaballigi a sinango dagidiay immuna a Kristiano babaen iti inted-Dios a pigsa! Kas pangarigan, adda a naikuna maipapan kadakuada: “Dadduma isuda ti maparparigat ken maipalladaw kadagiti mabisin nga atap nga an-animal iti arena a pagkakatawaan dagiti umili.” Agpapan pay kadagita a panagsagaba, nupay kasta, naikuna a “ti pannakaidadanes nagserbi laeng a nangpapigsa iti pammatida ken nangiyeg kadagiti ad-adu a kumberte iti aramidda.” (From the Old World to the New, ni Eugene A. Colligan ken ni Maxwell F. Littwin, 1932, pinanid 90, 91) Pareho met laeng kadagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna a saksi ni Jehova iti daytoy maika-20 a siglo. Napaneknekan dagiti ahente ti Diablo a saanda a kabaelan ida.
14, 15. Asino dagiti ‘dua a saksi,’ ket aniat’ linak-amda idi 1918 ken 1919?
14 Usigenyo ti linak-am dagiti napolutan nga ad-adipen ni Jehova, ti makailadawan a “dua a saksi,” idi 1918 ken 1919, idi a dagiti kabusorda ‘nangbuangayda iti ranggas gapu iti pagbilinan.’ (Apocalipsis 11:3, 7-10; Salmo 94:20) Ni J. F. Rutherford (nga isu idi ti presidente ti Watch Tower Society) ken dagiti pito a katulonganna ti di nainkalintegan a naibalud. Iti dayta a tiempo, dagiti “dua a saksi” napapatayda no maipapan iti panagipadtoda, ket nagragsak dagiti kabkabusorda. Iti librona a Preachers Present Arms, kuna ni Ray H. Abrams: “Ti pananganalisar iti intero a kaso [a nakairamanan ni Rutherford ken dagiti katulonganna] iturongna iti konklusion a dagiti iglesia ken dagiti klero isuda ti immuna nga adda iti likudan daytoy a tignay a mangparmek [kadagiti Estudiante ti Biblia]. . . . Idi ti damag iti duapulo-tawen a sentensia ti nakagteng kadagiti editor ti narelihiusuan a pagiwarnakan, ngangngani tunggal maysa kadagitoy a publikasion, dadakkel ken babassit, nagragsakda iti dayta a pasamak. Awan pulos nakitak nga aniaman a sao ti pannakipagrikna iti aniaman kadagiti dati a narelihiusuan a pagiwarnakan.”
15 Ngem, idi agangay, dagiti walo a naibalud nga Estudiante ti Biblia nawayawayaanda ken naabsueltoda a naan-anay, nga isut’ pakapaayan ken nakaibabainan ni Satanas ken dagiti paspasurotna. Napapigsa babaen iti espiritu ti Dios, ti “dua a saksi,” dayta nagbassit a buyot dagiti napulotan, nagtakderda manen iti saksakada kas manangiwaragawag ti Pagarian. (Apocalipsis 11:11) Ket nanipud idin dagiti kabkabusor ni Jehova makidangdangadangdan iti maysa a maab-abak a pannakidangadang a maibusor kadagita a manangsalimetmet ti kinatarnawna.
16. Kasano ti panangiyebkas ti maysa nga agtutubo a manangsalimetmet ti kinatarnawna iti bagina?
16 Tapno maiyilustrar: Usigenyo dagiti maingel a sasao ti maysa a lalaki nga agtutubo nga insuratna iti pamiliana bayat nga ur-urayenna iti ipapatay kadagiti im-ima dagiti Nazi a manangidadanes. Insuratna: “Naglabasen ti tengnga ti rabii. Adda pay panawen a mangbalbaliw ti panunotko. Ay! maragsakanakto aya manen iti daytoy a lubong kalpasan nga inlibakko ti Apok? Pudno a saan! Ngem itan addaankayo iti pammasiguro a panawak daytoy a lubong a siraragsak ken sitatalna.” Sasao aya dayta ti maysa nga agkakapuy, takrot, nababaot a manangdadael ti kinatarnawna? Nikaanoman!
17. Ti pannakaaresto dagiti Saksi ni Jehova idiay Union Soviet ti addaan ania nga epekto iti trabahoda a panangikaskasaba ti Pagarian?
17 Dagiti ranta a mangdadael ti kinatarnaw dagiti ad-adipen ni Jehova ti nagtultuloy. Kas pangarigan, iti librona a Religion in the Soviet Union, sinalaysay ni mannurat a Walter Kolarz ti reprep a pannakatiliw dagiti Saksi ni Jehova idi karrugi ti 1951 ket kinunana: “Pinattapatta a mismo dagiti Saksi a 7,000 a tattao ti naidestierro, idiay Urals, Siberia, ti Adayo nga Amianan (Vorkuta) ken Kazakhstan.” Innayonna: “Saan nga isu daytoy ti nagpatinggaan dagiti ‘Saksi’ idiay Russia, no di ket isu laeng ti pangrugian ti maysa a baro a kapitulo iti trabahoda a panangallukoy. Pinadpadasda pay a pagsaknapen ti pammatida no agsardengda kadagiti estasion iti dalanda nga agturong iti pakakayawanda. Iti panangidestierroda kadakuada awan pay ti banag a nasaysayaat a naaramidan ti Gobierno a Soviet a maipaay iti pannakaisaknap ti pammatida. Manipud iti pannakaiputputong dagiti purokda dagiti ‘Saksi’ naiyegda iti maysa a nalawlawa a lubong, uray pay no daytoy ket isu laeng ti nakabutbuteng a lubong dagiti kampo konsentrasion ken kampo ti makaadipen a panagtrabaho.” Sadiay dagiti ad-adipen ni Jehova ti nakasarak kadagiti adu a siraragsak a nangakseptar iti makaparagsak a mensahe iti Pagarian.—Idiligyo iti Aramid 11:19-21.
Kas Maysa a Naballigi a Buyot
18, 19. Kasano a posible ti makapagballigi kas dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna?
18 Ti panangidadanes iti ili ti Dios nagtultuloy agingga itoy nga aldaw. Gapuna kasano a posible a makapagballigi dagiti Saksi ni Jehova kas dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna? Maaramidantay dayta agsipud ta agtultulnogtayo iti Sao ti Dios, ket ‘naasaasen ti pannakabalintayo nga umawat a mangilasin ti naimbag ken dakes.’ Kas dagiti nasungdo a saksi ni Jehova, ditay ‘immabuloy iti daytoy a sistema dagiti bambanag no di ket pinabarotayo ti isiptayo.’ Siraragsak nga ar-aramidentayo ti makaay-ayo ken ni Jehova, ket ipaayannatayo ti panagballigi kadagiti kabusortayo, dagiti demonio ken tattao.—Hebreo 5:12-14; Roma 12:1, 2.
19 Datayo a “kukua ni Jehova” ti mabalin a maiyarig iti maysa a naballigi a buyot. Siempre, ti pannakidangadangtayo ket naespirituan, ken “agsarikedkedtayo iti Apo ken iti pigsa ti pannakabalinna.” Adda a sisusuot kadatayo ti naan-anay a naespirituan a kabal manipud iti Dios, ken iti nasantuan nga espiritu a tumultulong kadatayo. Isut’ gapuna a “makapagtalinaedtayo a natibker a bumusor kadagiti panangallilaw ti Diablo.” (Efeso 6:10-20; 2 Corinto 10:3, 4) Wen, ket dayta ti makagapu no apay a makapagtultuloytayo a sibaballigi kas manangsalimetmet ti kinatarnawna.
20. Ania a tulong ken pammasiguro ti adda kadatayo bayat a salsalimetmetantayo ti kinatarnawtayo?
20 Pudno a maysatayo a naisangsangayan a buyot militar. Apay, uray pay iti tengngatayo adda “dagiti babbai a mangiwarnak kadagiti naimbag a damdamag a dakkelda a buyot”! (Salmo 68:11) Uray maipasangotayo kadagiti napipigsa a kabusor, ‘ad-adu dagiti adda kadatayo ngem dagiti adda kadakuada.’ (2 Ar-ari 6:16) Dagiti anghel addada kadatayo bayat nga iwarwaragawagtayo ti naimbag a damag kadagiti agnanaed iti daga. (Apocalipsis 14:6) Kas dagiti manangsalimetmet iti kinatarnawna, addaantay ti panagtalek nga ‘awan ti igam a naaramid a maibusor kadatayo a rumang-ay.’—Isaias 54:17.
21. Agpapan pay dagiti laklak-amentayo a pannakaidadanes, aniat’ agtultuloy?
21 Awan duadua, dagiti linea ti pagbabakalan ti adda a naikeddengen. Dagiti buybuyot ni Satanas determinadoda a mangpasardeng ti trabahotayo a panangaskasaba. Gapuna, adda kadatayo nga agtalinaed nga “agtultuloy a makidangadang iti nasayaat a pannakidangadang.” (1 Timoteo 1:18) Babaen ken naipadayagen a Jesu-Kristo kas komander ken Pangulotayo, sapay koma ta tunggal maysa kadatayo agserbi kas “naimbag a soldado ni Kristo Jesus.” (2 Timoteo 2:3, 4) Uray no narauttayo iti tunggal sikigan, masapul a—ken rebbengna, babaen iti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios—agtakdertayo a sititibker kas dagiti manangsalimetmet ti kinatarnawna. Rumaniag dagiti ruprupatayo bayat a makitkitatayo ti agsasaruno nga irarang-ay. Dumakkel a dumakkel ti bilang dagiti ‘napapateg a gameng dagiti nasnasion’ nga um-umay ken punnuenda ti balay ni Jehova iti dayag. (Haggeo 2:7) Agpapan pay ti pannakaidadanes, dagiti pannakaibalbalud, pannakakabkabil, ken ti pannakaiparit ti trabahotayo kadagiti nadumaduma a dagdaga, ken ti nabara a panagreggetda a mangpaulimek kadagiti bibigtayo, ti engrande a trabaho a panagaramid ti adalan ti agtultuloy ken pumarpartak.—Mateo 24:14; 28:19, 20.
22. Kas dagidiay kukua ni Jehova, aniat’ rebbeng nga aramidentayo?
22 Bayat a ti kaadu ti dayaw ken Jehova ti agtultuloy a rumang-ay, panawen itan ti panagdesision para iti tunggal maysa iti daga. Anian a pribilehiotayo a maaddaan gundaway a mangisaknap ti naimbag a damag ken suruan dagidiay mangabrasa iti pudno a panagdayaw! Gapuna, bayat a dumakdakkel ti “dakkel a bunggoy,” sapay koma ta agtultuloytayo kas dagiti mamaingel nga ad-adipen ti Kangatuan a Dios. (Apocalipsis 7:9) ‘Uray agbiagtayo wenno mataytayo, kukuanatay ni Jehova.’ Gapuna, agtultuloytayo koma agingga iti kalat ti biag, a siyayaman a kanayon iti engrande a pribilehiotayo a mangparagsak iti puso ni Jehova babaen ti panangsalimetmet iti kinatarnaw!
Masungbatanyo Aya?
◻ Ania ti kinatarnaw?
◻ Ania dagiti makalikaguman nga isaad ti panangsalimetmet ti kinatarnaw iti ili ni Jehova?
◻ Kasano a maipakita nga adda pategna ti intay panangsalimetmet ti kinatarnawtayo iti Dios?
◻ Kadagiti ania a pamay-an a dadduma idi ugma naipakitada a manangsalimetmetda ti kinatarnaw?
◻ Kasano a posible para kadagiti Saksi ni Jehova nga agbalin met a manangsalimetmet ti kinatarnawda itatta?
[Ladawan iti panid 13]
Dagiti ad-adipen ni Jehova itatta ket pasetda ti atiddog a linea dagiti manangsalimetmet kinatarnawna a saksina. Maysakay met aya kadakuada?
Enoc
Sara
Jepte
Pablo
Dagiti Moderno-Aldaw a Kristiano