Ti Sao ni Jehova Nabiag
Dagiti Tampok iti Libro nga Umuna nga Ar-ari
“NO UMADU dagidiay nalinteg, agrag-o dagiti umili; ngem no agturay ti asinoman a nadangkes, agsennaay dagiti umili.” (Proverbio 29:2) Ti Umuna nga Ar-ari a libro ti Biblia silalawag nga ipakitana a pudno daytoy a proverbio. Isalaysayna ti pakasaritaan ti biag ni Solomon. Kabayatan ti panagarina, adda panawen a natalged ken nakarangrang-ay ti nagkauna nga Israel. Ti Umuna nga Ar-ari iramanna met ti salaysay maipapan iti pannakabingay ti nasion kalpasan ti ipapatay ni Solomon ken maipapan kadagiti 14 nga ar-ari a simmaruno kenkuana, dadduma idiay Israel ken dadduma idiay Juda. Dua laeng kadagitoy nga ar-ari ti di pulos simiasi ken ni Jehova. Kanayonanna, isalaysay daytoy a libro dagiti aktibidad ti innem a propeta, a pakairamanan ni Elias.
Naisurat idiay Jerusalem ken Juda babaen ken ni mammadto a Jeremias, daytoy a salaysay saklawenna ti agarup 129 a tawtawen—manipud 1040 K.K.P. agingga 911 K.K.P. Bayat ti panangkompletona iti libro, paneknekan dagiti ebidensia a nagkonsulta ni Jeremias kadagiti nagkauna a rekord kas “iti libro dagiti pasamak ni Solomon.” Awanen dagita a rekord.—1 Ar-ari 11:41; 14:19; 15:7.
MAYSA A MASIRIB NGA ARI A NANGITANDUDO ITI TALNA KEN KINARANG-AY
Manglukat ti Umuna nga Ar-ari babaen ti dramatiko a salaysay ti pananggandat ni Adonias a mangagaw iti kinaari ni amana a David. Ngem nakeltay dayta a plano gapu iti naganat a panagtignay ti mammadto a ni Natan, ket ti anak ni David a ni Solomon ti naisaad nga ari. Naay-ayo ni Jehova iti kiddaw ti kabbaro a naitrono nga ari isu nga inikkanna ni Solomon iti “puso a masirib ken mannakaawat” agraman ti “kinabaknang ken dayag.” (1 Ar-ari 3:12, 13) Awan ti umasping iti kinasirib ti ari, awan ti umartap iti kinabaknangna. Tinagiragsak ti Israel ti panawen ti talna ken kinarang-ay.
Inringpas ni Solomon ti templo ni Jehova ken ti dadduma a patakder ti gobierno. Ni Jehova impanamnamana ken ni Solomon: “Ipasdekkonto met ti trono ti pagariam iti Israel agingga iti tiempo a di nakedngan,” la ketdi ta agtalinaed a natulnog ti ari. (1 Ar-ari 9:4, 5) Impakdaar met ti pudno a Dios no ania dagiti dakes a pagbanagan ti panagsukir. Ngem idi agangay, nakiasawa ni Solomon iti adu a ganggannaet. Gapu iti impluensiada, nagbaw-ing ni Solomon iti palso a panagdayaw bayat ti kinalakayna. Impakpakauna ni Jehova a mabingay ti pagarianna. Idi 997 K.K.P., natay ni Solomon, ket nagpatingga ti 40 a tawen a panagturayna. Ti anakna a ni Rehoboam ti simmukat kenkuana iti trono.
Sungbat Kadagiti Nainkasuratan a Saludsod:
1:5—Apay a ginandat ni Adonias nga agawen ti trono idinto ta sibibiag pay ni David? Awan ti ibaga ti Biblia. Nupay kasta, nainrasonan a patien a yantangay natayen dagiti manong ni Adonias a da Amnon ken Absalom, nalabit uray ti anak ni David a ni Kileab, impagarup ni Adonias nga isu ti addaan iti kalintegan iti trono kas inauna kadagiti sibibiag nga annak a lallaki ni David. (2 Samuel 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Gapu ta nagun-odna ti suporta ti nabileg a panguluen ti buyot a ni Joab ken ti naimpluensia a nangato a padi a ni Abiatar, mabalin a nagkompiansa ni Adonias nga agballigi ti gandatna. Saan nga ibaga ti Biblia no ammona ti panggep ni David a ni Solomon ti mangtawid iti trono. Nupay kasta, saanna nga inawis ni Solomon ken ti dadduma a nasungdo ken ni David iti maysa a “panagisakripisio.” (1 Ar-ari 1:9, 10) Daytoy ti mangipasimudaag nga imbilangna a maysa a karibal ni Solomon.
1:49-53; 2:13-25—Apay a ni Solomon impapatayna ni Adonias kalpasan a pinakawanna? Nupay saan a nadlaw ni Bat-seba, nabigbig ni Solomon ti pudno a motibo ni Adonias idi kiniddawna iti ari nga itedna kenkuana ni Abisag kas asawana. Nupay saan a dinennaan ni David, ti napintas a ni Abisag ket naibilang a kamalala ni David. Sigun iti kostumbre idi, ti mabalin laeng a mangtagikua kenkuana ket daydiay legal a kasuno ni David. Nalabit pinanunot ni Adonias a no maasawana ni Abisag, mabalinnan a magun-od ti trono. Gapu ta natarusan ni Solomon a ti kiddaw ni Adonias ket mangipakita a tartarigagayanna ti kinaari, binabawi ni Solomon ti panangpakawanna ken ni Adonias.
6:37–8:2—Kaano a naidedikar ti templo? Nairingpas ti templo idi maikawalo a bulan ti 1027 K.K.P., ti maika-11 a tawen ti panagturay ni Solomon. Agparang a nagpaut iti 11 a bulan ti panangiserrek kadagiti alikamen ken panangisagana kadagiti dadduma a banag. Napasamak la ketdi ti inagurasion idi maikapito a bulan ti tawen 1026 K.K.P. Dineskribir ti salaysay ti dadduma a panangibangon a proyekto kalpasan a nairingpas ti templo ken sakbay a dinakamatna ti inagurasion ti templo, nalabit tapno ad-adda a mailadawanna ti amin a proyekto iti daydi a tiempo.—2 Cronicas 5:1-3.
9:10-13—Maitunos kadi iti Mosaiko a Linteg ti panangisagut ni Solomon kadagiti 20 a siudad iti daga ti Galilea ken ni Ari Hiram iti Tiro? Ti Linteg, kas sagudayen ti Levitico 25:23, 24, ket agaplikar laeng iti lugar a sakup dagiti Israelita. Posible a pagnanaedan dagiti saan nga Israelita dagiti siudad nga insagut ni Solomon ken ni Hiram, nupay masakupan dagita ti Naikari a Daga. (Exodo 23:31) Mabalin met a saan a naan-anay a maitunos iti Linteg dayta nga inaramid ni Solomon, kas iti inaramidna a ‘panangpaadu kadagiti kabalio maipaay iti bagina’ ken panangasawana iti adu. (Deuteronomio 17:16, 17) Aniaman kadagita, saan a napnek ni Hiram kadagita a sagut. Nalabit a saan a nasayaat ti panangmantener dagiti umili a pagano kadagita a siudad, wenno saan a nasayaat ti lokasionda.
11:4—Gapu ngata iti panagkabaw a simiasi ni Solomon bayat ti kinalakayna? Agparang a saan a kasta. Ubing pay ni Solomon idi nangrugi nga agturay, isu a saan unay a lakay uray no 40 a tawen a nagturay. Maysa pay, saan a naan-anay a nagsardeng iti panagserbina ken ni Jehova. Agparang nga inannurotna ti maysa a kita ti panaglaok ti pammati.
Dagiti Masursurotayo:
2:26, 27, 35. Kanayon a pumudno ti aniaman a padto ni Jehova. Ti pannakaikkat ni Abiatar, a kaputotan ni Eli, ket kaitungpalan ti “sao ni Jehova a sinaona maibusor iti balay ni Eli.” Kaitungpalan met ti Numeros 25:10-13 ti pannakasukat ni Abiatar babaen ken ni Sadok a kaputotan ni Finehas.—Exodo 6:25; 1 Samuel 2:31; 3:12; 1 Cronicas 24:3.
2:37, 41-46. Anian a nagpeggad a panunoten a maliklikan ti pannusa! Dagidiay sipapakinakem a sumiasi iti ‘nailet a dalan nga agturong iti biag’ sagabaendanto dagiti bunga ti kasta a di nainsiriban a tignay.—Mateo 7:14.
3:9, 12-14. Ipangag ni Jehova dagiti adipenna no sipapasnek nga agkiddawda iti sirib, pannakaawat, ken panangiwanwan bayat nga agserserbida kenkuana.—Santiago 1:5.
8:22-53. Anian a naimpusuan a panagyaman ti inyebkas ni Solomon ken ni Jehova—maysa a Dios nga addaan iti naayat a kinamanangngaasi, Manangtungpal kadagiti karina, ken Manangipangag iti kararag! Ti panangmennamenna kadagiti linaon ti kararag ni Solomon bayat ti inagurasion ket mangparayray iti apresasiontayo kadagitoy ken iti dadduma pay nga aspeto ti personalidad ti Dios.
11:9-14, 23, 26. Idi nagsukir ni Solomon bayat ti maud-udi a paset ti panagbiagna, nangbangon ni Jehova kadagiti manangsupiat. “Ti Dios busorenna dagiti natangsit, ngem mangted iti di kaikarian a kinamanangngaasi kadagiti napakumbaba,” kuna ni apostol Pedro.—1 Pedro 5:5.
11:30-40. Ni Ari Solomon ginandatna a papatayen ni Jeroboam gapu iti impadto ni Ahias maipapan ken ni Jeroboam. Anian a naiduma ti tignay ti ari agarup 40 a tawen sakbayna, idi nagkedked nga agibales maibusor ken ni Adonias ken kadagiti dadduma a nagkukumplot! (1 Ar-ari 1:50-53) Daytoy a panagbalbaliw iti kababalin ket resulta ti panangtallikudna ken ni Jehova.
NASINASINA TI NAGKAYKAYSA A PAGARIAN
Ni Jeroboam ken dagiti tattao napanda ken ni Ari Rehoboam tapno kiddawenda a palag-anenna ti annongen nga impabaklay ni amana a Solomon. Imbes a patganna dayta a kiddaw, impangta ni Rehoboam a mangipabaklay ketdi kadakuada iti nadagdagsen nga annongen. Immalsa ti sangapulo a tribu ket pinagbalinda ni Jeroboam kas arida. Nabingay ti pagarian. Ni Rehoboam ti nagturay iti makin-abagatan a pagarian, a buklen dagiti tribu ti Juda ken Benjamin, ket ni Jeroboam ti nagturay iti makin-amianan a pagarian ti Israel a buklen ti sangapulo a tribu.
Tapno maupay dagiti tattao a mapan agdayaw idiay Jerusalem, nangibangon ni Jeroboam iti dua a balitok a sinan-urbon a baka—maysa idiay Dan ken maysa idiay Bethel. Karaman kadagiti ari a nagturay iti Israel kalpasan ni Jeroboam isu da Nadab, Baasa, Ela, Simri, Tibni, Omri, Ahab, ken Ocozias. Dagidiay met simmukat ken ni Rehoboam iti Juda isu da Abiam, Asa, Jehosafat, ken Jehoram. Dagiti aktibo a propeta iti kaaldawan dagitoy nga ar-ari iramanna da Ahias, Semaias, ken ti maysa a di nainaganan nga adipen ti Dios, agraman da Jehu, Elias, ken Mikaias.
Sungbat Kadagiti Nainkasuratan a Saludsod:
18:21—Apay a nagulimek dagiti tattao idi kiniddaw ni Elias nga agpilida no asino ti surotenda, ni Jehova wenno ni Baal? Mabalin a nasidir ti konsiensiada ta nabigbigda a dida naipaay ti naipamaysa a debosion a kalkalikaguman ni Jehova. Wenno nalabit a nabibineg ti konsiensiada ket dida man la mabigbig a dakes ti panagdayawda ken ni Baal idinto ta kunada nga agdaydayawda ken ni Jehova. Idi laeng impakita ni Jehova ti pannakabalinna a kinunada: “Ni Jehova ti pudno a Dios! Ni Jehova ti pudno a Dios!”—1 Ar-ari 18:39.
20:34—Kalpasan a ni Jehova pinagballigina ni Ahab maibusor kadagiti Siriano, apay nga inispal ni Ahab ti arida, ni Ben-hadad? Imbes a papatayenna ni Ben-hadad, nakitulag ni Ahab a maited kenkuana dagiti lansangan iti Damasco, ti kabesera ti Siria, tapno mapatakderan kadagiti tiendaan. Sakbayna, ti ama ni Ben-hadad innalana met dagiti lansangan iti Samaria tapno pagnegosioan. Gapuna, naispal ni Ben-hadad tapno makapagnegosio ni Ahab idiay Damasco.
Dagiti Masursurotayo:
12:13, 14. No mangaramidtayo kadagiti dadakkel a desision, kiddawentayo ti balakad dagiti masirib ken nataengan nga indibidual nga aduan iti pannakaammo iti Kasuratan ken addaan iti dakkel a panagraem kadagiti prinsipio ti Dios.
13:11-24. Ti balakad wenno singasing a mapagduaduaan, uray no napasnek ti kapammatian a nangipaay iti dayta, ket nasken a mausig no maitunos met laeng iti Sao ti Dios.—1 Juan 4:1.
14:13. Sukimatennatayo ni Jehova tapno kitaenna ti naimbag kadatayo. Uray kasano kabassit dayta a kinaimbag, kabaelanna a padakkelen dayta bayat nga ikagkagumaantayo ti agserbi kenkuana.
15:10-13. Masapul a situtured a laksidentayo ti apostasia ket itandudotayo ti pudno a panagdayaw.
17:10-16. Ti balo iti Sarepta nabigbigna a maysa a propeta ni Elias isu a sinangailina a kas maysa a propeta, ket binendisionan ni Jehova dagiti aramid ti pammatina. Iti kaaldawantayo, ammo met ni Jehova dagiti aramid ti pammatitayo, ket gunggonaanna dagidiay mangsupsuporta iti trabaho a panangikasaba iti Pagarian iti nadumaduma a pamay-an.—Mateo 6:33; 10:41, 42; Hebreo 6:10.
19:1-8. No maipasango iti nakaro nga ibubusor, makapagtalektayo iti tulong ni Jehova.—2 Corinto 4:7-9.
19:10, 14, 18. Di pulos agmaymaysa dagiti pudno nga agdaydayaw. Tagtagiragsakenda ti suporta ni Jehova ken ti sangalubongan a panagkakabsatda.
19:11-13. Ni Jehova ket saan a maysa a personipikasion laeng dagiti puersa ti nakaparsuaan.
20:11. Idi impannakkel ni Ben-hadad ti panangdadaelna iti Samaria, simmungbat ti ari ti Israel: “Dika ipalubos a ti maysa nga agbarbarikes [iti kabalna kas panagsagana a makigubat] agpasindayag maipapan iti bagina a kasla maysa a mangwarwarwar” iti kabalna kalpasan a nagsubli manipud iti naballigi a pannakigubat. No naipasango iti baro nga annongen, nasken a liklikantayo ti nalabes a kompiansa a kababalin ti maysa a napasindayag.—Proverbio 27:1; Santiago 4:13-16.
Dakkel ti Pategna Kadatayo
Idi insalaysayna ti napasamak idi nayawat ti Linteg idiay Bantay Sinai, kinuna ni Moises kadagiti annak ti Israel: “Kitaenyo, mangikabilak iti sanguananyo ita nga aldaw iti bendision ken lunod: ti bendision, no la ket agtulnogkayto iti bilbilin ni Jehova a Diosyo nga ibilbilinko kadakayo ita nga aldaw; ket ti lunod, no saankayto nga agtulnog iti bilbilin ni Jehova a Diosyo ket sumiasikayo iti dalan a maipapan iti dayta bilbilinenkayo ita nga aldaw.”—Deuteronomio 11:26-28.
Anian a naglawag ti pannakaitampok daytoy a nagpateg a kinapudno iti libro nga Umuna nga Ar-ari! Kas nakitatayon, addada pay dadduma nga agkakapateg a leksion nga isurona kadatayo. Pudno a ti mensahena ket nabiag ken nabileg.—Hebreo 4:12.
[Ladawan iti panid 29]
Ti templo ken ti dadduma a patakder nga imbangon ni Solomon
[Ladawan iti panid 30, 31]
Kalpasan nga impakita ni Jehova ti pannakabalinna, kinuna dagiti tattao: “Ni Jehova ti pudno a Dios!”