DAGITI ENDNOTE

Jehova ti nagan ti Dios ken “Pagbalinenna” ti kayatna a sawen. Ni Jehova ti mannakabalin-amin a Dios, ken pinarsuana ti amin. Adda pannakabalinna a mangaramid iti aniaman nga ikeddengna nga aramiden.

Uppat a letra ti nagan ti Dios iti Hebreo. Iti Ingles, katupag daytoy ti YHWH wenno JHVH. Dandani 7,000 a daras a nausar ti nagan ti Dios iti orihinal a Hebreo a manuskrito ti Biblia. Nagduduma a porma ti nagan a Jehova ti us-usaren dagiti tattao iti intero a lubong ken ibalikasda dayta sigun iti gagangay iti lengguaheda.

▸ Kap. 1, par. 15

Ti Dios ti Autor ti Biblia, ngem adda lallaki nga inusarna a mangisurat iti dayta. Mayarig dayta iti panangibilin ti maysa a negosiante iti sekretariona nga agaramid iti surat a naglaon iti kapanunotanna. Inusar ti Dios ti nasantuan nga espirituna a mangidalan kadagiti mannurat iti Biblia a mangisurat kadagiti kapanunotanna. Indalan ida ti espiritu ti Dios iti nagduduma a pamay-an. No dadduma, ipakitaanna ida iti sirmata wenno tagtagainep nga isunto ti isuratda.

▸ Kap. 2, par. 5

Dagitoy ket pannursuro iti Biblia a mangilawlawag iti kangrunaan a kinapudno. Kas pagarigan, ti prinsipio a “dagiti dakes a kakadua dadaelenda dagiti nasayaat nga ugali” isurona kadatayo a maimpluensiaandatayo dagiti pakikadkaduaantayo, naimbag man wenno dakes. (1 Corinto 15:33) Ken ti prinsipio nga “aniaman nga imulmula ti maysa a tao, daytanto met ti apitenna” isurona kadatayo a saantayo a malisian dagiti resulta dagiti aramidtayo.​—Galacia 6:7.

▸ Kap. 2, par. 12

Daytoy ket mensahe ti Dios. Mabalin a daytoy ket pannakailawlawag ti pagayatan ti Dios, pannursuro maipapan iti moral, maysa a bilin, wenno panangukom. Mabalin met a maysa daytoy a mensahe maipapan iti mapasamak iti masanguanan. Adun ti natungpal a padto ti Biblia.

▸ Kap. 2, par. 13

Tinungpal ni Jesus ti adu a padto ti Biblia maipapan iti Mesias. Kitaem ti kahon a “Dagiti Padto Maipapan iti Mesias.”

▸ Kap. 2, par. 17, ftn.

Pinarsua ni Jehova ti daga tapno agbalin a Paraiso a pagnaedan dagiti tattao a mangay-ayat kenkuana. Saan a nagbalbaliw ti panggepna. Din agbayag, ikkatenton ti Dios ti kinadakes ken ikkanna dagiti tattaona iti agnanayon a biag.

▸ Kap. 3, par. 1

Ni Satanas ket anghel a nangirugi iti panagrebelde iti Dios. Isu ket naawagan iti Satanas, a “Bumusbusor” ti kayatna a sawen, ta linabananna ni Jehova. Maawagan met iti Diablo, a “Manangpardaya,” wenno manangpadakes, ti kayatna a sawen. Naipanagan daytoy kenkuana ta ulbod ti ibagbagana maipapan iti Dios ken al-allilawenna dagiti tattao.

▸ Kap. 3, par. 4

Pinarsua ni Jehova dagiti anghel mabayag pay sakbay a pinarsuana ti daga. Naparsuada nga agbiag idiay langit. Nasurok a 100 a milion ti bilang dagiti anghel. (Daniel 7:10) Adda naganda ken agduduma ti personalidadda. Dagiti napudno nga anghel ket sipapakumbaba nga agkedked a pagdayawan dagiti tattao. Agduduma ti saadda ken naikkanda iti agduduma a trabaho. Ti dadduma kadagitoy ket ti panagserbi iti sanguanan ti trono ni Jehova, panangidanon kadagiti mensahena, panangprotektar ken panangidalan kadagiti adipenna ditoy daga, panangitungpal kadagiti panangukomna, ken panangsuporta iti trabaho a panangasaba. (Salmo 34:7; Apocalipsis 14:6; 22:8, 9) Iti masanguanan, makikaduadanto ken Jesus a makilaban iti gubat ti Armagedon.​—Apocalipsis 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ Kap. 3, par. 5; Kap. 10, par. 1

Basol ti aniaman a marikna, mapanunot, wenno aramidentayo a maibusor ken Jehova wenno iti pagayatanna. Gapu ta ti basol madadaelna ti relasiontayo iti Dios, inikkannatayo kadagiti linteg ken prinsipio a makatulong tapno maliklikantayo ti inggagara a panagbasol. Idi un-unana, pinarsua ni Jehova a perpekto ti amin, ngem idi pinili da Adan ken Eva ti agsukir kenkuana, nagbasolda ket saandan a perpekto. Limmakay ken bimmaketda ket natayda. Lumakay ken bumakettayo ken mataytayo met gapu iti basol a natawidtayo ken Adan.

▸ Kap. 3, par. 7; Kap. 5, par. 3

Daytoy ti gubat ti Dios a mangdadael iti lubong ni Satanas ken iti amin a kinadakes.

▸ Kap. 3, par. 13; Kap. 8, par. 18

Ti Pagarian ti Dios ket maysa a gobierno nga impasdek ni Jehova idiay langit. Ni Jesu-Kristo ti agturturayen nga Arina. Iti masanguanan, usarento ni Jehova ti Pagarian a mangikkat iti amin a kinadakes. Ti Pagarian ti Dios ti mangiturayto iti intero a daga.

▸ Kap. 3, par. 14

Pinarsua ti Dios ni Jesus sakbay ti amin a banag. Imbaon ni Jehova ni Jesus ditoy daga tapno matay para iti amin a tattao. Kalpasan a napapatay ni Jesus, pinagungar ni Jehova. Agturturay itan ni Jesus idiay langit kas Ari ti Pagarian ti Dios.

▸ Kap. 4, par. 2

Impadto, wenno impakpakauna ti Biblia, no kaano nga agparang ti Mesias. Mapasamak dayta iti ngudo ti periodo ti tiempo a maawagan iti 69 a lawas, a nangrugi idi tawen 455 B.C.E. ken nagpatingga idi 29 C.E.

Kasanotayo nga ammo a nagpatingga dayta idi 29 C.E.? Nangrugi ti 69 a lawas idi tawen 455 B.C.E. idi nakadanon ni Nehemias idiay Jerusalem ken nangrugi a maibangon manen ti siudad. (Daniel 9:25; Nehemias 2:1, 5-8) No kasano a ti sao a “dosena” ipalagipna ti numero a 12, ti sao a “lawas” ipalagipna ti numero a 7. Dagiti lawas iti daytoy a padto ket saan a lawas a buklen ti pito nga aldaw no di ket lawas a buklen ti pito a tawen. Maitunos daytoy iti gagangay a pannakakuenta dagiti aldaw iti padto ti Biblia, a “maysa nga aldaw para iti maysa a tawen.” (Numeros 14:34; Ezekiel 4:6) Kayatna a sawen, ti tunggal lawas ket agpaut iti pito a tawen isu a ti 69 a lawas ket agpaut iti 483 a tawen (69 x 7). No bilangentayo ti 483 a tawen manipud 455 B.C.E., agpatinggatayo iti tawen 29 C.E. Dayta ti eksakto a tawen a nabautisaran ken nagbalin a Mesias ni Jesus!​—Lucas 3:1, 2, 21, 22.

Adda sabali pay a lawas a nadakamat iti dayta met laeng a padto. Dayta ket kanayonan a pito a tawen. Bayat dayta a tiempo, iti tawen 33 C.E., mapapatay ti Mesias, ket mangrugi iti tawen 36 C.E., maikasaba ti naimbag a damag maipapan iti Pagarian ti Dios iti amin a nasion, saan laeng a kadagiti Judio.​—Daniel 9:24-27.

▸ Kap. 4, par. 7

Isursuro ti Biblia a ni Jehova a Dios ti Namarsua ken pinarsuana ni Jesus sakbay ti amin a dadduma pay a banag. (Colosas 1:15, 16) Ni Jesus ket saan a Mannakabalin-amin a Dios. Saanna a pulos imbaga a kapadana ti Dios. Kinapudnona, imbagana: “Ti Ama ket natantan-ok ngem siak.” (Juan 14:28; 1 Corinto 15:28) Ngem adda dadduma a relihion a mangisursuro iti Trinidad, a ti Dios ket maymaysa ngem buklen ti tallo a persona: ti Ama, ti Anak, ken ti nasantuan nga espiritu. Awan iti Biblia ti sao a “Trinidad.” Ulbod a pannursuro daytoy.

Ti nasantuan nga espiritu ket aktibo a puersa ti Dios, ti agtigtignay a di makita a pannakabalinna nga us-usarenna a mangaramid iti pagayatanna. Saan a persona dayta. Kas pagarigan, dagiti nagkauna a Kristiano ket ‘napno iti nasantuan nga espiritu,’ ken imbaga ni Jehova: “Ibukbokkonto ti espirituk iti amin a kita ti tattao.”​—Aramid 2:1-4, 17.

▸ Kap. 4, par. 12; Kap. 15, par. 17

No agdaydayaw dagiti Kristiano iti Dios, saanda nga agusar iti krus. Apay?

1.  Nabayagen nga agus-usar iti krus dagiti ulbod a relihion. Idi un-unana, nausar dayta iti panagdaydayaw iti nakaparsuaan ken kadagiti ritual dagiti pagano mainaig iti sekso. Bayat ti umuna a 300 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus, saan a nagusar dagiti Kristiano iti krus iti panagdaydayawda. Idi agangay, ti Emperador ti Roma a ni Constantine pinagbalinna ti krus a simbolo ti Kristianidad. Nausar dayta a simbolo tapno ad-adda nga agbalin a popular ti Kristianidad. Ngem awan ti pakainaigan ti krus ken ni Jesu-Kristo. Inlawlawag ti New Catholic Encyclopedia: “Masarakan ti krus agpadpada kadagiti kultura sakbay ti panawen dagiti Kristiano ken kadagiti saan a Kristiano.”

2.  Saan a natay ni Jesus iti krus. Dagiti Griego a sasao a naipatarus a “krus” kaipapananna ti “nalinteg a kayo,” “maysa a troso,” wenno “maysa a kayo.” Inlawlawag ti The Companion Bible: “Awan a pulos ti nadakamat iti lengguahe a Griego [iti Baro a Tulag] a mangipasimudaag iti dua a kayo.” Natay ni Jesus iti nalinteg a kayo.

3.  Saan a kayat ni Jehova nga agusartayo kadagiti imahen ken simbolo iti panagdaydayawtayo.​—Exodo 20:4, 5; 1 Corinto 10:14.

▸ Kap. 5, par. 12

Imbilin ni Jesus kadagiti adalanna a selebraranda ti Memorial wenno Pananglaglagip iti ipapatayna. Tinawen nga ar-aramidenda dayta iti Nisan 14, ti mismo a petsa a sinelebraran dagiti Israelita ti Paskua. Ti tinapay ken arak, a mangirepresentar iti bagi ken dara ni Jesus, ket maipasa iti amin nga umatender iti Memorial. Dagidiay makipagturayto ken Jesus idiay langit ket mangan iti tinapay ken uminum iti arak. Dagidiay addaan iti namnama nga agbiag nga agnanayon ditoy daga ket sidadayaw nga umatender iti Memorial ngem saanda a mangan iti tinapay wenno uminum iti arak.

▸ Kap. 5, par. 21

Iti Baro a Lubong a Patarus, nausar ti sao a “kararua” a mangdeskribir iti (1) maysa a tao, (2) maysa nga animal, wenno (3) biag ti tao wenno animal. Dagitoy dagiti pagarigan:

• Maysa a tao. “Idi kaaldawan ni Noe . . . naisalakan iti danum ti manmano laeng a tattao, walo a kararua.” (1 Pedro 3:20) Nausar iti daytoy ti sao a “kararua” a tumukoy kadagiti tattao​—ni Noe ken ni baketna, dagiti tallo nga annakda a lallaki, ken dagiti assawada.

• Maysa nga animal. “Kinuna ti Dios: ‘Maaddaan koma dagiti danum iti adu a sibibiag a parsua [“kararua,” footnote], ken maaddaan koma ti tangatang kadagiti agtaytayab a parsua.’” Innayonna: “‘Maadda koma iti daga dagiti sibibiag a parsua [“kararua,” footnote] sigun iti kakikitada, dagiti naamo nga animal, agkarkarayam nga animal, ken atap nga animal iti daga sigun iti kakikitada.’ Ket kasta ti napasamak.”​—Genesis 1:20, 24.

• Biag ti tao wenno animal. Imbaga ni Jehova ken ni Moises: “Natayen ti amin nga agpangpanggep a mangpatay kenka [“a mangbirbirok iti kararuam,” footnote].” (Exodo 4:19) Idi adda ni Jesus ditoy daga, kinunana: “Siak ti nasayaat a pastor; ti nasayaat a pastor itedna ti biagna [“kararuana,” footnote] para kadagiti karnero.”​—Juan 10:11.

  Kanayonanna, no aramiden ti maysa a tao ti maysa a banag iti ‘amin a kararuana,’ kayatna a sawen nga aramidenna dayta a situtulok ken iti amin a kabaelanna. (Mateo 22:37; Deuteronomio 6:5) Mabalin met a mausar ti sao a “kararua” a mangdeskribir iti tarigagay wenno ganas a mangan ti maysa a sibibiag a parsua. Ti natay a tao wenno bangkay ket mabalin a matukoy kas natay a kararua.​—Numeros 6:6; Proverbio 23:2; Isaias 56:11; Haggeo 2:13.

▸ Kap. 6, par. 5; Kap. 15, par. 17

Mabalin nga agduduma ti kaipapanan dagiti Hebreo ken Griego a sasao a naipatarus kas “espiritu” iti Baro a Lubong a Patarus. Ngem tumukoy amin dagita iti banag a saan a makita ti mata ti tao, kas iti angin wenno anges dagiti tattao ken animal. Dagitoy a sasao ket mabalin met a tumukoy kadagiti espiritu a persona ken iti nasantuan nga espiritu, nga aktibo a puersa ti Dios. Saan nga isursuro ti Biblia nga adda sumina a paset ti bagi ti tao nga agtultuloy nga agbiag kalpasan ti ipapatayna.​—Salmo 104:29; Mateo 12:43; Lucas 11:13.

▸ Kap. 6, par. 5; Kap. 15, par. 17

Ti Gehenna ket nagan ti maysa a tanap iti asideg ti Jerusalem a pakapuoran ken pakadadaelan dagiti basura. Awan ti ebidensia a naparparigat wenno napuoran a sibibiag dagiti animal wenno tao iti daytoy a tanap idi tiempo ni Jesus. Isu a saan nga isimbolo ti Gehenna ti di makita a lugar, nga agnanayon a pakatutuokan wenno pakapuoran dagiti natayen a tattao. Idi dinakamat ni Jesus dagiti maipuruak iti Gehenna, tuktukoyenna ti maipapan iti agnanayon a pannakadadael.​—Mateo 5:22; 10:28.

▸ Kap. 7, par. 20

Daytoy ti inkararag ni Jesus idi insurona dagiti adalanna no kasano ti agkararag. Maawagan met dayta iti kararag nga Amami wenno ti modelo a kararag. Kas pagarigan, insuronatayo ni Jesus nga agkararag iti kastoy a pamay-an:

• “Masantipikar koma ti naganmo”

  Ikararagtayo ken Jehova a dalusanna ti naganna, wenno ti reputasionna, manipud iti amin a kinaulbod. Iti kasta, idaydayaw ken raemen ti amin nga adda idiay langit ken ditoy daga ti nagan ti Dios.

• “Umay koma ti Pagariam”

  Ikararagtayo a ti gobierno ti Dios dadaelenna ti dakes a lubong ni Satanas, iturayanna ti daga, ken pagbalinenna a paraiso ti daga.

• “Maaramid koma ti pagayatam ditoy daga”

  Ikararagtayo a matungpal koma ti panggep ti Dios para iti daga tapno makapagbiag nga agnanayon dagiti natulnog ken perpekto a tattao iti Paraiso, kas iti pagayatan ni Jehova idi pinarsuana dagiti tattao.

▸ Kap. 8, par. 2

Impaay ni Jehova ti subbot tapno maispal dagiti tattao manipud iti basol ken ipapatay. Ti subbot ket ti gatad a pangbawi iti perpekto a biag ti tao a napukaw ti immuna a tao a ni Adan ken mangtarimaan iti nadadael a relasion ti tao ken Jehova. Imbaon ti Dios ni Jesus ditoy daga tapno matay para iti amin a managbasol. Gapu iti ipapatay ni Jesus, adda gundaway ti amin a tao nga agbiag nga agnanayon ken agbalin a perpekto.

▸ Kap. 8, par. 21; Kap. 9, par. 13

Isuro kadatayo ti padto iti Daniel 4 nga impasdek ti Dios ti Pagarianna idi 1914.

Ti padto: Inikkan ni Jehova ni Ari Nabucodonosor iti naimpadtuan a tagtagainep maipapan iti napukan a dakkel a kayo. Iti tagtagainep, adda landok ken gambang a naireppet iti pungdol ti kayo tapno saan a dumakkel bayat ti “pito a panawen.” Kalpasan dayta, dumakkel manen ti kayo.​—Daniel 4:1, 10-16.

Ti kaipapanan ti padto kadatayo: Ti kayo irepresentarna ti panagturay ti Dios. Iti adu a tawen, inusar ni Jehova dagiti ari iti Jerusalem a mangituray iti nasion ti Israel. (1 Cronicas 29:23) Ngem saan a nagmatalek dagidiay nga ari ket nagpatingga ti panagturayda. Nadadael ti Jerusalem idi tawen 607 B.C.E. Dayta ti rugi ti “pito a panawen.” (2 Ar-ari 25:1, 8-10; Ezekiel 21:25-27) Idi imbaga ni Jesus, “Ibaddebaddekto dagiti nasion ti Jerusalem agingga a matungpal ti naikeddeng a tiempo dagiti nasion,” tuktukoyenna ti “pito a panawen.” (Lucas 21:24) Isu a saan a nagpatingga ti “pito a panawen” idi adda ni Jesus ditoy daga. Inkari ni Jehova a mangdutok iti Ari iti ngudo ti “pito a panawen.” Ti panagturay daytoy a baro nga Ari, a ni Jesus, ti mangyegto iti adu a bendision iti ili ti Dios iti intero a daga iti agnanayon.​—Lucas 1:30-33.

Ti kaatiddog ti “pito a panawen”: Ti “pito a panawen” ket nagpaut iti 2,520 a tawen. No bilangentayo ti 2,520 a tawen manipud iti tawen 607 B.C.E., agpatingga dayta iti tawen 1914. Iti dayta a tawen a pinagbalin ni Jehova ti Mesias a ni Jesus kas Ari ti Pagarian ti Dios idiay langit.

Kasanotayo a maala ti bilang a 2,520? Kuna ti Biblia a ti tallo ket kagudua a panawen ket katupag ti 1,260 nga aldaw. (Apocalipsis 12:6, 14) Isu a ti “pito a panawen” ket doble dayta a bilang, wenno 2,520 nga aldaw. Ti 2,520 nga aldaw ket katupag ti 2,520 a tawen maitunos iti gagangay a pannakakuenta dagiti aldaw iti padto ti Biblia, a “maysa nga aldaw para iti maysa a tawen.”​—Numeros 14:34; Ezekiel 4:6.

▸ Kap. 8, par. 23

“Panguluen dagiti anghel” ti kaipapanan ti sao nga “arkanghel.” Maysa laeng nga arkanghel ti dinakamat ti Biblia, ket Miguel ti naganna.​—Daniel 12:1; Judas 9.

Ni Miguel ti Lider ti armada dagiti matalek nga anghel ti Dios. Kuna ti Apocalipsis 12:7: “Nakigubat ni Miguel ken dagiti anghelna iti dragon . . . ken dagiti anghelna.” Kuna ti libro nga Apocalipsis a ti Lider ti armada ti Dios ket ni Jesus, isu a Miguel ti sabali a nagan ni Jesus.​—Apocalipsis 19:14-16.

▸ Kap. 9, par. 4

Dagitoy a sasao tukoyenna ti tiempo a pannakapasamak dagiti napapateg a pasamak ditoy daga sakbay la unay a dadaelen ti Pagarian ti Dios ti lubong ni Satanas. Dagiti sasao a kas iti “panungpalan daytoy a sistema ti bambanag” ken “ti kaadda ti Anak ti tao,” ket nausar kadagiti padto ti Biblia a tumukoy iti isu met laeng a tiempo. (Mateo 24:3, 27, 37) Nangrugi ti “maudi nga al-aldaw” idi nangrugi nga agturay ti Pagarian ti Dios idiay langit idi 1914, ket agpatingga inton madadael ti lubong ni Satanas inton Armagedon.​—2 Timoteo 3:1; 2 Pedro 3:3.

▸ Kap. 9, par. 5

No pagbiagen manen ti Dios ti maysa a tao a natayen, maawagan dayta iti panagungar. Siam a panagungar ti nadakamat iti Biblia. Nangpagungar da Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, ken Pablo. Posible laeng dagita a milagro gapu iti pannakabalin ti Dios. Inkari ni Jehova a pagungarenna ditoy daga “agpadpada dagiti nalinteg ken dagiti nakillo.” (Aramid 24:15) Dinakamat met ti Biblia nga adda dagiti agungar tapno agbiag idiay langit. Mapasamak dayta inton dagiti pinili, wenno dinutokan, ti Dios ket mapagungar tapno agbiag idiay langit a kadua ni Jesus.​—Juan 5:28, 29; 11:25; Filipos 3:11; Apocalipsis 20:5, 6.

▸ Kap. 9, par. 13

Ti demonismo wenno espiritismo ket ti dakes nga aramid a pannakikomunikar kadagiti espiritu, iti direkta man a pamay-an wenno babaen ti maysa a tao, kas iti albolario, mammadles, wenno espiritista. Ar-aramiden dagiti tattao ti espiritismo ta mamatida iti ulbod a pannursuro nga adda espiritu dagiti natay nga agtultuloy nga agbiag ken agbalin a nabileg nga al-alia. Im-impluensiaan met dagiti demonio dagiti tattao nga agsukir iti Dios. Karaman met iti demonismo ti astrolohia, panagpadles, mahika, panagkulam, an-anito, okulto, ken dagiti misterioso a banag. Adu a libro, magasin, banag a konektado iti horoscope, pelikula, poster, ken uray dagiti kanta a mamagparang a makaparagsak wenno saan a makadangran ti mahika, dagiti demonio, wenno dagiti misterioso a banag. Ramanen met ti adu a kaugalian iti panagminatay ti pannakikomunikar kadagiti demonio, kas iti panagatang para iti natay, selebrasion mainaig iti pumpon, tinawen a pananglagip iti natay, ritual a panagladingit dagiti nabalo, ken dadduma a kaugalian iti pannakaimansayag ti natay. Masansan nga agusar iti droga dagiti tattao no padasenda nga usaren ti pannakabalin dagiti demonio.​—Galacia 5:20; Apocalipsis 21:8.

▸ Kap. 10, par. 10; Kap. 16, par. 4

Ni Jehova ti Mannakabalin-amin a Dios, ken pinarsuana ti intero nga uniberso. (Apocalipsis 15:3) Dayta ti makagapu nga isu ti Makinkukua iti amin a banag, ken addaan iti kinasoberano, wenno naan-anay nga autoridad, a mangituray iti amin a parsuana. (Salmo 24:1; Isaias 40:21-23; Apocalipsis 4:11) Nangaramid kadagiti linteg para iti amin a pinarsuana. Adda met autoridad ni Jehova a mangdutok kadagiti sabali pay nga agbalin nga agturay. Supsuportarantayo ti kinasoberano ti Dios no ayatentayo ken agtulnogtayo kenkuana.​—1 Cronicas 29:11.

▸ Kap. 11, par. 10

Ti aborsion ket inggagara a panangpatay iti di pay nayanak nga ubing. Saan nga aksidente daytoy wenno resulta ti natural a reaksion ti bagi ti tao. No mayinaw ti maysa nga ubing, isu ket sabali a persona, saan ket a sabali laeng a paset ti bagi ti ina.

▸ Kap. 13, par. 5

Maysa daytoy a pamay-an ti panangagas a ti dara wenno ti maysa kadagiti uppat a kangrunaan a paset ti dara ket mayakar iti bagi ti maysa a tao. Dayta a dara ket mabalin a direkta a naggapu iti sabali a tao wenno naipreserba. Ti uppat a kangrunaan a paset ti dara ket plasma, nalabaga a selula ti dara, puraw a selula ti dara, ken platelet.

▸ Kap. 13, par. 13

Iti Biblia, ti sao para iti “disiplina” ket saan la a sabali a sao para iti dusa. No madisiplinatayo, makasursuro, makaadal, ken mailintegtayo. Pulos a saan nga abusado wenno naranggas ni Jehova kadagiti disiplinaenna. (Proverbio 4:1, 2) Nagsayaat nga ulidan ni Jehova para kadagiti nagannak. Epektibo unay ti disiplina nga itedna ta matignayna ti maysa a tao a mangayat iti disiplina. (Proverbio 12:1) Ay-ayaten ni Jehova ti ilina, ken sansanayenna ida. Ik-ikkanna ida iti instruksion a mangilinteg kadagiti di umiso a kapanunotan ken tumulong kadakuada a makasursuro nga agpanunot ken agtignay iti pamay-an a pakaragsakanna. Para kadagiti nagannak, ti disiplina ramanenna ti panangtulong kadagiti annakda a mangtarus no apay a masapul nga agtulnogda. Kaipapananna met a suruanda ida a mangayat ken Jehova, kasta met iti Saona, ti Biblia, ken mangtarus kadagiti prinsipio ti Biblia.

▸ Kap. 14, par. 13

Dagitoy ket di makita ken dakes nga espiritu a parsua nga addaan pannakabalin. Dagiti demonio ket dakes nga anghel. Nagbalinda a dakes idi pinagbalinda ti bagida a kabusor ti Dios babaen ti panagsukirda kenkuana. (Genesis 6:2; Judas 6) Nakikaduada ken Satanas a nagrebelde ken Jehova.​—Deuteronomio 32:17; Lucas 8:30; Aramid 16:16; Santiago 2:19.