KRONOLOHIA
Ti sao a “kronolohia” ket nagtaud iti Griego a khro·no·lo·giʹa (manipud khroʹnos, tiempo, ken leʹgo, sawen wenno ibaga), kayatna a sawen, “ti panangkuenta iti tiempo.” Babaen iti kronolohia, posible nga urnosen ti paspasamak sigun iti panagsasaganadda wenno panagkakanaigda ken mabalin met nga ituding ti piho a petsa ti tunggal pasamak.
Ni Jehova ti “Kadaanan iti Al-aldaw” ken ti Dios ti Kinaagnanayon. (Da 7:9; Sal 90:2; 93:2) Isu ket di agbiddut a Manangikeddeng iti tiempo. Nabatad daytoy saan laeng a manipud iti naisangsangayan unay a kinaeksakto iti panaggunay dagiti bituen no di ket manipud met iti nadibinuan a rekord ti ar-aramidna. Kas kaitungpalan ti karkari wenno padpadtona, ipagtengna a mapasamak ti bambanag iti eksakto a tiempo a naipadto, uray no ti naibal-et a tiempo ket maysa laeng nga aldaw (Ex 9:5, 6), makatawen (Ge 17:21; 18:14; 21:1, 2; 2Ar 4:16, 17), dinekdekada (Nu 14:34; 2Cr 36:20-23; Da 9:2), sinigsiglo (Ge 12:4, 7; 15:13-16; Ex 12:40, 41; Ga 3:17), wenno minilmilenio (Lu 21:24; kitaenyo ti NAITUDING A PAMPANAWEN DAGITI NASION). Naipanamnama kadatayo a ti pangpanggepna maipaay iti masanguanan ket sigurado a maitungpal iti tiempo a naikeddengen a nasaksakbay, iti mismo a naituding nga aldaw ken oras.—Hab 2:3; Mt 24:36.
Pinanggep ti Dios a ti tao, a naaramid iti ladawan ken langa ti Namarsuana (Ge 1:26), ket rukodenna ti panaglabas ti panawen. Iti rugi ti Biblia, nadakamat a ti “silsilaw iti tangatang ti langlangit” agserbida kas “paglasinan iti nagbaetan ti aldaw ken ti rabii; ket agserbida koma kas dagiti pagilasinan ken maipaay iti pampanawen ken maipaay iti al-aldaw ken tawtawen.” (Ge 1:14, 15; Sal 104:19) (Ti wagas a pannakasurot dagitoy a paglasinan nanipud pay punganay ti pakasaritaan ti tao ket nausig kadagiti artikulo nga ALDAW; BULAN; KALENDARIO; LAWAS; TAWEN.) Ti panangpattapatta ken panangirekord ti tao kadagiti periodo ti tiempo nagtultuloy manipud kaaldawan ni Adan agingga iti agdama a tiempo.—Ge 5:1, 3-5.
Pampanawen. Tapno agbalin nga umiso ti kronolohia, masapul nga adda maysa a periodo iti pakasaritaan a maituding kas tanda a pangrugian ti panagbilang a paabante wenno paatras sigun kadagiti yunit ti tiempo (kas iti or-oras, al-aldaw, bulbulan, tawtawen). Mabalin a mangrugi laeng dayta iti ileleggak ti init (maipaay iti panangrukod iti or-oras ti maysa nga aldaw), wenno iti maysa a baro a bulan, wenno kellep (kas panangrukod iti al-aldaw ti maysa a bulan), wenno iti panangrugi ti panawen ti primavera (kas panangrukod iti kaatiddog ti makatawen). Maipaay iti panangbilang kadagiti at-atiddog a periodo, inkeddeng dagiti tattao a maituding ti espesipiko a “panawen,” nga inaramatda ti maysa a naisangsangayan a pasamak kas pangrugian ti panangrukodda kadagiti periodo a buklen ti adu a tawen. Ngarud, iti nasnasion ti Kakristianuan, no kunaen ti maysa a tao nga ‘Oktubre 1, 2010 K.P. (Kadawyan a Panawen) ita,’ kayatna a sawen nga ‘umuna nga aldaw ita ti maikasangapulo a bulan ti maikadua a ribu ket sangapulo a tawen manipud iti patien ti dadduma kas tiempo ti pannakayanak ni Jesus.’
Iti laeng naud-udi a tiempo a nairugi ti kasta a panagaramat iti panawen iti sekular a pakasaritaan. Ti “Griego a panawen,” ti pagarupen a kaunaan a sekular a pagarigan iti kasta a pattapatta a mainaig ti kronolohia, nalawag a nasurot idi laeng agarup maikapat a siglo K.K.P. (Kasakbayan ti Kadawyan a Panawen). Dagiti Griego inkeddengda ti tiempo babaen kadagiti periodo a buklen ti uppat a tawen, naawagan Olimpiada, mangrugi iti umuna nga Olimpiada, a nakalkular a nangrugi idi 776 K.K.P. Kanayonanna pay, masansan nga ipatuldoda ti espesipiko a tawtawen babaen ti panagbasarda iti kapaut ti panagakem ti maysa nga espesipiko nga opisial. Idi agangay, nangipasdek dagiti Romano iti maysa a panawen, a pinattapattada ti tawtawen manipud iti nabayagen a patpatien a petsa ti pannakaibangon ti siudad ti Roma (753 K.K.P.). Nangitudingda met kadagiti espesipiko a tawen babaen ti panangtukoyda iti nagnagan ti dua a konsul nga agak-akem iti dayta a tawen. Idi laeng maikanem a siglo K.P. a kinalkular ti maysa a monghe nga agnagan Dionysius Exiguus ti pagaammo unay ita kas Panawen Kristiano, wenno kas ad-adda nga umiso nga awag iti dayta, ti Kadawyan a Panawen. Kadagiti Muhammadan (Islamiko) a tattao, ti tawtawen napetsaan manipud iti Hegira (panagtalaw ni Muhammad manipud Mecca idi 622 K.P.). Nupay kasta, awan pammaneknek a dagiti nagkauna nga Egipcio, Asirio, ken taga Babilonia kanayon a nagaramatda iti kasta a sistema ti panawen iti las-ud ti aniaman a napaut a periodo ti tiempo.
No maipapan iti rekord ti Biblia, awan ti nabatad a naipasdek a maysa nga urnos ti panawen kas pangrugian nga iti kalpasanna napetsaan ti amin a paspasamak babaen iti dayta. Ngem saan a kayat a sawen daytoy nga awan ti pagibasaran iti tiempo maipaay iti panangituding kadagiti espesipiko ken umiso a pagsaadan ti napalabas a paspasamak no iti agus ti panawen. Dagiti mannurat ti Biblia, no mangisalsalaysayda iti piho a paspasamak, makaisitarda kadagiti eksakto a bilang mainaig kadagiti periodo ti sumagmamano a siglo. Paneknekan daytoy a dagiti umili iti Israel wenno dagiti inapoda adda panaginteresda iti kronolohia. Ngarud, maisurat ni Moises a “naaramid iti ngudo ti uppat a gasut ket tallopulo a tawen [ditoy mabilang manipud tiempo nga ilalasat ni Abraham iti Eufrates iti panagturongna iti daga ti Canaan, nga iti dayta a tiempo, nabatad a ti Dios pinasingkedanna ti tulag ken Abraham], naaramid a mismo itoy met laeng nga aldaw nga amin dagiti buyot ni Jehova rimmuarda manipud daga ti Egipto.” (Ex 12:41; kitaenyo ti IPAPANAW; idiligyo ti Ga 3:16, 17.) Manen, iti 1 Ar-ari 6:1, kunaen ti rekord nga idi “maikapat a gasut ket walopulo a tawen kalpasan a rimmuar ti annak ti Israel manipud daga ti Egipto,” rinugian ni Ari Solomon nga ibangon ti templo idiay Jerusalem. Kaskasdi, ti pannakapasingked ti Abrahamiko a tulag wenno uray ti Ipapanaw saan a gagangay a naaramat kas pangrugian ti maysa a panawen iti panangirekord iti sabsabali pay a pasamak.
Ngarud, ti kronolohia iti Biblia saan a namnamaen nga apagpag-isu a tumunos kadagiti agdama a sistema ti panagpetsa, a babaen kadagita napetsaan ti amin a paspasamak sigun iti matematika mainaig iti maysa a naipasdek a periodo iti napalabas, kas iti rugi ti Kadawyan a Panawen. Ad-adda a masansan a ti pannakaisaad ti paspasamak iti agus ti panawen ket pumadpada unay iti pamay-an a gagangay nga ar-aramiden ti tattao iti inaldaw-aldaw a panagbiag. No kasano nga ita ti maysa a pasamak mabalin nga ipasdek ti maysa a tao babaen ti panangikunana a napasamak dayta iti “tawen kalpasan ti tikag,” wenno “lima a tawen kalpasan ti Sangalubongan a Gubat II,” kasta met a dagiti mannurat ti Biblia inlanadda ti paspasamak kas nainaig kadagiti saan pay unay nabayag a pangtanda iti tiempo.
Saan a magtengan ti piho a konklusion maipaay iti sumagmamano a panawen iti kronolohia, yantangay saantayo a kanayon a siuumiso nga ammo ti pangrugian wenno mangtanda a tiempo nga inaramat ti mannurat ti Biblia. Kasta met, bayat a ti mannurat isalsalaysayna ti maysa a periodo iti pakasaritaan, mabalin nga agaramat iti nasursurok ngem maysa a kasta a pangrugian iti panangpetsana iti paspasamak. Daytoy a panagduduma ti pangrugian saanna nga ipasimudaag nga adda di kinabatad wenno pannakariro iti biang ti mannurat; saantayo a mabalin a siuumiso nga ukomen dagiti pamay-anna maibatay laeng iti bukodtayo a kapanunotan no maipapan iti maitutop a pamay-an ti panangirekord iti paspasamak maibasar kadagiti agdama-aldaw a pamay-an. Ket nupay iti sumagmamano kadagiti narigrigat a paset mabalin nga adda nairaman a biddut dagiti managkopia, saan a nainsiriban nga akseptaren dagitoy no awan dagiti nabileg a pammaneknek babaen kadagiti nagduduma a pannakaipatarusda kadagiti kopia ti kadaanan a manuskrito ti Kasuratan. Ti magun-odan a pammaneknek makakombinsir nga ipakitana ti naisangsangayan a kinaumiso ken kinaannad a nangidaddaduma iti panangkopia kadagiti libro ti Biblia, a nagbanag iti pannakataginayon ti kinatarnaw dagiti linaon ti Kasuratan.—Kitaenyo ti ESKRIBA; MANUSKRITO TI BIBLIA.
Kronolohia ti Biblia ken ti Sekular a Pakasaritaan. Masansan a mayebkas ti pannakaseknan iti panagkasapulan a padasen a “pagtunosen” ti salaysay ti Biblia ken ti kronolohia a masarakan kadagiti kadaanan a sekular a rekord. Yantangay ti kinapudno isu daydiay umataday iti umiso nga impormasion wenno agpaypayso, ti kasta a panamagtunos pudno a nasken—no dagiti kadaanan a sekular a rekord maiparang a silalawag nga apag-isu ken di agbalbaliw a mapagpannurayan, ngarud maysa a wadan ti kinaumiso a maaramat a pangikeddeng. Yantangay ti kronolohia ti Biblia masansan unay nga iparang dagiti kritiko kas nababbaba ngem iti kronolohia ti pagano a nasnasion, nasayaat a sukimaten ti sumagmamano kadagiti kadaanan a rekord ti nasnasion ken tattao a ti ar-aramid ken biagda adda nakainaiganna iti tattao ken paspasamak a nailanad iti Biblia.
Ti Biblia ket maysa a libro ti pakasaritaan, a nangnangruna a kasta ngem iti kadaanan a sursurat. Dagiti pakasaritaan dagiti nagkauna nga Egipcio, Asirio, taga Babilonia, Medo, Persiano, ken dadduma pay ket kangrunaanna a di kompleto; dagiti nagkauna a periododa mabalin a di nalawag wenno, kas imparangda, nabatad a sarsarita. Gapuna, ti kadaanan a dokumento a pagaammo kas Ti Listaan ti Sumeriano nga Ari mangrugi iti sasao nga: “Idi a ti kinaari naibaba manipud langit, ti kinaari (immuna nga) adda idiay Eridu. (Idiay) Eridu, ni A-lulim (nagbalin nga) ari ket nagturay iti 28,800 a tawen. Ni Alalgar nagturay iti 36,000 a tawen. Dua nga ari (ngarud) ti nagturay iti dayta iti 64,800 a tawen. . . . (Idiay) Bad-tibira, ni En-men-lu-Anna nagturay iti 43,200 a tawen; ni En-men-gal-Anna nagturay iti 28,800 a tawen; ti dios a ni Dumu-zi, maysa a pastor, nagturay iti 36,000 a tawen. Tallo nga ari (ngarud) ti nagturay iti dayta iti 108,000 a tawen.”—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 265.
Ti naammuan manipud kadagiti sekular a gubuayan dagitoy a kadaanan a nasion ket sipipinget a napagsusug-op manipud kadagiti saggabassit nga impormasion a naala kadagiti monumento ken taptapi wenno manipud iti naud-udi a sursurat dagiti maaw-awagan klasikal a historiograpo iti Griego ken Romano a periodo. Nupay nakasarak dagiti arkeologo iti pinullo a ribu a damili a taptapi nga addaan kadagiti Asirio-Babiloniko a cuneiform a kitikit, kasta met ti nakaad-adu a lukot a papiro manipud Egipto, ti kaaduan kadagitoy ket narelihiosuan a teksto wenno dokumento ti negosio a buklen dagiti kontrata, kasuratan ti panaglako, tulagan, ken umas-asping a bambanag. Ti basbassit unay a bilang ti sursurat ti pakasaritaan ti pagano a nasnasion, a nataginayon iti porma a taptapi, tubtubong, batonlagip, wenno kitkitikit iti monumento, ket kangrunaanna a buklen ti salaysay a mangidayaw kadagiti emperadorda ken mangisarsarita kadagiti namilitariaan a kampaniada babaen kadagiti nakatantan-ok a termino.
Iti kasupadina, ti Biblia mangipaay iti naisalsalumina ti kinatunosna ken kinadetalyadona a pakasaritaan a mangsaklaw iti agarup 4,000 a tawen. Saanna laeng nga ilanad ti paspasamak nga awan panagressatna manipud punganay ti tao agingga iti kinagobernador ni Nehemias idi maikalima a siglo K.K.P., no di ket maibilang pay kas mangipapaay iti pamunganayan a panangsaklaw iti periodo iti nagbaetan ni Nehemias ken ti tiempo ni Jesus ken dagiti apostolna babaen iti padto ni Daniel (pakasaritaan a naisurat a nasaksakbay) iti Daniel kapitulo 11. Mangiparang ti Biblia iti nalawag ken pudno-a-pasamak-iti-biag a salaysay maipapan iti nasion ti Israel manipud pannakaipasngay dayta a nasion nga agpatpatuloy, a sipaprangka nga iladawanna ti bileg dayta ken dagiti pagkapuyan dayta, dagiti panagballigi dayta ken dagiti pannakapaay dayta, ti umiso a panagdaydayaw dayta ken ti ulbod a panagdaydayaw dayta, dagiti bendision dayta ken dagiti nakaro a pannakaukom ken didigra dayta. Nupay daytoy a kinamapagtalkan di umdas a mangipasigurado iti umiso a kronolohia, mangipaay iti nasayaat a pangibatayan iti panagtalek iti kinatarnaw dagiti mannurat ti Biblia ken iti napasnek a pannakaseknanda iti panangilanad iti kinapudno.
Nabatad nga adda idi dagiti detalyado a rekord a mabalin a magun-odan dagiti mannurat iti salaysay ti Biblia, kas kadagiti mannurat iti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari ken iti Umuna ken Maikadua a Cronicas. Makita daytoy kadagiti atitiddog a listaan ti kapuonan a nabalinanda a gupgopen, a nagdagup iti adu a gasut a nagan; kasta met ti nainaig ken naibatay-kinapudno a pannakaidatag dagiti panagturay ti tunggal maysa kadagiti ar-ari ti Juda ken Israel, agraman dagiti relasionda iti dadduma a nasion ken iti maysa ken maysa. Kaskasdi a di makasigurado dagiti agdama-aldaw a historiador no maipapan iti umiso a nakaisaadan ti sumagmamano nga ar-ari ti Asiria ken Babilonia, uray pay ti sumagmamano kadagiti dinastia iti naud-udi a tiempo. Ngem awan ti kasta a di kinasigurado no maipapan iti panagsasaruno ti ar-ari ti Juda ken Israel.
Adda dagiti panangtukoy “iti libro ti Gubgubat ni Jehova” (Nu 21:14, 15), “iti libro dagiti pasamak iti al-aldaw ti ar-ari ti Israel” (1Ar 14:19; 2Ar 15:31), “iti libro dagiti pasamak iti al-aldaw ti ar-ari ti Juda” (1Ar 15:23; 2Ar 24:5), “iti libro dagiti pasamak ni Solomon” (1Ar 11:41), kasta met ti adu a panangtukoy kadagiti umasping a nakailanadan ti pakasaritaan wenno kadagiti opisial a rekord nga insitar da Esdras ken Nehemias. Dagitoy ti mangipakita a ti nailanad nga impormasion ket saan a naibatay iti lagip laeng wenno iti nayallaallatiw a patpatien no di ket siaannad a nasukimat dayta ken naan-anay a suportaran dagiti detalyado a rekord. Dagiti rekord ti gobierno ti dadduma a nasion ket inadaw met dagiti historiador iti Biblia, no kasano a ti sumagmamano a paset ti Biblia ket naisurat iti dagdaga iti ruar ti Israel, agraman ti Egipto, Babilonia, ken Persia.—Kitaenyo ti ESDRAS, LIBRO TI; ESTER, LIBRO TI; LIBRO.
Ti maysa a banag nga awan duadua a nakatulong iti umiso a panangbilang iti panaglabas ti tawtawen, no la ket ta simamatalek a sinalimetmetan dagiti Israelita ti Mosaiko a Linteg, isu ti panangngilinda iti sabbath a tawtawen ken iti tawtawen a Jubileo, iti kasta nabingbingay ti tiempo iti 7-tawen ken 50-tawen a periodo.—Le 25:2-5, 8-16, 25-31.
Ti nangnangruna a mangiduma iti rekord ti Biblia manipud kadagiti kagiddanna a sursurat ti pagano a nasnasion isu ti makita kadagiti pinanidna a panangilasin iti tiempo, saan laeng nga iti napalabas ken iti agdama no di ket kasta met iti masanguanan. (Da 2:28; 7:22; 8:18, 19; Mr 1:15; Apo 22:10) Ti naisalsalumina a benneg dagiti padto pinagbalinna nga adayo a napatpateg kadagiti Israelita ti umiso a kronolohia ngem iti aniaman kadagiti pagano a nasion agsipud ta dagiti espesipiko a periodo ti tiempo ket masansan a nainaig kadagiti padto. Kas Libro ti Dios, ipaganetget ti Biblia ti kinaeksakto ti Dios no maipapan iti tiempo a panangitungpalna iti saona (Eze 12:27, 28; Ga 4:4) ken ipakitana a dagiti umiso a padto ket pammaneknek ti kina-Diosna.—Isa 41:21-26; 48:3-7.
Pudno, ti sumagmamano kadagiti dokumento a di nainaig iti Biblia nadadaanda iti sumagmamano a siglo ngem kadagiti kopia ti kadadaanan a manuskrito ti Biblia a natakuatan pay laeng. Ti sumagmamano a kadaanan a pagano a dokumento ket naikitikit iti bato wenno nayukrit iti damili, ken mabalin a kasla nakaskasdaaw unay dagitoy, ngem saanna nga ipasigurado nga umiso dagitoy ken awan kinaulbod kadakuada. Saan a ti material a nakaisuratan, no di ket ti mannurat, ti panggepna, ti panagraemna iti kinapudno, ti debosionna kadagiti nalinteg a prinsipio—dagitoy ti napateg nga aspeto nga agpaay kas nasayaat a pangibatayan iti panagtalek, iti kronolohia kasta met iti dadduma pay a banag. Uray no daan unayen dagiti sekular a dokumento, awan kaimudingan dayta gapu ta nababa unay ti kalidad dagiti linaonda no idilig iti Biblia. Gapu ta dagiti rekord ti Biblia ket nabatad a nailanad kadagiti material a nalaka a madadael, kas iti papiro ken vellum, ti agtultuloy a pannakausar dagita ken ti mamagrukop nga epekto dagiti paniempo iti kaaduan a paset ti Israel (naiduma iti nalabes ti kinamagana a klima ti Egipto) ti makagapu no apay nga awanen ita dagiti orihinal a kopia. Kaskasdi, agsipud ta ti Biblia ket naipaltiing a Libro ni Jehova, siaannad a nakopia ken nataginayon ti intero a pormana agingga ita. (1Pe 1:24, 25) Nabaelan dagiti historiador ti Biblia nga ilanad dagiti rekordda gapu iti nadibinuan a pannakapaltiing, ket daytoy ti mangipasigurado iti kinamapagpannurayan ti kronolohia ti Biblia.—2Pe 1:19-21.
Ti mangipakita unay no apay a saan a maikari dagiti sekular a pakasaritaan kas wadan ti kinaumiso agpaay iti kronolohia ti Biblia isu daytoy a sasao ti mannurat iti arkeolohia a ni C. W. Ceram, idi nagkomento maipapan iti agdama-aldaw a siensia ti panangpetsa iti pakasaritaan: “Asinoman a manggayagay a mangadal iti kadaanan a pakasaritaan iti umuna a gundaway pagsiddaawanna la ketdi ti positibo a pamay-an a panangpetsa dagiti agdama-aldaw a historiador iti paspasamak a naaramid rinibu a tawenen ti napalabas. Kinaagpaysuanna, iti panagtultuloy ti panagadal, dumegdeg pay daytoy a panagsiddaaw. Ta bayat a suksukimatentayo dagiti gubuayan ti kadaanan a pakasaritaan, makitatayo no kasano a nagbassitan, di umiso, wenno bin-ig a palso dagiti rekord, uray pay idi tiempo a damo a naisurat dagita. Ket yantangay di nasayaat dagitoy idi pay damo, ad-adda manen a di nasayaat ti kasasaadda a nakagteng kadatayo: gistay nadadaeldan gapu iti panaglabas ti panawen wenno gapu iti kinaawan-annad ken nadawel a panangaramat ti tattao.” Dineskribirna pay ti balabala ti kronolohikal a pakasaritaan kas “estruktura a bin-ig a panangipapan, ken agpegpeggad a masinasina iti tunggal nagsangalanna.”—The Secret of the Hittites, 1956, p. 133, 134.
Mabalin a kasla nalabes daytoy a panangtingiting, ngem no maipapan kadagiti sekular a rekord, adda nakaibatayan dayta. Ti sumaganad nga impormasion ilawlawagna no apay nga awan ti rason tapno pagduaduaan ti kinaumiso ti kronolohia ti Biblia gapu laeng ta naiduma iti dayta ti sumagmamano a sekular a rekord. Iti kasupadina, maikanatad a makarikna laeng ti maysa a tao iti panagtalek iti kasta a kadaanan a sekular a panagpetsa no ti sekular a kronolohia makitunos iti rekord ti Biblia. No usigen dagiti rekord dagitoy pagano a nasion a naaddaan kadagiti pannakinaig iti nasion ti Israel, laglagipen koma a ti sumagmamano kadagiti kasla di panagtutunos kadagiti rekordda mabalin a gapu laeng iti saan a pannakabael dagiti agdama-aldaw a historiador a mangibuksil a siuumiso kadagiti pamay-an a naaramat idi un-unana, a kas met laeng iti saanda a pannakabael a mangibuksil a siuumiso kadagiti pamay-an nga inaramat dagiti historiador ti Biblia. Nupay kasta, adu ti pammaneknek no maipapan iti nabatad a kinaawan-annad ken di kinaumiso wenno uray iti inggagara a panangpalsipikar iti biang dagiti pagano a historiador ken kronologo.
Kronolohia ti Egipto. Ti pakasaritaan ti Egipto nasinged ti pannakainaigna iti pakasaritaan ti Israel iti nadumaduma a tiempo. Iti daytoy a publikasion, ipakitami a ti petsa a 1728 K.K.P. ti iseserrek ti Israel iti Egipto, ket ti Ipapanaw, a 215 a tawen kalpasanna, 1513 K.K.P. Ti iraraut ni Faraon Sisac iti Jerusalem napasamak bayat ti maikalima a tawen ni Rehoboam idi 993 K.K.P.; ni Ari So ti Egipto ket kagiddan ti panagturay ni Hosea (a. 758-740 K.K.P.); ket ti pannakibakal ni Faraon Neco a nakaigapuan ti ipapatay ni Josias nalabit napasamak idi 629 K.K.P. (1Ar 14:25; 2Ar 17:4; 2Cr 35:20-24) Ti naggidiatan dagiti petsa a kadakdakamat ken dagiti petsa a gagangay nga intuding dagiti agdama-aldaw a historiador agdagup iti maysa a siglo wenno at-atiddog pay maipaay iti Ipapanaw ket kalpasanna umababa agingga iti agarup 20 a tawen iti tiempo ni Faraon Neco. Ipakita ti sumaganad nga impormasion no apay a kaykayatmi nga annuroten ti kronolohia a naibatay iti pattapatta ti Biblia.
Dagiti agdama-aldaw a historiador kangrunaanna nga agpannurayda iti sumagmamano a dokumento a ti pormada ket listaan wenno nakailanadan dagiti pakasaritaan ti ari ti Egipto. Dagiti karaman kadagitoy ket: ti burakburak a Bato a Palermo, a mangidatag iti maibilbilang nga umuna a lima a “dinastia” iti pakasaritaan ti Egipto; ti Turin a Papiro, pirsapirsay unay ken mangipaay iti listaan ti ar-ari ken dagiti panagturayda manipud iti “Daan a Pagarian” agingga iti “Baro a Pagarian”; ken dagiti kanayonan a kitikit iti bato, burakburak met. Dagitoy a nagsisina a listaan ken ti dadduma pay a naiduma a kitikit ket napagtutunos iti kronolohikal nga urnos babaen iti sursurat ni Manetho, maysa nga Egipcio a padi idi maikatlo a siglo K.K.P. Kadagiti gapuananna, a mangisalsalaysay iti pakasaritaan ken relihion ti Egipto, dagiti panagturay dagiti Egipcio a monarka ket naurnos iti 30 a dinastia, maysa a panangurnos nga ar-aramaten pay laeng dagiti agdama-aldaw nga Egiptologo. Agraman dagiti kalkulasion a naibatay iti astronomia, dagitoy a gubuayan a naibasar kadagiti Egipcio a teksto a mangisalsalaysay kadagiti kasasaad ti bulan ken ti isisiray ti Aso a Bituen (Sothis) ket naar-aramat iti panagaramid iti listaan ti kronolohia.
Parparikut iti kronolohia ti Egipto. Nakaad-adu dagiti di masigurado maipapan iti daytoy. Dagiti gapuanan ni Manetho naaramatda tapno maurnos dagiti pirsapirsay a listaan ken dadduma pay a kitikit, ket nataginayon laeng dagitoy iti sursurat dagiti historiador iti naud-udi a tiempo, kas kada Josephus (umuna a siglo K.P.), Sextus Julius Africanus (maikatlo a siglo K.P., ngarud nasurok a 500 a tawen manipud tiempo ni Manetho), Eusebius (maikapat a siglo K.P.), ken Syncellus (maudi a paset ti maikawalo wenno nasapa a paset ti maikasiam a siglo K.P.). Kas dinakamat ni W. G. Waddell, di agkakanaig dagiti panangadawda iti sursurat ni Manetho ken masansan a tiritir ket ngarud “nakarigrigat a masigurado no ania ti pudpudno a Manetho ken no ania ti palso wenno ballikug.” Kalpasan ti panangipakitana a ti material a nagalaan ni Manetho ramanenna ti sumagmamano a di historikal a patpatien ken sarsarita a “nangyam-ammo iti ar-ari kas bambannuar, a di naikabilangan ti kronolohikal nga urnos,” kunaenna: “Nakaad-adu dagiti biddut iti gapuanan ni Manetho manipud mismo a pangrugian: amin ket saan a maigapu kadagiti panangballikug dagiti eskriba ken manangrebisar. Natakuatan nga imposible ti adu kadagiti rukod ti kapaut dagiti panagturay: iti sumagmamano a kaso, ti nagnagan ken ti panagsasaganad ti ar-ari kas inlanad ni Manetho napaneknekan a di maikalintegan sigun iti lawag ti pammaneknek kadagiti monumento.”—Manetho, introduksion, p. vii, xvii, xx, xxi, xxv.
Iti libro nga Studies in Egyptian Chronology, ni T. Nicklin (Blackburn, Eng., 1928, p. 39), naipakita ti posibilidad a ti naggigiddan a panagturay imbes a nagsasaruno a panagturay ti makagapu iti adu kadagiti aglablabes ti kaatiddogda a periodo ni Manetho: “Dagiti Dinastia Sigun ken Manetho . . . ket saan a listaan dagiti agtuturay iti intero nga Egipto, no di ket sangkapaset a listaan dagiti agwaywayas a prinsipe, sangkapaset a listaan . . . dagiti linia ti piprinsipe nga idi agangay nagtaudan ti agtuturay iti intero nga Egipto.” Kuna ni Propesor Waddell (p. 1-9) a “nalabit sangsangkagiddan a nagturay ti sumagmamano nga Egipcio nga ar-ari; . . . gapuna saan a panagsasaganad dayta ti ar-ari a nagsisinnublat a nagsaad iti trono, no di ket aggigiddan a panagturay ti sumagmamano nga ar-ari iti nadumaduma a rehion. Dayta ti makagapu nga adda dakkel a pakadagupan a bilang ti tawtawen.”
Yantangay itudo ti Biblia ti tawen 2370 K.K.P. kas petsa ti sangalubongan a Layus, ti pakasaritaan ti Egipto nangrugi la ketdi kalpasan dayta a petsa. Awan duadua a dagiti petsa nga indatag dagiti agdama-aldaw a historiador ket gapu iti kadakdakamat a parparikut iti kronolohia ti Egipto. Dagitoy a historiador bigbigenda a ti pakasaritaan ti Egipto nangrugi idi pay tawen 3000 K.K.P.
Dakdakkel ti panagtalek dagiti Egiptologo kadagiti mismo a kadaanan a kitikit. Nupay kasta, mapagduaduaan latta ti kinaannad, kinapudno, ken moral a kinatarnaw dagiti Egipcio nga eskriba. Kas kunaen ni Propesor J. A. Wilson: “Rumbeng a maited ti pakdaar maipapan iti apag-isu a historikal a pateg dagiti Egipcio a kitikit. Maysa idi dayta a lubong dagiti . . . nadibinuan a sarsarita ken milmilagro.” Kalpasanna, idi naiparipiripnan a kabaelan dagiti eskriba a baliwbaliwan ti kronolohia ti paspasamak tapno manayonanda ti pannakaidayaw ti maysa nga agturturay a monarka, kunana: “Ti historiador annugotennanto lattan ti impormasionna, malaksid no adda nalawag a rason iti saanna a panagtalek iti dayta; ngem masapul a sisasagana a mangbalbaliw iti panangannugotna apaman nga adda tumaud a baro a material a mangipaay iti kabbaro a lawag iti immun-una nga interpretasion.”—The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, p. 280, 281.
Kaawan ti impormasion mainaig iti Israel. Di pakasdaawan daytoy, yantangay saan laeng a nagkedked dagiti Egipcio a mangirekord iti bambanag a saanda a pakaidayawan no di ket pinunasda pay dagiti rekord ti naglabas a monarka no ti impormasion iti kakasta a rekord napaneknekan a di makaay-ayo iti agturturay idi a faraon. Gapuna, kalpasan ti ipapatay ni Reyna Hatshepsut, impasinsil ni Thutmose III ti nagan ken ladladawan ti reyna manipud kadagiti timmambukor a kitikit kadagiti monumento. Awan duadua a daytoy nga aramid ti mangilawlawag no apay nga awan ti pagaammo a rekord ti Egipto maipapan iti 215 a tawen a panagnaed dagiti Israelita idiay Egipto wenno maipapan iti Ipapanawda.
Saan a nainaganan iti Biblia ti faraon nga agturturay idi tiempo ti Ipapanaw; ngarud, dagiti panagregget a mangammo iti kinasiasinona ket naibatay iti pagarup. Ilawlawag met daytoy no apay a dagiti kalkulasion dagiti agdama-aldaw a historiador mainaig iti petsa ti Ipapanaw ket nagduduma manipud 1441 agingga iti 1225 K.K.P., gidiat a nasurok a 200 a tawen.
Kronolohia ti Asiria. Nanipud tiempo ni Salmaneser III (nasapa a paset ti umuna a milenio K.K.P.), dagiti kitikit ti Asiria dakamatenda nga adda dagiti pannakilangen kadagiti Israelita, a no dadduma nagananda ti sumagmamano nga ar-ari ti Juda ken ti Israel. Dagiti kitikit ti Asiria ramanenda dagiti arkitektural a kitikit, kas kadagiti masarakan kadagiti diding dagiti palasio; dagiti nakailanadan ti pakasaritaan ti ar-ari; dagiti listaan ti ari, kas iti daydiay listaan manipud Khorsabad; ken dagiti listaan ti limmu, wenno eponimo (listaan dagiti nalatak nga opisial).
Dagiti Asirio nga arkitektural a kitikit ken nakailanadan ti pakasaritaan. Ni Albert Olmstead, iti librona nga Assyrian Historiography (1916, p. 5, 6), dineskribirna dagiti Asirio nga arkitektural a kitikit a kas iti sumaganad: “Mabalintayo nga . . . usaren ti Arkitektural a kitikit tapno mapunnuan dagiti blangko kadagiti Nakailanadan ti Pakasaritaan [dagiti naarian a kronika a tinawen a nangilanad iti paspasamak], ngem awanan iti uray kabassitan nga autoridad no di tumunos iti orihinal dayta.” Kalpasan ti panangipakitana a ti kangrunaan a panggep dagitoy nga arkitektural a kitikit ket saan a ti panangipaay iti nainaig a pakasaritaan ti panagturay, inayonna: “Pumadpada ti kinaserioso ti kaawan kadagita ti kronolohikal nga urnos. . . . Nalawag a ti panangaramat kadagita ket buyogen ti panagaluad.”
Maipapan kadagiti nakailanadan ti pakasaritaan, kunana: “Addaantayo iti gagangay a kronolohia, ket no adda dagiti biddut a masarakan no dadduma, inggagara wenno saan, uray kaskasano kadawyanna nga umiso ti relatibo a kronolohia. . . . Ngem dakkel a panagbiddut no ipapan a kanayon a mapagtalkan dagiti nakailanadan ti pakasaritaan. Dagiti immun-una a historiador kaaduanna met nga inakseptarda ti sasaoda malaksid no adda piho a pammaneknek a di umiso dagitoy. Iti naglabas a sumagmamano a tawen, adda natakuatan a nakaad-adu a baro a material a mabalintayo nga usaren maipaay iti nainget a panangusig kadagiti dokumento ni Sargon. . . . Mainayon iti daytoy dagiti reperensia a ganggannaet ti nagtaudanda kas iti Hebreo wenno iti Babilonia, ket pulos a saantayon a kasapulan nga adalen dagiti linaonda tapno makombinsirtayo a saan a mapagpannurayan dagiti nakailanadan ti pakasaritaan.”
Mabalin nga inayon iti daytoy ti pammaneknek ni D. D. Luckenbill: “Di agbayag maduktalan ti maysa a tao a ti umiso a pannakailadawan ti paspasamak sigun iti pannakapasamakda, a tinawentawen bayat ti panagturay ti ari, saan nga isu ti mangibagnos a motibo dagiti eskriba ti palasio. No dadduma agparang a nayakar ti nagduduma a kampania nga awan aniaman a nalawag a rason, ngem ad-adda a masansan a nalawag a ti kinatangsit ti ari kinalikagumanna ti panangballikug iti kinaumiso ti pakasaritaan.”—Ancient Records of Assyria and Babylonia, 1926, Tomo I, p. 7.
Dagiti naarian a nakailanadan ti pakasaritaan gagangay a naglasatda iti agsasaganad a pannakabalbaliw bayat ti panagtultuloy ti panagturay ti ari. Dagiti naud-udi nga edision nangidatagda iti baro a paspasamak, ngem agparang a binalbaliwanda met dagiti impormasion ken estadistika ti naglabas a tawtawen tapno mayataday iti tarigagay ti ari. Tukoyen ni Propesor Olmstead ti “saggabassit ken naanat a panangala [ni Asurbanipal] iti naudi a dua a kampania ni amana iti Egipto agingga nga iti maudi nga edision amin a banag pinagparangnan kas bukodna a gapuanan.”—Assyrian Historiography, p. 7.
Dagiti pagarigan ti kasta a nabatad a di kinamapagpannurayan, inggagara wenno saan, mabalin a paaduen pay iti adu a daras. Dagiti mananggupgop kadagiti listaan ti impuesto imbilangda a maikanatad ti panangilanad iti maysa a basalio nga ari kas agbaybayad iti impuesto uray pay no ipakita ti dadduma a rekord nga isu natayen iti dayta a tiempo. Kalpasan ti panangisitarna iti maysa a pagarigan a sadiay ti isu met laeng a kukua ni Esar-haddon a listaan ti impuesto naikuna a kukua ti anakna a ni Asurbanipal 13 a tawen kalpasanna, kunaen ni George Smith a daytoy naud-udi a listaan “nalablabit literal a kopia ti immun-una a dokumento, a saanen a gandaten a siguraduen no agturturay pay laeng dagitoy nga ar-ari, ken no pudno a nagbayadda iti impuesto.”—The Assyrian Eponym Canon, London, 1875, p. 179.
Dagiti listaan ti eponimo (limmu). Agpapan pay ti pammaneknek a nadakamaten, patien ti kaaduan nga agdama-aldaw a kronologo a dagiti listaan ti eponimo, wenno limmu, uray kaskasano nalisianda ti aniaman a kasta a pannakaballikug, iti kasta gistay di mapilaw ti kaawan ti biddut dagita. Dagitoy a listaan ti eponimo ket listaan laeng ti nagnagan ken ranggo dagiti opisial wenno listaan ti kakasta a nagan a napakuyogan iti ababa a pannakadakamat ti maysa a kampania ti pannakigubat wenno sabali pay a makapainteres a pasamak. Kas pagarigan, mabasa iti maysa a benneg ti listaan ti eponimo:
Bel-harran-bel-usur
(gobernador) ti Guzana
maibusor iti Damasco
—
Salmaneser
nagtugaw iti trono
Marduk-bel-usur
(gobernador) ti Amedi
iti daga
Mahde
(gobernador) ti Nineve
maibusor iti [Samaria]
Assur-ishmeani
(gobernador) ti [Kakzi]
maibusor iti [Samaria]
Salmaneser
ari ti Asiria
maibusor iti [Samaria]
Manipud iti daytoy, makita nga awan dagiti nadakamat nga aktual a petsa, ngem naibilang a ti tunggal nagan irepresentarna ti maysa a tawen, iti kasta nalawag a pagbalinenna a posible ti tinawentawen a panagbilang. Babaen kadagitoy a listaan ti eponimo, pagregreggetan dagiti agdama-aldaw a historiador a pagtunosen ti pakasaritaan ti Asiria ken ti Biblikal a pakasaritaan, nangnangruna maipaay iti periodo manipud 911 agingga iti 649 K.K.P., a pangitudinganda kadagiti nagan wenno eponimo nga adda kadagiti listaan. Kas pangikugnalan a petsa, agpannurayda iti pannakatukoy ti maysa nga eklipse ti init a nadakamat iti maysa a listaan iti batog ti nagan ti maysa a Bur-Sagale, gobernador ti Guzana. Ti eklipse napasamak iti bulan ti Sivan (Mayo-Hunio) ket ti kaaduan a historiador ipasdekda kas napasamak idi Hunio 15, 763 K.K.P. Ti kinamapagpannurayan daytoy a petsa, ken ti pannakitunos ti pakasaritaan ti Asiria iti pakasaritaan ti Juda ken Israel nga imbasarda iti dayta, mausigto iti sidong ti paulo a “Dagiti Kalkulasion a Naibatay iti Astronomia.”
Gapu iti nakabasbassit nga impormasion a nairaman kadagiti listaan ti eponimo (no idilig kadagiti nakailanadan ti pakasaritaan ken dadduma pay a kitikit), nabatad a maaw-awanen ti pamay-an a pangtakuat iti biddut. No adda dagiti masarakan a nalawag a panagsupadi dagiti listaan ti eponimo ken dagiti nakailanadan ti pakasaritaan, kas iti panangisaad iti maysa a kampania iti naiduma a tawen ti panagturay ti maysa nga ari wenno bayat ti naiduma a panawen ti eponimo, dagiti agdama-aldaw a historiador kadawyanna a dagiti nakailanadan ti pakasaritaan ti pangipabasolanda iti biddut imbes a dagiti listaan ti eponimo. Nupay kasta, uray pay ti maipapan iti makunkuna a natunos a pakasaritaan ti Asiria, maysa a nalatak a tapi a naglaon iti ababa a salaysay maipapan kadagiti relasion iti nagbaetan ti Asiria ken Babilonia bayat ti maysa a periodo dagiti siglo, awan ti naikuna no addaan dayta iti sigurado a kinaumiso. Ni A. T. Olmstead, kalpasan ti panangidatagna iti pammaneknek a mangipakita a daytoy a dokumento ket kopia laeng ti immun-una nga arkitektural a kitikit, kunaenna: “Gapuna, mabalintayo nga ibilang ti dokumentotayo kas saan pay ketdi a pakasaritaan no iti pudpudno a kaipapanan ti sao, kitikit laeng a naipatakder a pakaipadayagan ni Ashur [kangrunaan a dios ti Asiria] ken ti ilina . . . No awatentayo daytoy a panangmatmat, saantayon a pakariribukan ti nakaad-adu a biddut, uray ti panagsasaganad ti ar-ari, a nangpabassit unay iti pateg ti dokumento a sadiay kasapulan unay ti pammaneknek dayta.”—Assyrian Historiography, p. 32.
Nalawag a gapu iti kasta a naiduma a pannakaurnos kas iti nabatad a kasasaad dagiti listaan ti eponimo, nakarigrigat a makapataud dagiti agdama-aldaw nga eskolar iti apag-isu a kronolohia, nangnangruna no ti pananggupgop kadagiti impormasion a mangsaklaw iti sumagmamano a siglo ket inaramid dagiti eskriba a nabatad a nakabasbassit ti panangipategda iti panagannad ken kinaumiso ti pakasaritaan. Nabatad met a dagiti agdama-aldaw a historiador mariknada a nainkalintegan ti panangatur wenno panangwaswas iti panagbilang dagiti Asirio a listaan ti eponimo no ti dadduma pay nga aspeto wenno pammaneknek pagbalinenda a maikanatad ti kasta a tignay.
Ti nadakamaten nga impormasion pataudenna ti konklusion a ti historiograpia ti Asiria mabalin a saan a siuumiso a natarusan dagiti agdama-aldaw a historiador wenno nababa unay ti kalidad dayta. Aniaman kadagita, saankami nga obligado a manggandat a mangitunos iti kronolohia ti Biblia iti pakasaritaan a naidatag kadagiti rekord ti Asiria. Gapuna, ipakitami laeng dagiti ad-adda a masnup a panagtunos iti nagbaetan ti Asiria ken ti Israel ken Juda kas naipakita iti salaysay ti Biblia.
Kronolohia ti Babilonia. Sumrek ti Babilonia iti rekord ti Biblia kangrunaanna manipud tiempo ni Nabucodonosor II nga agpatpatuloy. Ti panagturay ni Nabopolassar nga ama ni Nabucodonosor ti nangtanda iti panangrugi ti maaw-awagan Imperio ti Neo-Babilonia; nagpatingga dayta iti panagturay ni Nabonido ken ti anakna a ni Belsazar ken iti pannakaduprak ti Babilonia babaen ken Ciro a Persiano. Daytoy a periodo makapainteres unay kadagiti eskolar ti Biblia yantangay saklawenna ti tiempo ti pannakadadael ti Jerusalem babaen kadagiti taga Babilonia ken ti dakdakkel a paset ti periodo a 70 a tawen a pannakaidestiero dagiti Judio.
Kunaen ti Jeremias 52:28 nga iti maikapito a tawen ni Nabucodonosor (wenno Nabucodorosor), naipan idiay Babilonia ti umuna a bunggoy dagiti destiero a Judio. Maitunos iti daytoy, kunaen ti maysa a cuneiform a kitikit ti Cronica ti Babilonia (British Museum 21946): “Ti maikapito a tawen: Iti bulan a Kislev inummong ti ari ti Akkad ti buyotna ket nagturongda idiay Hattu. Nagpakarso maibusor iti siudad ti Juda ket iti maikadua nga aldaw ti bulan nga Adar nakautibona ti siudad (ket) natiliwna ti ari (dayta) [ni Jehoiaquin]. Dinutokanna iti siudad ti pinilina nga ari [ni Zedekias] (ket) naalana ti adu nga impuesto sana impan idiay Babilonia.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 102; idiligyo ti 2Ar 24:1-17; 2Cr 36:5-10.) (LADAWAN, Tomo 2, p. 326) Maipaay iti maudi a 32 a tawen a panagturay ni Nabucodonosor, awan dagiti cronica ti kitada a rekord iti pakasaritaan malaksid iti di kompleto a kitikit maipapan iti maysa a kampania maibusor iti Egipto iti maika-37 a tawen ni Nabucodonosor.
Maipaay ken Awil-Marduk (Evil-merodac, 2Ar 25:27, 28), nasarakan dagiti tapi a napetsaan agingga iti maikadua a tawen ti panagturayna. Maipaay ken Negrilissar, a naibilang a suno ni Awil-Marduk, dagiti tapi ti kontrata ket pagaammo a napetsaan iti maikapat a tawenna.
Ti maysa a Babiloniko a pila a tapi ket makatulong iti panamagnaig iti kronolohia ti Babilonia ken ti kronolohia ti Biblia. Iti daytoy a tapi adda ti sumaganad nga impormasion mainaig iti astronomia maipaay iti maikapito a tawen ni Cambyses II nga anak ni Ciro II: “Tawen 7, Tammuz, rabii ti maika-14, napamindua a 12⁄3 nga oras [tallo nga oras ken duapulo a minuto] kalpasan a dimteng ti rabii, adda lunar nga eklipse; makita ti intero a pannakapasamak ti eklipse; dimmanon agingga iti nasurok a makin-amianan a kagudua [ti bulan]. Tebet, rabii ti maika-14, napamindua a dua ket kagudua nga oras [lima nga oras] iti rabii sakbay ti bigat [iti naud-udi a paset ti rabii], ti bulan naabbongan; makita ti intero a pannakapasamak ti eklipse; ti eklipse nadanonna ti makin-abagatan ken makin-amianan a paset.” (Inschriften von Cambyses, König von Babylon, ni J. N. Strassmaier, Leipzig, 1890, Num. 400, linia 45-48; Sternkunde und Sterndienst in Babel, ni F. X. Kugler, Münster, 1907, Tomo I, p. 70, 71) Dagitoy a dua a lunar nga eklipse nabatad a mainaigda kadagiti lunar nga eklipse a nakita idiay Babilonia idi Hulio 16, 523 K.K.P., ken idi Enero 10, 522 K.K.P. (Canon of Eclipses ni Oppolzer, impatarus ni O. Gingerich, 1962, p. 335) Gapuna, daytoy a tapi ipatuldona ti primavera ti 523 K.K.P. kas ti panangrugi ti maikapito a tawen ni Cambyses II.
Yantangay ti maikapito a tawen ni Cambyses II nangrugi iti primavera ti 523 K.K.P., ti umuna a tawen ti panagturayna ket 529 K.K.P. ket ti tawen nga isasagpatna, ken ti maudi a tawen ni Ciro II kas ari ti Babilonia, ket 530 K.K.P. Ti kaudian a tapi a napetsaan iti panagturay ni Ciro II ket manipud maika-5 a bulan, maika-23 nga aldaw ti maika-9 a tawenna. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, da R. Parker ken W. Dubberstein, 1971, p. 14) Yantangay ti maikasiam a tawen ni Ciro II kas ari ti Babilonia ket 530 K.K.P., ti umuna a tawenna sigun iti dayta a panangpattapatta ket 538 K.K.P. ket ti tawen nga isasagpatna 539 K.K.P.
Berossus. Idi maikatlo a siglo K.K.P., ni Berossus, padi a taga Babilonia, nangisurat iti maysa a pakasaritaan ti Babilonia iti Griego a pagsasao, nabatad a naibatay kadagiti cuneiform a rekord. Maipapan kadagiti surat ni Berossus, kinuna ni Propesor Olmstead: “Dagiti laeng nagbabassitan a pirsay, sumario, wenno tedtedda, ti nakagteng kadatayo. Ket ti kapatgan kadagitoy a pirsay nakagteng babaen iti maysa a nabayagen a patpatien a gistay awan kapadpadna. Ita masapul nga umumantayo iti maysa a moderno a Latin a patarus ti Armeniano a patarus ti napukaw a Griego nga orihinal ti Cronica ni Eusebius, a sangkapaset a bimmulod ken Alejandro Polyhistor a direkta a bimmulod ken Berossus, a sangkapaset a bimmulod ken Abydenus a nalawag a bimmulod ken Juba a bimmulod ken Alejandro Polyhistor ket ngarud bimmulod ken Berossus. Narikrikut pay, iti sumagmamano a kaso saan a nabigbig ni Eusebius ti kinapudno a ni Abydenus ket maysa a nakapuy nga agtutulad laeng ken Polyhistor, ket aggiddan nga inadawna dagiti salaysay ti tunggal maysa! Ket saan a daytoy ti kakaruan. Nupay ti kaaduan kaykayatda ti salaysayna a naadaw ken Polyhistor, agparang a nagaramat ni Eusebius iti nababa ti kalidadna a manuskrito dayta nga autor.” (Assyrian Historiography, p. 62, 63) Ni Josephus, Judio a historiador idi umuna a siglo K.P., kunaenna met nga isu nagadaw ken Berossus. Ngem agparang a nabatad a dagiti impormasion iti kronolohia a naipagarup a nagtaud ken Berossus narigat nga ibilang a di masupiat.
Dadduma pay a makagapu iti panaggigidiat. Dagiti aleng-aleng nga estudiante ti kadaanan a pakasaritaan masansan nga agbannogda iti sidong ti di umiso a kapanunotan a dagiti cuneiform a tapi (a kas iti mabalin nga inusar ni Berossus) kanayon a naisuratda iti isu met laeng a tiempo wenno di nagbayag kalpasan a nairekord kadagita dagiti pasamak. Ngem, malaksid iti adu a cuneiform a dokumento iti negosio a pudpudno nga adda iti daydi met la a panawen, dagiti teksto iti pakasaritaan ti Babilonia ken uray pay ti adu a teksto mainaig iti astronomia masansan a mangipaayda iti pammaneknek a naadda dagita iti adayo a naud-udi a periodo. Gapuna, sigun iti Asiriologo a ni D. J. Wiseman, ti maysa a paset ti makunkuna a Cronica ti Babilonia, a nangsaklaw iti periodo manipud panagturay ni Nabu-nasir agingga ken Shamash-shum-u-kin (periodo a pinetsaan dagiti sekular a historiador kas manipud 747-648 K.K.P.), ket “maysa a kopia a naaramid idi maikaduapulo ket dua a tawen ni Dario [ti footnote dakamatenna ti: Kayatna a sawen, 500/499 B.C. no ni Dario I] manipud dadaan ken dadael a teksto.” (Chronicles of Chaldaean Kings, London, 1956, p. 1) Gapuna, daytoy a surat saan laeng a naiduma kadagiti pasamak a nairekord iti dayta aniaman manipud 150 agingga iti 250 a tawen no di ket maysa met dayta a kopia ti adda pilawna a dokumento iti immun-una a tiempo, nalabit orihinal, nalabit saan. Maipapan kadagiti teksto ti Neo-Babylonian Chronicle, a mangsaklaw iti periodo manipud ken Nabopolassar agingga ken Nabonido, kunaen ti isu met laeng nga autor: “Dagiti teksto ti Neo-Babylonian Chronicle naisuratda iti babassit nga estilo ti letra a gapu iti kitada saan a posible ti aniaman nga apag-isu a panangpetsa no di ket mabalin a kaipapananna a naisuratda manipud aniaman a tiempo a gistay kagiddan dagiti pasamak a mismo agingga iti panagpatingga ti Achaemenido a turay.” Gapu iti daytoy, adda posibilidad a naisuratda idi pay tiempo ti panagpatingga ti Imperio ti Persia, a napasamak idi 331 K.K.P. agarup 200 a tawen kalpasan ti pannakarba ti Babilonia. Nakitatayon a dagiti impormasion, agraman dagiti numero, nalaka a mabaliwan ken maballikug pay ketdi iti im-ima dagiti pagano nga eskriba iti panaglabas ti sumagmamano a siglo. Maigapu kadagitoy amin nga aspeto, pudno unay a saan a nainsiriban nga ipetteng nga umiso dagiti nabayagen a patpatien a petsa dagiti panagturay ti ar-ari ti Neo-Babilonia.
Gapu iti kaawan dagiti agkakapanawenan a rekord iti pakasaritaan ken gapu ta nalaka laeng a mabaliwan ti detalye dagita, posible a ti maysa wenno ad-adu pay kadagiti agtuturay ti Neo-Babilonia ket at-atiddog ti panagturayda ngem iti ipakita dagiti nabayagen a patpatien a petsa. Ti kinapudno nga awan taptapi a natakuatan a mangsaklaw iti naud-udi a tawtawen ti kasta a panagturay ket saan a mabalin a kankanayon a maaramat kas nabileg nga argumento a pangsupiat iti daytoy a posibilidad. Iti sumagmamano a kaso, adda ar-ari a dagiti panagturayda napasamak iti adayo a naud-udi pay a tiempo iti agus ti panawen, ngem awan dagiti nasarakan a kasta a mangpatalged a tapi maipaay kadagitoy. Kas pagarigan, maipaay agpadpada kada Artaxerxes III (Ochus) (a nagturay iti 21 a tawen [358 agingga iti 338 K.K.P.] kas kunaen dagiti historiador) ken Arses (naikuna a nagturay iti 2 a tawen [337 agingga iti 336 K.K.P.]), awan ti pagaammo a pammaneknek a cuneiform iti dayta a panawen a tumulong a mangipasdek iti kapaut dagiti panagturayda.
Iti kinapudnona, saan nga ammo dagiti historiador no ania a tiempo ti pangikabilanda iti sumagmamano nga ar-ari ti Babilonia, nupay adda dagiti rekord maipaay kadagitoy. Kunaen ni Propesor A. W. Ahl (Outline of Persian History, 1922, p. 84): “Kadagiti Tapi ti Kontrata, a nasarakan idiay Borsippa, agparang dagiti nagan ti ar-ari ti Babilonia a saan nga agparang iti sabsabali pay. Posible unay nga addada iti maudi nga al-aldaw ni Dario I, a naglayonda agingga iti umuna nga al-aldaw ni Xerxes I, kas panangipapan ni Ungnad.” Kaskasdi, agtalinaed a panangipapan laeng daytoy.
Kronolohia ti Persia. Adu a napateg a paspasamak iti Biblia ti napagteng bayat ti periodo ti Persia: ti pannakarba ti Babilonia, a sinaruno ti panangluk-at ni Ciro kadagiti Judio ken ti panagpatingga ti 70-tawen a pannakalangalang ti Juda; ti pannakaibangon manen ti templo idiay Jerusalem, a naileppas “iti maikanem a tawen ti panagturay ni Dario [I, Persiano]”; ken ti panangibangon manen ni Nehemias kadagiti pader ti Jerusalem, maitunos iti bilin a naited idi maika-20 a tawen ni Artaxerxes Longimanus.—2Cr 36:20-23; Esd 3:8-10; 4:23, 24; 6:14, 15; Ne 2:1, 7, 8.
Ti petsa a 539 K.K.P. maipaay iti pannakarba ti Babilonia magtengan saan laeng a babaen iti kanon ni Ptolemy no di ket babaen met iti dadduma pay a gubuayan. Ti historiador a ni Diodorus, kasta met da Africanus ken Eusebius, ipakitana a ti umuna a tawen ni Ciro kas ari ti Persia katupagna ti Olimpiada 55, tawen 1 (560/559 K.K.P.), idinto ta ti maudi a tawen ni Ciro naikabil iti Olimpiada 62, tawen 2 (531/530 K.K.P.). Ipatuldo dagiti tapi a cuneiform cuneiform a ni Ciro siam a tawen a nagturay iti Babilonia, ngarud mangpasingked iti tawen 539 kas petsa a panangparmekna iti Babilonia.—Handbook of Biblical Chronology, ni Jack Finegan, 1964, p. 112, 168-170; Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, p. 14; kitaenyo dagiti nadakamat a komento iti sidong ti “Kronolohia ti Babilonia,” kasta met ti PERSIA, DAGITI PERSIANO.
Nakadanon kadatayo ti sumagmamano a kitikit ti ar-ari ti Persia, kaskasdi a saanda a makatulong iti panangipasdek iti kapaut dagiti panagturay ti ar-ari ti Persia. Kas pagarigan, adda sumagmamano a napetsaan a tapi a nasarakan idiay Persepolis, ngem saan a nairaman dagiti nagan ti ar-ari.
Dagiti Kalkulasion a Naibatay iti Astronomia. Maikunkuna a “dagiti pammatalged a naibatay iti astronomia kabaelanda a baliwan ti maysa a relatibo a kronolohia [maysa a mangipasdek laeng iti panagsasaganad dagiti pasamak] a pagbalinen a naan-anay a kronolohia, awan sabali, maysa a sistema ti panagpetsa a nainaig iti kalendariotayo.” (The Old Testament World, ni Martin Noth, 1966, p. 272) Nupay dagiti nailangitan a banag ti impaay ti Namarsua iti tao a pangibatayan iti panangrukod iti tiempo, kaskasdi a ti panamagnaig kadagiti impormasion a naibatay iti astronomia ken ti natauan a paspasamak iti napalabas ket agpannuray iti nadumaduma nga aspeto ken iti natauan a panangted-kayulogan a pakaigapuan ti panagbiddut.
Adu kadagiti makunkuna a panamagtutunos kadagiti impormasion mainaig iti astronomia ken dagiti pasamak wenno petsa iti kadaanan a pakasaritaan ket naibatay kadagiti solar wenno lunar nga eklipse. Nupay kasta, ti aniaman nga “espesipiko nga ili wenno siudad mapasaranna ti promedio nga agarup 40 a lunar nga eklipse ken 20 a sangkapaset a solar nga eklipse iti uneg ti 50 a tawen, [nupay] maymaysa laeng a naan-anay a solar nga eklipse iti uneg ti 400 a tawen.” (Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 7, p. 907) Gapuna, ti pannakaipasdek ti maysa a piho a petsa iti pakasaritaan ket saan unay a mapagduaduaan no naibatay la ketdi iti sibabatad a napatalgedan a naan-anay a solar nga eklipse a makita iti maysa nga espesipiko a lugar. Iti adu a kaso, ti material manipud kadagiti kadaanan a cuneiform a teksto (wenno dadduma pay a gubuayan) maipapan kadagiti eklipse saanda a mangipaay iti kasta nga espesipiko nga impormasion.
Ti maysa a pagarigan isu ti solar nga eklipse a nagpannurayan dagiti historiador tapno mapagnaigda ti kronolohia ti Asiria ken ti kronolohia ti Biblia. Nadakamat dayta iti Asirio a listaan ti eponimo kas napasamak iti maikatlo a bulan (agbilang manipud primavera) bayat ti pannakaipasdek ti eponimo ni Bur-Sagale. Dagiti agdama-aldaw a kronologo kalkularenda dayta kas ti eklipse a napasamak idi Hunio 15, 763 K.K.P. No agbilangda nga agsubli iti 90 a tawen (wenno 90 a nagan kadagiti listaan ti eponimo) manipud iti daytoy a petsa, makagtengda iti 853 K.K.P. kas ti petsa ti bakal ti Karkar iti maikanem a tawen ni Salmaneser III. Kunaenda a ni Salmaneser ilanadna ni Ari Acab ti Israel kas adda iti nagkakappon a kabusor a simmaranget iti Asiria iti dayta a bakal, ket 12 a tawen kalpasanna (maika-18 a tawen ni Salmaneser), ti Asirio nga ari tukoyenna ni Ari Jehu ti Israel kas agbaybayad iti impuesto. Ipatoda ngarud a ti tawen 853 K.K.P. ti nangtanda iti petsa ti maudi a tawen ni Acab, ket ti 841 K.K.P. ti panangrugi ti panagturay ni Jehu. Kasano ti kinaumiso dagitoy a kalkulasion?
Umuna, nupay naipagarup a naan-anay idi ti solar nga eklipse, saan nga ibaga daytoy ti listaan ti eponimo. Ket, nupay ti eklipse ti 763 K.K.P. ti pangyaplikaran ti kaaduan a historiador ita iti daytoy a panangtukoy, saan a kasta ti panangmatmat dagiti amin nga eskolar. Ti sumagmamano kaykayatda ti tawen 809 K.K.P., a bayat dayta a tawen napasamak ti maysa nga eklipse a sangkapaset a makita idiay Asiria (kas met iti kasasaad idi 857 ken 817 K.K.P., ken dadduma pay). (Canon of Eclipses ni Oppolzer, tsart 17, 19, 21) Nupay dagiti agdama-aldaw a historiador supiatenda ti aniaman a panagbalbaliw manipud solar nga eklipse ti 763 K.K.P. gapu ta ‘mangiserrek dayta iti pannakariribuk iti pakasaritaan ti Asiria,’ nakitatayon a dagiti Asirio a mismo nangiserrekda iti adu a pannakariribuk iti bukodda a pakasaritaan.
Mainayon pay, imposible unay a maadda ni Ari Acab iti bakal ti Karkar. Gapuna, uray pay no dagiti panagturay da Ocozias ken Jehoram (a naibal-et iti panagturay da Acab ken Jehu) mapaababa iti 12 a tawen laeng (idiligyo ti 1Ar 22:40, 51; 2Ar 1:2, 17; 3:1), ti pammaneknek saanna a suportaran ti aniaman nga apag-isu a panamaggiddan iti tiempo ti bakal ti Karkar ken ti tiempo ni Acab. Ngarud, ti panangdakamat ni Salmaneser ken Jehu saan la ketdi a mainaig iti umuna a tawen ti panagturay ni Jehu. Ti akusasion a dagiti Asirio binaliwbaliwanda ti tawtawen dagiti kampaniada ken imbilangda a ti ar-ari umaw-awatda iti impuesto manipud tattao a saanen a sibibiag mabalin a pabassitenna nga ad-adda pay ti maipagarup a pateg dayta a panamaggiddan. Ti tsart a “Dagiti Naisangsangayan a Petsa Bayat ti Periodo ti Ar-ari ti Juda ken ti Israel,” a naipakuyog iti daytoy nga artikulo, ipakitana a ti ipapatay ni Acab napasamak idi agarup 920 K.K.P., a ti panagari ni Jehu mabilang manipud agarup 904 K.K.P.
Kanon ni Ptolemy. Ni Claudio Ptolemy ket Griego nga astronomo a nagbiag idi maikadua a siglo K.P., wenno nasurok nga 600 a tawen kalpasan ti panagpatingga ti Neo-Babiloniko a periodo. Ti gapuananna a kanon, wenno listaan ti ar-ari, ket nainaig iti inaramidna a libro iti astronomia. Ti kaaduan nga agdama-aldaw a historiador akseptarenda ti impormasion ni Ptolemy maipapan iti ar-ari ti Neo-Babilonia ken iti kapaut dagiti panagturayda.
Nabatad a dagiti gubuayan a napetsaan iti Seleucido a periodo, a nangrugi nasurok a 250 a tawen kalpasan a nakautibo ni Ciro ti Babilonia, ti nangibatayan ni Ptolemy iti impormasionna mainaig iti pakasaritaan. Saan ngarud a pakasdaawan a dagiti panagpetsa ni Ptolemy tumunos kadagiti panagpetsa ni Berossus, maysa a padi a taga Babilonia iti Seleucido a periodo.
Dagiti lunar nga eklipse. Naaramat dagitoy iti panangpadas a mangpasingked kadagiti petsa a maipaay kadagiti piho a tawen ti ar-ari ti Neo-Babilonia maibatay iti kanon ni Ptolemy ken iti impormasion kadagiti cuneiform a rekord. Ngem uray pay no siuumiso a nakalkular wenno nairekord ni Ptolemy dagiti petsa ti sumagmamano nga eklipse iti napalabas (ti maysa nga agdama-aldaw nga astronomo nasarakanna nga umiso ti tallo a kakalima kadagiti petsa ni Ptolemy), saan a paneknekan daytoy nga umiso ti panangyallatiwna kadagiti impormasion mainaig iti pakasaritaan. Kayatna a sawen, saan a paneknekan daytoy a ti pananginaigna kadagiti eklipse kadagiti panagturay ti sumagmamano nga ar-ari ket kankanayon a naibatay iti umiso a historikal a kinapudno.
Ti petsa ti ipapatay ni Herodes a Dakkel iyilustrarna dagiti parikut a mabalin a pakaipasanguan iti panagpetsa maibatay kadagiti lunar nga eklipse. Dagiti surat ni Josephus (Jewish Antiquities, XVII, 167 [vi, 4]; XVII, 188-214 [viii, 1–ix, 3]) ipakitada a ti ipapatay ni Herodes napasamak kalpasan la unay ti maysa a lunar nga eklipse ken di nagbayag sakbay ti panangrugi ti panawen ti Paskua. Adu nga eskolar ipaayda ti petsa ti ipapatay ni Herodes kas 4 K.K.P., ket bilang pammaneknek dakamatenda ti lunar nga eklipse ti Marso 11 (Marso 13, Julian a kalendario) iti dayta a tawen. Gapu iti daytoy a panangpattapatta, ti adu nga agdama-aldaw a kronologo ikabilda ti pannakayanak ni Jesus kas idi pay 5 K.K.P.
Nupay kasta, 36 porsiento laeng ti kasaknap dayta nga eklipse idi 4 K.K.P. ken naawisna ti atension ti bassit unay a bilang ti tattao iti nasapa nga oras ti bigat a pannakapasamakna. Dua a sabali pay nga eklipse ti napasamak idi 1 K.K.P., ngem awan uray maysa kadagita ti mabalin nga umataday iti pudno a kasasaad ti maysa nga eklipse di nagbayag sakbay ti Paskua. Ti sangkapaset a lunar nga eklipse ti Disiembre 27 (Disiembre 29, Juliano a kalendario) iti dayta a tawen nalabit mapaliiw idiay Jerusalem ngem mabalbalin a saan a nakadkadlaw a pasamak. Sigun kadagiti kalkulasion a naibatay iti Canon of Eclipses (p. 343) ni Oppolzer, ti bulan rumrummuar idi manipud anniniwan ti daga bayat ti apagriwet idiay Jerusalem, ket idi simmipngeten naan-anay nga agsilsilnag manen ti bulan. Iti sabali a bangir, saan a nairaman dayta iti kompleto a listaan da Manfred Kudlek ken Erich Mickler. Gapuna, iti daytoy a periodo iti pakasaritaan, saan a masigurado no kasano kasaknap a makita idiay Jerusalem dayta nga eklipse wenno no pudno a makita idi dayta. Ti ad-adda pay a nakadkadlaw ngem iti aniaman kadagiti nadakamaten isu ti lunar nga eklipse iti adalemen a rabii, a nangrugi iti nasapa nga or-oras ti Enero 8, 1 K.K.P. (Enero 10, Julian a kalendario). Daytoy ket naan-anay nga eklipse, nga iti dayta nagsipnget ti bulan iti 1 nga oras ken 41 a minuto. Mapaliiw koma idi ti asinoman a siririing, uray pay no nanglangeb ti tangatang. Gapuna, kabayatan dagiti tawen a naibinsabinsa ditoy, nasursurok ngem maysa nga eklipse ti napasamak sakbay unay ti Paskua. No mamatmatan maibatay iti impormasion a mabalin a magun-odan ita, agparang a ti maysa a nalablabit mapaliiw koma idi ket daydiay eklipse iti Enero 8, 1 K.K.P.—Solar and Lunar Eclipses of the Ancient Near East From 3000 B.C. to 0 With Maps, da M. Kudlek ken E. H. Mickler; Neukirchen-Vluyn, Germany; 1971, Tomo I, p. 156.
Nupay kasta, saan nga amin dagiti teksto nga inaramat dagiti historiador iti panangpetsa kadagiti pasamak ken periodo ti kadaanan a pakasaritaan ket naibatay kadagiti eklipse. Adda dagiti nasarakan a rekord ti paspasamak mainaig iti astronomia, ket dagitoy ipaayda ti panagsaad (mainaig kadagiti sumagmamano a bituen wenno konstelasion) ti bulan iti damo ken maudi a pannakakita iti dayta iti maysa nga espesipiko nga aldaw idiay Babilonia (kas pagarigan, “ti bulan ket maysa a kasiko iti sango ti kamaudi ti leon”), agraman dagiti panagsaad ti sumagmamano a planeta kadagitoy met laeng a tiempo. Ipasimudaag dagiti agdama-aldaw a kronologo a ti kasta a kombinasion dagiti panagsaad ti nailangitan a bambanag saan a maulit manen iti las-ud ti rinibu a tawen. Dagitoy a rekord ti paspasamak mainaig iti astronomia aglaonda kadagiti pannakatukoy dagiti panagturay ti sumagmamano nga ar-ari ken agparang a pumadpadada kadagiti petsa a nailanad iti kanon ni Ptolemy. Nupay ti sumagmamano ibilangda a daytoy ket kasla saan a masupiat a pammaneknek, adda bambanag a mangpabassit unay iti bilegna.
Umuna, dagiti panagpaliiw a naaramid idiay Babilonia mabalin a naglaon kadagiti biddut. Kasta unay ti pannakaseknan dagiti astronomo a taga Babilonia maipapan iti paspasamak wenno karkarna a bambanag iti langit a napasamak iti asideg ti nagbedngan ti daga ken tangatang, iti ileleggak wenno ilelennek ti bulan wenno ti init. Nupay kasta, ti nagbedngan ti daga ken tangatang kas makita manipud Babilonia ket masansan a nalingdan kadagiti umatipukpok a darat. Iti panagkomentona maipapan kadagitoy, kunaen ni Propesor O. Neugebauer a ni Ptolemy nagreklamo iti “kaawan ti mapagpannurayan a panagpaliiw kadagiti planeta [manipud kadaanan a Babilonia]. Kinunana [ni Ptolemy] a saan unay a nasayaat ti pannakaaramid dagidi immuna a panagpaliiw, agsipud ta ti pakaseknanda ket dagiti panagparang ken panagawan [dagiti nailangitan a banag] kasta met dagiti pagintekan a disso, dagiti karkarna a pasamak a nakarigrigat a mapaliiw gapu iti mismo a kasisigudda.”—The Exact Sciences in Antiquity, 1957, p. 98.
Maikadua, ti kinapudno ket ti kadakkelan a bilang dagiti nasarakan a rekord ti paspasamak mainaig iti astronomia naisuratda iti Seleucido a periodo (312-65 K.K.P.), saan nga iti tiempo ti imperio ti Neo-Babilonia wenno ti imperio ti Persia, nupay aglaonda kadagiti impormasion a nainaig kadagidiay a nasapsapa a periodo. Ipapan dagiti historiador a dagita ket kopia dagiti nasapsapa a dokumento. Iti kinapudnona, awan agkakapanawenan a teksto iti astronomia a pangipasdek iti naan-anay a kronolohia dagiti periodo ti Neo-Babilonia ken Persia (maudi a paset ti maikapito agingga iti maudi a paset ti maikapat a siglo).
Kamaudiananna, kas iti kaso ni Ptolemy, uray pay no kaaduanna nga umiso dagiti impormasion a mainaig iti astronomia (sigun iti agdama a pannakatarus ken pannakaawat) a nailanad kadagiti teksto a natakuatan, saan a pammaneknek daytoy nga umiso metten ti naipakuyog nga impormasion mainaig iti pakasaritaan. No kasano nga inaramat ni Ptolemy dagiti panagturay ti nagkauna nga ar-ari (sigun iti pannakatarusna kadagita) kas balabala laeng a pangikabilanna iti impormasionna mainaig iti astronomia, dagiti met mannurat (wenno managkopia) kadagiti teksto iti astronomia iti Seleucido a periodo mabalin nga impasngatda laeng kadagiti tekstoda iti astronomia ti maakseptar idin, wenno “nalatak,” a kronolohia iti dayta a tiempo. Dayta a maakseptar, wenno nalatak, a kronolohia naglaon la ketdi kadagiti biddut kadagiti kritikal a punto a naibinsabinsa iti immun-una a paset daytoy nga artikulo. Kas panangyilustrar, ti maysa a nagkauna nga astronomo (wenno eskriba) mabalin a kunaenna a ti maysa a pasamak iti langit napasamak iti tawen a 465 K.K.P., sigun iti kalendariotayo. Ti sasaona mabalin a mapaneknekan nga umiso no maaramid dagiti apag-isu a panagkuenta a pangpasingked iti dayta. Ngem mabalin a kunaenna met a ti tawen a pannakaaramid dayta a pasamak iti langit (465 K.K.P.) isu ti maika-21 a tawen ni Ari Xerxes, nupay kasta mabalin a naan-anay a di umiso. Iti simple a pannao, ti kinaapag-isu iti astronomia saanna a paneknekan ti kinaapag-isu iti pakasaritaan.
Panagpetsa Sigun iti Arkeolohia. Dagiti parikut a nainaig iti panangipasdek kadagiti petsa maibatay kadagiti kadaanan nga alikamen a nasarakan kadagiti panagkabakab ket naibinsabinsa iti sidong ti paulo nga ARKEOLOHIA. Iti ababa, mabalin a maikuna a gapu iti kaawan dagiti aktual a napetsaan a kitikit, ti panagpetsa sigun kadagiti kadaanan nga alikamen a kas kadagiti ribak ti dinamili ket pangidiligan laeng. Kayatna a sawen, maikuna laeng ti arkeologo a ‘daytoy a piho a palunapin ken dagiti linaonna iti daytoy a munturod nabatad a paset ti isu met laeng a sapasap a periodo a kas iti maysa a palunapin iti dayta a munturod (wenno sakbay dayta wenno kalpasan dayta).’ Iti kasta, maipasdek ti maysa a pangkaaduan a panagsasaganad iti kronolohia, ngem kankanayon nga adda posibilidad a maatur ken mabalbaliwan, a dagiti panagbalbaliw no dadduma agdagup iti ginasut a tawen. Kas pagarigan, idi 1937, ti damili a maaw-awagan “Panawen ti Nagkauna a Bronse” ket intuding ti arkeologo a ni Barton iti periodo a 2500-2000 K.K.P., idinto ta iti simmaganad a tawen inlanad ni W. F. Albright ti isu met laeng a periodo kas 3200-2200 K.K.P.
Gapuna, kas iti kinuna ni G. Ernest Wright: “Iti daytoy a tay-ak, manmano a makapagtrabahotayo buyogen ti kinasigurado. Imbes ketdi, nasken ti panangbalabala kadagiti teoria a kankanayon a dakdakkel wenno basbassit ti posibilidad ti kinaumisoda. Ti kinapudno nga adda kadagita agpannuray iti abilidadda [dagiti arkeologo] a mangted-kayulogan ken mamagkaykaysa kadagiti nadumaduma ken aggigidiat a detalye, ngem gapu iti baro nga impormasion a tumaud iti aniaman a kanito, mabalin a nasken ti panangbalbaliw iti maysa a naipaayen a teoria, wenno mabalin a naiduma ti pamay-an a panangyebkas iti dayta ti maysa nga eskolar.”—Shechem, The Biography of a Biblical City, 1965, pakauna a sao p. xvi.
Ti kanayonan a mangyilustrar iti daytoy isu ti sasao iti Chronologies in Old World Archaeology, inurnos ni Robert Ehrich, nayimprenta idi 1965 tapno suktanna ti immun-una a libro iti 1954, ken aglaon iti koleksion dagiti panangmatmat maipapan iti “kanayon nga agbaliwbaliw a sistema dagiti agkakanaig a relatibo a kronolohia” kas inyebkas dagiti nalatak nga arkeologo. Kunaen ti pakauna a sao (p. vii): “Ti panggep daytoy a libro isu ti agsasagadsad a panangidatag kadagiti kronolohia ti nadumaduma nga agaassideg a lugar kas panagparangda idi 1964 iti imatang dagiti espesialista iti rehion. Agpapan pay kaadda ti baro nga impormasion, agbaliwbaliw latta ti intero a kasasaad, ket dagiti dumteng pay a detalye pagpasuenda ti sumagmamano a konklusion, nalabit uray pay sakbay a malpas a mayimprenta daytoy a tomo.” Mabalin a daytoy ti pampanunoten no us-usigen dagiti petsa nga ituding dagiti arkeologo maipaay iti edad ti sumagmamano a siudad, kas iti Jerico, wenno iti periodo a pangitudinganda iti pannakaparmek ti Palestina babaen iti Israel.
Dagiti Historiador iti Klasikal a Periodo. Ti termino a “klasikal” ditoy agaplikar iti periodo ken kultura dagiti nagkauna a Griego ken Romano. Malaksid iti kasasaadna a kas gubuayan ti pakasaritaan dagiti Griego ken dagiti Romano, dagiti surat ti sumagmamano a klasikal a historiador ket nagpannurayan dagiti agdama-aldaw a historiador a pangpunno kadagiti pagkurangan wenno pangpatalged iti sumagmamano a detalye iti rekord ti kadaanan nga Egipto, Asiria, Babilonia, Persia, Siria, ken Palestina. Karaman kadagiti nagkauna a Griego a historiador isu da: Herodotus (a. 484-425 K.K.P.); Thucydides (a. 471-401 K.K.P.); Xenophon (a. 431-352 K.K.P.); Ctesias (maikalima-maikapat a siglo K.K.P.); ken idi agangay, Strabo, Diodorus Siculus, ken Alejandro Polyhistor iti umuna a siglo K.K.P.; ken Plutarch iti umuna ken maikadua a siglo K.P. Dagiti Romano a historiador ramanenda da Tito Livius wenno Livy (59 K.K.P.–17 K.P.); Gnaeus Pompeius Trogus, kapanawenan ni Livy; Pliny a Laklakay (23-79 K.P.); ken Sextus Julius Africanus (maikatlo a siglo K.P.), nalabit nayanak idiay Libya. Malaksid kadagitoy, dagiti kangrunaan a gubuayan ti impormasion isu da Manetho ken Berossus (naibinsabinsan); ni Josephus, Judio a historiador a dagiti suratna (nupay no dadduma agsusupadi sigun iti agdama a pormada) makatulongda unay maipaay iti umuna a siglo K.P.; ken ni Eusebius, eklesiastiko a historiador ken obispo ti Cesarea (a. 260-340 K.P.).
Amin dagitoy nagbiagda kalpasan ti Asirio ken Neo-Babiloniko a periodo ket dagiti laeng umuna nga uppat a nadakamat ti nagbiag bayat ti periodo ti Imperio ti Persia. Ngarud, maipaay kadagiti Asirio ken Neo-Babiloniko a periodo, awan kadagitoy a mannurat ti nangidatag iti impormasion sigun iti mismo nga ammoda, no di ket ilanadda laeng dagiti nabayagen a patpatien a nangngeganda wenno, iti sumagmamano a kaso, mabalin a nabasa ken nakopiada. Umiso laeng dagiti impormasion nga inlanadda no umiso dagiti inaramatda a reperensia.
Saan laeng a daytoy, no di ket ti ammotayo maipapan kadagiti suratda agpannuray ita kadagiti kopia dagiti kopia, a ti kadadaanan a kopia masansan a napetsaan iti di ad-adayo ngem iti periodo ti edad media iti Kadawyan a Panawen. Nakitatayon no kasano a dagiti managkopia dinadaelda ti kronolohia da Manetho ken Berossus. No maipapan kadagiti kualipikasion ken kinamapagpannurayan ti dadduma pay a nagkauna a historiador iti klasikal a periodo, makapainteres ti sumaganad:
Ti wagas a panangusig ni Herodotus iti pakasaritaan—panagsaludsod, panagsapul iti nainaig nga impormasion, ken kalpasanna panangpataud iti konklusion—ket maipagpampannakkel. Ngem maikuna met a no dadduma “saan a makapnek dagiti detalye nga ipaayna” ket “mangitukon iti lohikal a panangilawlawag a kakuykuyog ti di lohikal.” Naikuna met nga isu “nabatad a naikameng kadagiti eskuelaan ti romantisismo” ket ngarud saan laeng a maysa a historiador no di ket maysa met a manangisalaysay iti estoria. (The New Encyclopædia Britannica, 1985 nga edision, Tomo 5, p. 881, 882; 1910 nga edision, Tomo XIII, p. 383) Maipapan ken Xenophon, naikuna nga “awan kenkuana ti kinanainkalintegan, kinanaan-anay, ken panagsirarak” ket inarkosanna dagiti salaysayna iti “parparbo a sasao.” (The New Encyclopædia Britannica, 1987, Tomo 12, p. 796) Ni George Rawlinson akusarenna ni Ctesias iti inggagara a panangyatiddog iti periodo ti monarkia ti Media “babaen ti sipapakinakem a panagusar iti maysa a sistema ti panangulit.” Kunaenna pay: “Ti tunggal ari, wenno periodo, ken Herodotus mamindua nga agparang iti listaan ni Ctesias—maysa a nakadkadlaw a parparbo, sisisikap nga inlimlimo ti nakapuy a panglakagan iti nawayway a panagimbento iti nagnagan.”—The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, 1885, Tomo II, p. 85.
Mainaig iti pakasaritaan ti Roma maipapan iti periodo ti ar-ari (sakbay ti pannakaipasdek ti Republika), mabasatayo nga “agsubli [dayta] a dumanon kadagiti tay-ak ti bin-ig a mitolohia. Koleksion laeng dayta ti sarsarita a naibaga a gistay awanan iti aniaman a gandat a mangaramid iti panangusig, ken pulos a di mangikabilangan iti kronolohikal a panagsasaganad malaksid no kasapulan tapno mapagbalin a nasayud ti sarsarita wenno tapno mapunnuan dagiti pagkurangan a kas iti daydiay adda iti nagbaetan ti itatalaw ni Aeneas manipud Troy ken ti maipagarup a tawen ti pannakaipasdek ti Roma.” Uray pay iti periodo kalpasan ti pannakaipasdek ti Republika (a. 509 K.K.P.), inlanad pay laeng dagiti historiador no ania ti nabayagen a patpatien, ket inramanda dagita iti agpayso a napasamak iti historia a saanda a dakamaten ti nagdumaan dagita. “Napartuat dagiti kapuonan, naipasngat dagiti parnuay-panunot a panagtakem dagiti konsul [ti panagpetsa dagiti Romano masansan a naaramid sigun kadagiti panagtakem dagiti konsul] ken pinarparbo a panagballigi, ket dagiti tradision ti pamilia . . . pormal a naitipon iti pakasaritaan ti estado.” Maipapan kadagiti Romano a mannurat iti pakasaritaan, naibaga kadatayo: “Sinakarda ti nasarakanda a naisuraten; no awan kabukbukodan a kapadasan, dagiti pagkurangan sinulnitanda babaen iti parnuay ti panunot.”—The Encyclopædia Britannica, 1911, Tomo XVI, p. 820, 821.
Thucydides. Nupay dagiti klasikal a historiador masansan a naakusarda iti di kinaumiso ken kinaawan-annad, ti kaaduan ibilangda ni Thucydides kas di karaman iti dayta. Nalatak ni Thucydides gapu iti nakaan-annad a panagsirarakna. Maipapan kenkuana, kunaen ti The New Encyclopædia Britannica (1987, Tomo 11, p. 741): “Ti autoridadna narigat a mapadisan ti autoridad ti asinoman a sabali pay a historiador. Nagtalinaed iti maysa a nainget a balabala iti kronolohia, ket mayataday unay no sadino a mabalin a masubok a siuumiso dayta babaen kadagiti eklipse a dakamatenna.”
No dadduma, dagiti klasikal a historiador masapul a mapagpannurayan maipaay iti nasken nga impormasion, nangnangruna maipaay iti periodo ti Persia (kas naibinsabinsa kadagiti libro ti Esdras, Nehemias, ken Ester) ken agingga kadagiti tiempo dagiti apostol. Dagiti suratda makatulong met iti panangammo iti tiempo ken paspasamak kas kaitungpalan ti sumagmamano a paset dagiti naimpadtuan a sirmata ni Daniel (kap 7-9, 11), nga aglayon iti labes pay ti periodo dagiti apostol. Nupay kasta, ti impormasion nga immun-unan a naidatag ipakitana nga awan ti rason a dagiti inlanadda a pakasaritaan ken kronolohia ket maipatas iti Biblia a mismo. Sadinoman nga adda agparang a panaggigidiat, ti maysa mabalinna ti agtalek iti rekord ti Biblia, nga inlanad dagiti nakasaksi wenno dagidiay a, kas ken Lucas, ‘nangtunton iti amin a bambanag manipud iti pangrugian buyogen ti kinaumiso.’ (Lu 1:1-4) Ti umiso nga impormasion iti kronolohia nga adda kadagiti salaysay ni Lucas ken ti dadduma pay pagbalinenna a posible ti panangipasdek kadagiti petsa maipaay iti kangrunaan a paspasamak iti biag ni Jesus ken iti periodo dagiti apostol.—Mt 2:1, 19-22; Lu 3:1-3, 21-23; ken adu a sabsabali pay.
Ti Panagbilang iti Panawen Sigun iti Biblia. Amin a kadaanan a sekular a rekord nabatad a masapul a maaramat buyogen ti maiparbeng a panagannad. Pagaammo nga addaanda kadagiti biddut iti adu a banag, ket imposible unay a dagiti kronolohiada nailiklik kadagiti kasta a panagbiddut. Iti kasupadina, napaneknekan a pudno ti Biblia iti amin a tay-ak a naibinsabinsa, ken mangipaay iti kaumisuan pay laeng a ladawan dagiti kadaanan a tiempo nga ibinsabinsana. Mapagpannurayan met ti kronolohiana.—Kitaenyo ti BIBLIA (Kinaumiso).
No rukoden dagiti periodo iti Biblia maitunos kadagiti moderno a pamay-an iti panagpetsa, laglagipen koma nga agduma dagiti kardinal ken ordinal a numero. Naan-anay ti bilang dagiti kardinal a numero, a kas iti 1, 2, 3, 10, 100, ken dadduma pay. Ngem kadagiti ordinal a numero, kas iti maika-3, maika-5, ken maika-22, nasken a kissayan iti maysa tapno maala ti naan-anay a bilang. Gapuna, iti pannakatukoy ti “maikasangapulo ket walo a tawen ni Nabucodorosor,” ti termino a “maikasangapulo ket walo” maysa nga ordinal a numero ken irepresentarna ti 17 a naan-anay a tawen agraman sumagmamano nga aldaw, lawlawas, wenno bulbulan (aniaman a tiempo a naglabasen manipud ngudo ti maika-17 a tawen).—Jer 52:29.
No bilangen ti kaadu ti tawtawen manipud petsa ti kalendario iti “K.K.P.” a periodo agingga iti petsa ti kalendario iti “K.P.” a periodo, laglagipen koma a manipud iti petsa a kas iti Oktubre 1 iti tawen 1 K.K.P. agingga iti Oktubre 1 iti tawen 1 K.P. ket maysa laeng a tawen, saan a dua, kas makita iti daytoy a diagrama:
K.K.P
K.P.
2
1
1
2
Okt. 1
Okt. 1
Daytoy ket gapu ta ordinal a numero dagiti petsa ti tawen. Gapuna, manipud agarup Oktubre 1 iti tawen 2 K.K.P. (ti pattapatta a tiempo ti pannakayanak ni Jesus) agingga iti Oktubre 1 iti 29 K.P. (ti pattapatta a petsa ti pannakabautisar ni Jesus) ket agdagup iti 30 a tawen, awan sabali, maysa a naan-anay a tawen agraman 3 a bulan iti K.K.P. a periodo ken 28 a naan-anay a tawen agraman 9 a bulan iti K.P. a periodo.—Lu 3:21-23.
Manipud Pannakaparsua ti Tao Agingga iti Agdama. Dagiti agdama-aldaw a historiador saanda a kabaelan ti mangikeddeng iti aniaman a sigurado a petsa maipaay iti punganay ti “periodo ti pakasaritaan” ti sangatauan. Uray umumanda iti reperensia ti pakasaritaan ti Asiria, Babilonia, wenno Egipto, ti kronolohia agbalin nga ad-adda a di masigurado ken agbaliwbaliw bayat nga ikagumaanda a sublian ti maikadua a milenio K.K.P., ket iti maikatlo a milenio K.K.P. maipasangoda iti pannakariro ken kinalibeg. Iti kasupadina, mangipaay ti Biblia iti nainaig a pakasaritaan a mangikabilangan iti naurnos a panagbilang nga agsubli iti punganay ti pakasaritaan ti tao, panagbilang a pinalaka dagiti panangtukoy ti Biblia iti sumagmamano a dadakkel a periodo ti tiempo, kas iti periodo ti 479 a naan-anay a tawen manipud Ipapanaw agingga iti panangrugi ti pannakaibangon ti templo bayat ti panagturay ni Solomon.—1Ar 6:1.
Tapno makapagbilang sigun iti panagpetsa iti agdama-aldaw a kalendario, masapul nga agaramattayo iti naikeddeng a petsa wenno pagikugnalan a petsa kas pangrugian, awan sabali, maysa a maakseptar a petsa iti pakasaritaan gapu ta adda natibker a nakaibatayanna ken adda katupagna a masinunuo a pasamak a nairekord iti Biblia. Manipud itoy a petsa kas pagikugnalan, ti adu kadagiti pasamak a natukoy iti Biblia mabalintayo a pattapattaen a paatras wenno paabante ken itudingan kadagiti petsa iti kalendario.
Ti maysa a kasta a petsa, a tumunos agpadpada iti Biblikal ken sekular a pakasaritaan, isu ti tawen 29 K.P., a ti nasapa a bulbulan dayta ket adda iti maika-15 a tawen ni Tiberio Cesar, a nadutokan nga emperador babaen ti Senado ti Roma idi Setiembre 15, 14 K.P. (Gregorian a kalendario). Idi tawen 29 K.P. a ni Juan a Manangbautisar rinugianna ti panangasabana ken kasta met, nalabit agarup innem a bulan kalpasanna, binautisaranna ni Jesus.—Lu 3:1-3, 21, 23; 1:36.
Ti sabali pay a petsa a mabalin nga aramaten kas pagikugnalan isu ti tawen 539 K.K.P., a pinatalgedan ti nadumaduma a gubuayan ti pakasaritaan kas ti tawen a pannakaduprak ti Babilonia babaen ken Ciro a Persiano. (Dagiti sekular a gubuayan maipaay iti panagturay ni Ciro ramanenna da Diodorus, Africanus, Eusebius, ken Ptolemy, kasta met ti Babiloniko a taptapi.) Bayat ti umuna a tawen ni Ciro, naipaay ti bilinna a panangluk-at kadagiti Judio manipud pannakaidestiero. Ket, kas nausig iti artikulo maipapan ken CIRO, nalablabit a ti bilin naaramid idi kalam-ek ti 538 K.K.P. wenno idi umadanin ti primavera ti 537 K.K.P. Mangiwaya daytoy iti tiempo kadagiti Judio tapno maaramidda dagiti nasken a panagsagana, mangitungpal iti uppat a bulan a panagdaliasat nga agturong idiay Jerusalem, ket kaskasdi a makagtengda sadiay iti maikapito a bulan (Tisri, wenno agarup Oktubre 1) ti 537 K.K.P.—Esd 1:1-11; 2:64-70; 3:1.
Iti panangaramat iti kakasta a pagikugnalan a petsa, mabalintayon nga inaig ti nakaad-adu a pasamak iti Biblia kadagiti espesipiko a petsa ti kalendario. Ti pamunganayan a balabala a pakaikanatadan ti kasta a kronolohia ket kas iti sumaganad:
Pasamak
Petsa ti Kalendario
Periodo ti Tiempo iti Nagbaetan ti Paspasamak
Manipud pannakaparsua ni Adan
4026 K.K.P.
—
Agingga iti panangrugi ti Layus
2370 K.K.P.
1,656 a tawen
Agingga iti panangpasingked iti Abrahamiko a tulag
1943 K.K.P.
427 a tawen
Agingga iti Ipapanaw iti Egipto
1513 K.K.P.
430 a tawen
Agingga iti panangrugi ti panangibangon iti templo
1034 K.K.P.
479 a tawen
Agingga iti pannakabingay ti pagarian
997 K.K.P.
37 a tawen
Agingga iti pannakalangalang ti Juda
607 K.K.P.
390 a tawen
Agingga iti panagsubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero
537 K.K.P.
70 a tawen
Agingga iti panangibangon manen kadagiti pader ti Jerusalem
455 K.K.P.
82 a tawen
Agingga iti pannakabautisar ni Jesus
29 K.P.
483 a tawen
Agingga iti agdama
2010 K.P.
1,981 a tawen
Dagup a periodo ti tiempo manipud pannakaparsua ni Adan agingga iti 2010 K.P.
—
6,035 a tawen
Ngarud, ania ti Biblikal a pakaibatayan ken, iti sumagmamano a kasasaad, sekular a pakasaritaan a mangpatalged iti kasta a kronolohia? Mangipaaykami ditoy kadagiti kanayonan a detalye a mangipakita no kasano a maikeddeng ti tunggal maysa kadagiti periodo ti tiempo a nailanad.
Manipud pannakaparsua ni Adan agingga iti Layus. Ti 1,656 a tawen daytoy a periodo nailanad iti Genesis 5:1-29; 7:6, ket mabalin a maibalabala kas ipakita ti makimbaba a tsart iti sumaganad a panid.
Manipud pannakaparsua ni Adan agingga iti pannakayanak ni Set
130 a tawen
Kalpasanna, agingga iti pannakayanak ni Enos
105 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Quenan
90 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Mahalalel
70 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Jared
65 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Enoc
162 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Matusalem
65 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Lamec
187 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Noe
182 a tawen
Agingga iti Layus
600 a tawen
Dagup
1,656 a tawen
Dagiti numero a naipakita maipaay iti periodo sakbay ti Layus ket dagidiay masarakan iti Masoretiko a teksto, a nakaibatayan dagiti agdama-aldaw a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Dagitoy a numero naidumada kadagidiay masarakan iti Griego a Septuagint, ngem ti pammaneknek iti kinaumiso silalawag a paboranna ti Masoretiko a teksto.
Sigun iti Commentary on the Holy Scriptures (Genesis, p. 272, ftn) ni Lange, ‘ti makin-uneg a pammaneknek nabatad a paboranna ti Hebreo iti di agbaliwbaliw a panangipakitana a dagiti indibidual a nagbiag sakbay ti Layus nagtenganda ti kinaagkabannuag ken makapagputotda iti annak iti maitupag ti kasapana nga edad kas mairukod iti kapaut ti panagbiagda. Dagiti bilang iti LXX nabatad nga annurotenda ti maysa a plano a nakaitunosanda. Saan nga agparang daytoy iti Hebreo, ket paboranna unay ti kasasaad dayta kas mapagtalkan a rekord ti kapuonan. . . . Kasta met, no kadagiti pisiolohikal a pangibatayan, ad-adda a mapili ti Hebreo; yantangay ti kaatiddog ti biag saan a kanayon a lumbes iti kinaagkabannuag a kas ipalnaad dagidiay a bilang [iti Septuagint]. . . . iti tunggal kaso, ti 100 a tawen nga innayon ti Septuagint ipakitana ti maysa a gandat a panangyeg kadagita iti as-asideg a katupag nga edad ti panagputot ti maysa a lalaki a maibatay iti agdama a pangrukodan iti kapaut ti panagbiagna, a naikugnal iti naipagarup a pisiolohikal a kapanunotan. . . . Iti isuamin daytoy, mainayon met ti kinapudno a ti Hebreo ti kangrunaan a maibilang kas orihinal a teksto, manipud pagaammo unay a nainget, ken inaanito pay ketdi, a panangaywan, a babaen iti dayta nataginayon dagiti tekstona.’—Impatarus ken inurnos ni P. Schaff, 1976.
Nupay dagiti agdama-aldaw a historiador isanudda ti periodo ti panagnaed ti tao ditoy daga iti nasaksakbay ngem 4026 K.K.P., dagiti kinapudno nabatad a sumupiatda iti takder a salsalimetmetanda. Ti rinibu a tawen a “panawen sakbay ti pakasaritaan” nga iruprupirda ket agpannuray iti pagpagarup, kas makita iti daytoy a sasao ti nalatak a sientista a ni P. E. Klopsteg, a nagkuna: “Umaykayo ita, no kayatyo, iti maysa a pagpagarup a panagpasiar iti panawen sakbay ti pakasaritaan. Panunotenyo ti panawen nga iti dayta ti kakikita a sapiens nagtaudda iti kakikita a Homo . . . darasenyo a ballasiwen dagiti minilmilenio, a kadagita a ti agdama-aldaw nga impormasion kaaduanna nga agpannuray maibatay iti panangipapan ken interpretasion ket agturongkayo iti panawen dagiti immuna a naisurat a rekord, a mabalin a pagalaan iti sumagmamano nga impormasion.” (Dakami ti nangyitaliko.)—Science, Disiembre 30, 1960, p. 1914.
Ti periodo ti panawen kalpasan ti Layus mangrugi iti tawen 2369 K.K.P. Nupay ti dadduma itudingda ti sumagmamano a piktograpiko a sursurat kas naggapu iti periodo a 3300 agingga iti 2800 K.K.P. (New Discoveries in Babylonia About Genesis, ni P. J. Wiseman, 1949, p. 36), iti kinapudnona dagitoy ket saan a napetsaan a dokumento, ket ti naipagarup nga edadda naibatay laeng iti pugpugto ti arkeolohia.
Nupay no dadduma naisingasing ti panagpetsa maibatay iti radiocarbon (C-14) a pamay-an, adda dagiti piho a limitasion daytoy a wagas ti panagpetsa. Impadamag ti magasin a Science a Disiembre 11, 1959, p. 1630: “Ti agbalbalin a kasla kadawyan a pagarigan ti ‘di kinamapagpannurayan ti C14’ isu ti 6000 a tawen a saklawen ti 11 a panangsinunuo iti Jarmo . . . , maysa a purok iti makin-amianan a daya nga Iraq iti panawen sakbay ti pakasaritaan a, maibatay iti isuamin a pammaneknek ti arkeolohia, agtultuloy a di napagnaedan iti nasurok a 500 a tawen.” Awan ngarud ti natibker wenno mangpatalged a pammaneknek a mangpabor iti maysa a nasapsapa a petsa ngem iti 2369 K.K.P. maipaay iti panangrugi ti kagimongan ti tao kalpasan ti Layus.
Manipud 2370 K.K.P. agingga iti tulag ken Abraham. Ti kronolohikal a balabala daytoy a periodo mabalin a gupgopen kas iti sumaganad:
Manipud panangrugi ti Layus agingga iti pannakayanak ni Arpaksad
2 a tawen
Kalpasanna, agingga iti pannakayanak ni Sela
35 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Eber
30 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Peleg
34 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Reu
30 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Serug
32 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Nacor
30 a tawen
Agingga iti pannakayanak ni Tare
29 a tawen
Agingga iti ipapatay ni Tare, idi agtawen ni Abraham iti 75
205 a tawen
Dagup
427 a tawen
Dagitoy a numero ket naibatay iti Genesis 11:10 agingga iti 12:4. Ti sasao a “kalpasan ti layus” (Ge 11:10) a naaramat mainaig iti pannakayanak ni Arpaksad mayanatup a tumukoy iti aktual a panagtinnag ti dandanum a nangtanda iti panangrugi ti Layus (2370 K.K.P.), imbes nga iti panagtultuloy laeng ti kaadda ti dandanum iti rabaw ti daga iti maysa a periodo ti tiempo kalpasan dayta. Ipasimudaag met daytoy ti Hebreo a termino maipaay iti “layus.”—Idiligyo ti Ge 6:17; 7:4-6, 10-12, 17; 9:11.
Ti petsa idi naigandat ti pannakaibangon ti Torre ti Babel ket saan a nadakamat iti rekord. Ipasimudaag ti Genesis 10:25 a ti pannakabingbingay nga imbunga ti pannakariribuk dagiti pagsasao sadiay ket napasamak maysa a tiempo bayat ‘ti kaaldawan ni Peleg.’ Saanna a kanayon a kayat a sawen a napasamak daytoy idi pannakayanak ni Peleg. Kinapudnona, ti sasao nga “idi kaaldawanna” ipasimudaagna a ti pannakabingbingay napasamak, saan nga idi pannakayanak ni Peleg wenno dagdagus kalpasan dayta, no di ket iti maysa a tiempo bayat ti panagbiagna, a sinaklawna ti 2269 agingga iti 2030 K.K.P. No ti tunggal lalaki a nagannak, kalpasan ti Layus, nga agedad iti 30 mangrugi a mangiputot iti maysa nga anak iti tunggal tallo a tawen, a ti promedio ket maysa nga ubing a lalaki iti tunggal innem a tawen, ket intultuloyna daytoy agingga iti edad a 90, ngarud iti periodo nga agarup 180 a tawen manipud panagpatingga ti Layus (awan sabali, idi agarup 2189 K.K.P.) mabalin a dimmakkel idin ti populasion iti dagup a nasurok nga 4,000 nga adulto a lallaki. Daytoy kalalainganna a bilang tumutop unay kadagiti kasasaad mainaig iti pannakaibangon ti torre ken iti pannakaiwarawara ti tattao.
Nabatad nga idi tiempo ti ibaballasiw ni Abraham iti Eufrates iti panagturongna iti daga ti Canaan, pinasingkedan kenkuana ni Jehova ti agbalin a pagaammo kas Abrahamiko a tulag. Yantangay ti ipapanaw ni Abraham manipud Haran ken ti iseserrekna iti Canaan napasamak kalpasan ti ipapatay ni amana a Tare, ti petsa ti pannakapasingked daytoy a tulag naipasdek kas 1943 K.K.P.—Ge 11:32; 12:1-5.
Manipud 1943 K.K.P. agingga iti Ipapanaw. Kunaen ti Exodo 12:40, 41 a “ti panagnaed ti annak ti Israel, a nagnaed idiay Egipto, uppat a gasut ket tallopulo a tawen. Ket naaramid iti ngudo ti uppat a gasut ket tallopulo a tawen, naaramid a mismo itoy met laeng nga aldaw nga amin dagiti buyot ni Jehova rimmuarda manipud daga ti Egipto.” Nupay kaaduan a patarus ipatarusda ti bersikulo 40 iti pamay-an a ti 430 a tawen ket naan-anay nga agaplikar iti panagnaed iti Egipto, ti nadakamat a patarus umataday iti orihinal a Hebreo. Kasta met, iti Galacia 3:16, 17, dayta nga 430 a tawen a periodo inaig ni Pablo iti tiempo iti nagbaetan ti pannakapasingked ti Abrahamiko a tulag ken ti pannakaaramid ti Linteg ti tulag. Nabatad nga idi nagtignay ni Abraham maitunos iti kari ti Dios, ket binallasiwna ti Eufrates idi 1943 K.K.P. iti panagturongna idiay Canaan ken aktual nga immakar iti “pagilian” a nangiturongan kenkuana ti Dios, napasingkedan ti Abrahamiko a tulag. (Ge 12:1; 15:18-21) Apag-isu nga 430 a tawen kalpasan daytoy a pasamak, dagiti kaputotanna naispalda manipud Egipto, idi 1513 K.K.P., ket iti dayta met laeng a tawen naaramid kadakuada ti Linteg ti tulag. Manipud kadagiti nagkauna a tiempo, natarusan a ti periodo a nadakamat iti Exodo 12:40, 41 nangrugi ti pannakabilangna manipud iti tiempo a dagiti inapo ti nasion immakarda nga agturong iti Canaan. Daytoy ket paneknekan ti patarus ti Griego a Septuagint a: “Ngem ti panagnaed ti annak ti Israel a panagyanda iti daga ti Egipto ken iti daga ti Canaan uppat a gasut ket tallopulo a tawen ti kapautna.”
Ti periodo manipud iyaakar ni Abraham nga agturong idiay Canaan agingga iti isasalog ni Jacob iti Egipto ket 215 a tawen. Naala daytoy a numero manipud kadagiti sumaganad nga impormasion: Duapulo ket lima a tawen ti napalabas manipud ipapanaw ni Abraham iti Haran agingga iti pannakayanak ni Isaac (Ge 12:4; 21:5); manipud iti dayta agingga iti pannakayanak ni Jacob ket 60 a tawen (Ge 25:26); ket 130 ni Jacob idi tiempo ti iseserrekna iti Egipto (Ge 47:9); ngarud agdagup iti 215 a tawen (manipud 1943 agingga iti 1728 K.K.P.). Kaipapanan daytoy nga adda pumadpada a periodo a 215 a tawen a nabusbos dagiti Israelita idiay Egipto idi agangay (manipud 1728 agingga iti 1513 K.K.P.). Kas naipakita iti sidong ti paulo nga IPAPANAW, mabalbalin nga immadu unay dagiti Israelita iti uneg ti 215 a tawen, iti kasta naaddaanda iti populasion a pakairamanan ti 600,000 a “nababaneg a lallaki.”—Ex 12:37.
Ni Jehova imbagana ken Abram (Abraham): “Maammuamto a sigurado a ti bin-im agbalinto a ganggannaet nga agnanaed iti daga a saanda a kukua, ket kasapulanto nga agserbida kadakuada, ket dagitoy sigurado a parigatendanto ida iti uppat a gasut a tawen.” (Ge 15:13; kitaenyo met ti Ara 7:6, 7.) Naisawang daytoy sakbay ti pannakayanak ti naikari nga agtawid wenno “bin-i,” ni Isaac. Idi 1932 K.K.P. ni Ismael nayanak ken Abram babaen iti Egipcio nga adipen a babai a ni Agar, ket idi 1918 K.K.P. nayanak ni Isaac. (Ge 16:16; 21:5) No mangbilang iti 400 a tawen a paatras manipud Ipapanaw, a nangtanda iti panagpatingga ti ‘pannakaparigat’ (Ge 15:14), iyegnatayo iti 1913 K.K.P., ket iti dayta a tiempo agarup lima ti tawen ni Isaac. Agparang a napusot idin ni Isaac ket, yantangay maysan a “ganggannaet nga agnanaed” iti daga a saanna a kukua, mapaspasaranna itan ti panangrugi ti naipadto a pannakaparigat babaen ti ‘panangsutsutil’ ni Ismael, nga agarup 19 idin ni Ismael. (Ge 21:8, 9) Nupay kadagiti agdama a tiempo, ti panangrabrabak ni Ismael iti pagtawiden ni Abraham mabalin a mamatmatan kas awan nakainaiganna, saan a kasta ti kasasaad kadagidi tiempo dagiti patriarka. Paneknekan daytoy ti tignay ni Sara ken ti pananganamong ti Dios iti panangipilitna a mapagtalaw ni Agar ken ti anakna a ni Ismael. (Ge 21:10-13) Ti mismo a kinapudno a daytoy a pasamak detalyado a nailanad iti nadibinuan a rekord ipatuldona met ti panangtandana iti panangrugi ti naipadto nga 400 a tawen a periodo ti pannakaparigat nga agngudo iti Ipapanaw.—Ga 4:29.
Manipud 1513 K.K.P. agingga iti pannakabingay ti pagarian. Ti panagibangon nangrugi iti templo idiay Jerusalem idi “maikapat a gasut ket walopulo a tawen kalpasan a rimmuar ti annak ti Israel manipud daga ti Egipto,” iti maikapat a tawen ti panagturay ni Solomon. (1Ar 6:1) Ordinal ti numero a “maikapat a gasut ket walopulo a tawen,” ket irepresentarna ti intero nga 479 a tawen agraman kanayonan a tiempo, maysa a bulan iti daytoy a kaso. No mangbilangtayo iti 479 a tawen manipud Ipapanaw (Nisan 1513 K.K.P.), iyegnatayo iti 1034 K.K.P., a ti pannakaibangon ti templo nangrugi iti maikadua a bulan, ti Ziv (katupag ti maysa a paset ti Abril ken maysa a paset ti Mayo). Yantangay daytoy ti maikapat a tawen (sabali pay nga ordinal a numero) ti turay ni Solomon, ti panagturayna nangrugi iti tallo a naan-anay a tawen a nasapsapa, idi 1037 K.K.P. Ti 40 a tawen a turayna nabatad a nangrugi manipud Nisan 1037 agingga iti Nisan 997 K.K.P., a ti pannakabingay ti pagarian napasamak iti naud-udi a tawen. Gapuna, ti kronolohikal a balabala maipaay iti daytoy a periodo ket kas iti naipakita iti baba.
Pasamak
Petsa ti Kalendario
Periodo ti Tiempo iti Nagbaetan ti Paspasamak
Manipud Ipapanaw agingga iti
1513 K.K.P.
—
iseserrek ti Israel iti Canaan agingga iti
1473 K.K.P.
40 a tawen
panagngudo ti periodo ti Uk-ukom ken panangrugi ti panagturay ni Saul agingga iti
1117 K.K.P.
356 a tawen
panangrugi ti panagturay ni David agingga iti
1077 K.K.P.
40 a tawen
panangrugi ti panagturay ni Solomon agingga iti
1037 K.K.P.
40 a tawen
pannakabingay ti pagarian
997 K.K.P.40 a tawen
Dagup a tawen manipud Ipapanaw agingga iti pannakabingay ti pagarian (1513 agingga iti 997 K.K.P.)
—
516 a tawen
Dagitoy a bilang ket naibatay kadagiti teksto a kas iti Deuteronomio 2:7; 29:5; Aramid 13:21; 2 Samuel 5:4; 1 Ar-ari 11:42, 43; 12:1-20. Ti sumagmamano a kritiko dakamatenda nga iti daytoy a periodo, adda uppat a periodo a sagtunggal 40 a tawen, a kunaenda a pammaneknek daytoy iti ‘panangbirbirok laeng iti panagaallot’ iti biang dagiti mannurat ti Biblia imbes nga umiso a kronolohia. Maisupadi iti dayta, nupay ti periodo ti panagallaalla dagiti Israelita sakbay ti iseserrekda iti Canaan gistay apag-isu nga 40 a tawen kas kaitungpalan ti panangukom ti Dios, a nairekord iti Numeros 14:33, 34 (idiligyo ti Ex 12:2, 3, 6, 17; De 1:31; 8:2-4; Jos 4:19), ti tallo a sabsabali pay a periodo mabalin a ramanenda amin dagiti di eksakto a bilang. Gapuna, ti panagturay ni David naipakita nga aktual a nagpaut iti 401⁄2 a tawen, sigun iti 2 Samuel 5:5. No ti panagbilang iti tawtawen ti panagturay dagitoy nga ar-ari ket maibatay iti Nisan agingga iti Nisan, kas agparang a kaugalian idi, mabalin a kaipapanan daytoy a ti panagturay ni Ari Saul nagpaut laeng iti 391⁄2 a tawen, ngem ti bulbulan a nabatbati agingga iti sumaruno a Nisan naibilang a paset ti panagturay ni Saul ket ngarud saan nga opisial a nairaman iti 40 a tawen a panagturay ni David. Kasta ti pagaammo a kaugalian dagiti Semitiko nga agtuturay idiay Mesopotamia, a ti bulbulan a naiballaet iti nagbaetan ti ipapatay ti maysa nga ari ken ti sumaruno a Nisan ket naawagan “periodo nga isasagpat” ti sumuno nga ari, ngem ti opisial nga umuna a tawen ti turayna saan a mangrugi a mabilang agingga ti idadateng ti bulan ti Nisan.
Saan a direkta a naibaga ti kaatiddog ti periodo manipud iseserrek iti Canaan agingga ti panagngudo ti periodo ti Uk-ukom, yantangay masinunuo laeng dayta babaen ti panagkissay. Kayatna a sawen, no ti kapaut nga 479 a tawen iti nagbaetan ti Ipapanaw ken ti maikapat a tawen ni Solomon makissayan iti 123 a tawen kadagiti pagaammo a periodo (ti tiempo ti panagallaalla idiay let-ang, ti tiempo ni Saul ken ni David, ken ti tiempo ti umuna a tallo a tawen ti panagturay ni Solomon), adda matedda a 356 a tawen.
Saan a nadakamat iti Kasuratan ti pamay-an a panangbingbingay kadagitoy a 356 a tawen (manipud idi 1473 K.K.P. idi simrek ti Israel iti Canaan agingga iti rugi ti panagturay ni Saul idi 1117 K.K.P.). Nupay kasta, nabatad nga adda dakkel a panagsinnaknib dagiti periodo ti tiempo. Apay? No bilangen nga agsasaganad, ti nadumaduma a periodo ti pannakairurumen, ti panagakem ti uk-ukom, ken ti talna kas nailanad iti libro ti Uk-ukom ket agdagup iti 410 a tawen. Tapno dagitoy a periodo tumutopda iti 356 a tawen a periodo nga immun-una a nadakamat, ti sumagmamano a periodo naggigiddanda la ketdi imbes a nagsasaganad, ket daytoy ti panangmatmat ti kaaduan a komentarista. Dagiti kasasaad a nadeskribir kadagiti salaysay ti Biblia umatadayda iti daytoy a panangilawlawag. Dagiti panangirurumen inramanda ti nadumaduma a lugar ti daga ken inapektaranda ti nadumaduma a tribu. (MAPA, Tomo 1, p. 743) Gapuna, ti sasao a “ti daga awananen iti pannakasinga,” a naaramat kalpasan ti pannakaibinsabinsa dagiti panagballigi dagiti Israelita maibusor kadagiti mangirurrurumen kadakuada, mabalin a saan nga iti tunggal kaso a saklawenna ti intero a lugar a nagnaedan ti amin a 12 a tribu no di ket mabalin nga agaplikar iti paset a kangrunaanna nga inapektaran ti mismo a panangirurumen.—Uk 3:11, 30; 5:31; 8:28; idiligyo ti Jos 14:13-15.
Iti Aramid kapitulo 13, rinepaso ni apostol Pablo dagiti pannakilangen ti Dios iti Israel manipud ‘pannakapili dagidi amma’ nga agpatpatuloy iti periodo idiay Egipto, iti Ipapanaw, iti panagallaalla idiay let-ang, iti pannakaparmek ti Canaan, ken iti pannakaibunong ti daga, ket kalpasanna kinunana: “Amin dayta bayat ti agarup uppat a gasut ket limapulo a tawen. Ket kalpasan dagitoy a banag inikkanna ida iti uk-ukom agingga ken Samuel a mammadto.” (Ara 13:20) Kasta unay a pannakariro ti imbunga ti panangipatarus ti King James iti daytoy a teksto, a mabasa: “Ket kalpasan dayta inikkanna ida iti uk-ukom iti agarup kapaut ti uppat a gasut ket limapulo a tawen, agingga ken Samuel a mammadto.” Nupay kasta, dagiti kadadaanan a manuskrito (pakairamanan ti Sinaitic, Vatican Manuscript No. 1209, ken ti Alexandrine), kasta met ti kaaduan nga agdama-aldaw a patarus (kas iti JB, Kx, ken dadduma pay; ber 19, 20, AS, RS, AT), paboranda amin ti immun-una a patarus, a mangipakita a ti periodo ti Uk-ukom dimteng kalpasan ti 450 a tawen. Yantangay ti periodo nga “agarup uppat a gasut ket limapulo a tawen” nangrugi iti ‘panangpili ti Dios kadagidi amma’ ti Israel, agparang a nangrugi dayta idi tawen 1918 K.K.P. iti pannakayanak ni Isaac, ti orihinal a “bin-i” a naikari ken Abraham. Agngudo ngarud dayta iti agarup 1467 K.K.P., idi nagpatinggan ti damo a panangparmek iti Canaan, maipaay iti pannakaitungpal ti panagibunong. Yantangay nadakamat a ti bilang ket pattapatta, saan a napateg uray no adda gidiatna a maysa a tawen wenno nasursurok pay.
Manipud 997 K.K.P. agingga iti pannakalangalang ti Jerusalem. Ti makatulong a giya iti panangammo iti pakabuklan a kaatiddog daytoy a periodo ti ar-ari ket masarakan iti Ezequiel 4:1-7 iti inaramid ni mammadto Ezequiel a sinsinan pananglakub iti Jerusalem, maitunos iti bilin ti Dios. Nagidda ni Ezequiel a nakasikig iti makannigidna iti 390 nga aldaw tapno ‘awitenna ti biddut ti balay ti Israel,’ ken iti makannawanna iti 40 nga aldaw tapno ‘awitenna ti biddut ti balay ti Juda,’ ket ti tunggal aldaw naipakita nga itakderanna ti maysa a tawen. Ti naisimbolo a dua a periodo (a 390 a tawen ken 40 a tawen) nabatad nga intakderanda ti kapaut ti kinamanagpalabas ni Jehova kadagiti dua a pagarian mainaig iti idolatroso a danada. Ti pannakaawat dagiti Judio iti daytoy a padto, kas naidatag iti Soncino Books of the Bible (komentario iti Ezequiel, p. 20, 21) ket: “Ti kasasaad ti Makin-amianan a Pagarian kas nakabasol nagpaut iti periodo a 390 a tawen ([sigun iti] Seder Olam [ti kasapaan a cronica kalpasan ti pannakaidestiero a naitalimeng iti Hebreo a pagsasao], [ken dagiti Rabbi a da] Rashi ken Ibn Ezra). Ni Abarbanel, nga inadaw ni Malbim, pattapattaenna ti periodo ti kasasaad ti Samaria kas nakabasol manipud tiempo ti pannakapasamak ti panagsina iti sidong ni Rehoboam . . . agingga iti pannakatnag ti Jerusalem. . . . Ti makannawan [a dasig, a nagsikigan ni Ezequiel] ipatuldona ti abagatan, kayatna a sawen ti Pagarian ti Juda nga adda iti abagatan wenno makannawan. . . . Ti kinarinuker ti Juda nagpaut iti uppat a pulo a tawen a nangrugi di nagbayag kalpasan ti pannakatnag ti Samaria. Sigun ken Malbim, ti tiempo mapattapatta manipud maikasangapulo ket tallo a tawen ti panagturay ni Josias . . . idi inrugi ni Jeremias ti ministeriona. (Jer. i. 2).”—Inurnos ni A. Cohen, London, 1950.
Manipud pannakabingay ti pagarian idi 997 K.K.P. agingga iti pannakatnag ti Jerusalem idi 607 K.K.P. ket 390 a tawen. Nupay pudno a ti Samaria, ti kabesera ti makin-amianan a pagarian, natnagen iti Asiria idi 740 K.K.P., idi maikanem a tawen ni Ezekias (2Ar 18:9, 10), adda posibilidadna a ti sumagmamano kadagiti umili nagkamangda iti makin-abagatan a pagarian sakbay ti idadarup dagiti Asirio. (Paliiwenyo met ti kasasaad idiay Juda kalpasan ti pannakabingay ti pagarian kas nadeskribir iti 2Cr 10:16, 17.) Ngem, napatpateg pay, ti kinapudno a nagtultuloy ni Jehova a Dios a sisisiput kadagiti Israelita iti naidestiero a makin-amianan a pagarian, a nagtultuloy a karamanda kadagiti mensahe dagiti mammadtona nabayag pay kalpasan ti pannakatnag ti Samaria, ipakitana a dagiti pagimbaganda maikabkabilangan pay laeng iti kabesera a siudad ti Jerusalem. Ti pannakatnag dayta idi 607 K.K.P. ket ebkas ti panangukom ni Jehova saan laeng a maibusor iti Juda no di ket iti intero a nasion ti Israel. (Jer 3:11-22; 11:10-12, 17; Eze 9:9, 10) Idi narba ti siudad, nalpay ti namnama ti intero a nasion (malaksid ti sumagmamano a nangtaginayon iti pudno a pammati).—Eze 37:11-14, 21, 22.
Iti sumaganad a tsart, daytoy a 390 a tawen a periodo ket maan-annurot kas mapagpannurayan a giya iti kronolohia. Ti pakagupgopan ti tawtawen a nailanad maipaay iti amin a panagturay ti ar-ari ti Juda manipud ken Rehoboam agingga ken Zedekias agdagup iti 393 a tawen. Nupay ti sumagmamano a kronologo iti Biblia ikagumaanda nga itunos ti impormasion maipapan iti ar-ari babaen iti adu nga agkadua a panagturay ken kadagiti periodo a nabakantean ti trono iti nagbaetan ti dua nga agsinnaganad a panagturay iti dasig ti Juda, agparang a nasken nga idatag nga adda laeng maysa nga agkadua a panagturay. Daytoy ket iti kaso ni Jehoram, a naikuna (iti Masoretiko a teksto ken iti sumagmamano kadagiti kadadaanan a manuskrito ti Biblia) a nagbalin nga ari “bayat a ni Jehosafat idi ti ari ti Juda,” ngarud mangipaay iti pangibatayan iti panangipapan nga adda idi agkadua a panagturay. (2Ar 8:16) Iti kastoy a pamay-an, ti pakabuklan a periodo saan a lumbes iti 390 a tawen.
Ti tsart saan a nairanta nga ibilang kas naan-anay a kronolohia no di ket, kas naisingasing a pannakaidatag dagiti panagturay dagitoy a dua a pagarian. Dagiti nagkauna a napaltiingan a mannurat salsalaysayenda dagiti detalye ken dagiti bilang a pagaammoda unay ken dagiti Judio a tattao nga adda idi, ket saan a parikut nupay nadumaduma ti panangmatmat dagiti mannurat iti sumagmamano a punto mainaig iti kronolohia. Saan a kasta ti kaso itatta, ket ngarud mabalin a mapnektayon a mangipasdek laeng iti maysa nga urnos a nainkalintegan a tumunos iti rekord ti Biblia.
Manipud 607 K.K.P. agingga iti isusubli manipud pannakaidestiero. Ti kaatiddog daytoy a periodo naikeddeng babaen iti mismo a bilin ti Dios mainaig iti Juda, nga “isuamin daytoy a daga agbalinto a walangwalang a disso, maysa a banag a pagmalangaan, ket dagitoy a nasion kasapulan nga agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen.”—Jer 25:8-11.
Daytoy a padto ti Biblia maipapan iti 70 a tawen a periodo saan nga agaplikar iti aniaman a tiempo malaksid iti tiempo iti nagbaetan ti pannakalangalang ti Juda, a naibuyog iti pannakadadael ti Jerusalem, ken ti isusubli dagiti naidestiero a Judio nga agturong iti pagtaenganda a daga kas resulta ti bilin ni Ciro. Espesipiko nga ibatadna a ti 70 a tawen ket tawtawen a panagwalangwalang ti daga ti Juda. Kasta ti panangtarus ni mammadto Daniel iti padto, ta kunaenna: “Siak, ni Daniel, babaen kadagiti libro nailasinko ti bilang dagiti tawen a maipapan iti dayta ti sao ni Jehova dimteng ken Jeremias a mammadto, maipaay iti pannakatungpal dagiti panagwalangwalang ti Jerusalem, awan sabali, pitopulo a tawen.” (Da 9:2) Kalpasan ti panangdeskribirna iti pannakaparmek ti Jerusalem babaen ken Nabucodonosor, kunaen ti 2 Cronicas 36:20, 21: “Kanayonanna pay, impanna a kautibo idiay Babilonia dagidiay nabati manipud iti kampilan, ket nagbalinda nga ad-adipen kenkuana ken iti annakna agingga a nangrugi ti panagturay ti naarian a pannakabalin ti Persia; tapno tungpalen ti sao ni Jehova babaen ti ngiwat ni Jeremias, agingga a ti daga nasulnitannan dagiti sabbathna. Amin dagiti aldaw a pannakapaglangalang sinalimetmetanna ti sabbath, tapno matungpal ti pitopulo a tawen.”
Dimteng ti maudi a pannakalakub ti Jerusalem idi maika-9 a tawen ni Zedekias (609 K.K.P.), ket narba ti siudad idi maika-11 a tawenna (607 K.K.P.), katupag ti maika-19 a tawen ti aktual a panagturay ni Nabucodonosor (mabilang manipud tawen nga isasagpatna idi 625 K.K.P.). (2Ar 25:1-8) Idi maikalima a bulan dayta a tawen (ti bulan ti Ab, katupag ti maysa a paset ti Hulio ken maysa a paset ti Agosto), nauram ti siudad, narugpo dagiti pader, ket naidestiero ti kaaduan kadagiti umili. Nupay kasta, napalubosan nga agtalinaed “ti sumagmamano kadagiti nanumo a tattao ti daga,” ket kasta ti inaramid dagitoy agingga iti pannakapapatay ni Gedalias, ti dinutokan ni Nabucodonosor. Kalpasan dayta, nagkamangda idiay Egipto, ket kamaudiananna pinanawanda ti Juda a naan-anay a langalang. (2Ar 25:9-12, 22-26) Daytoy ket idi maikapito a bulan, Etanim (wenno Tisri, a katupag ti maysa a paset ti Setiembre ken maysa a paset ti Oktubre). Gapuna ti panangbilang iti 70 a tawen ti pannakalangalang nangrugi la ketdi idi agarup Oktubre 1, 607 K.K.P., ken nagpatingga idi 537 K.K.P. Iti maikapito a bulan daytoy naud-udi a tawen, nakasublin idiay Juda dagiti umuna a napagsubli a Judio, 70 a tawen manipud panangrugi ti naan-anay a pannakalangalang ti daga.—2Cr 36:21-23; Esd 3:1.
Manipud 537 K.K.P. agingga iti pannakakomberte ni Cornelio. Iti maikadua a tawen ti isusubli manipud pannakaidestiero (536 K.K.P.), ti pamuon ti templo naisaad manen idiay Jerusalem, ngem ti nabangon manen a templo nairingpas laeng idi maikanem a tawen ti panagturay ni Dario I (Persiano). (Esd 3:8-10; 6:14, 15) Yantangay saan nga impasdek ni Dario ti bagina idiay Babilonia agingga a naparmekna ti rebelde a ni Nabucodonosor III idi Disiembre ti 522 ken kinautibo ken pinapatayna idiay Babilonia di nagbayag kalpasanna, ti tawen 522 K.K.P. mabalin nga ibilang kas tawen nga isasagpat ni Ari Dario I. Ngarud, ti umuna a tawen a panagturayna nangrugi idi primavera ti 521 K.K.P. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, p. 30) No kasta, nangrugi ti maikanem a tawen ni Dario idi Abril 12, 516 K.K.P., ket nagtultuloy agingga iti agtapus ti Marso ti 515 K.K.P. Maibatay iti daytoy, ti panangbangon manen ni Zorobabel iti templo ni Jehova nairingpas idi Marso 6 ti 515 K.K.P.
Ti sumaruno a petsa a napateg unay isu ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes (Longimanus), ti tawen a pannakagun-od ni Nehemias ti pammalubos a mapan ket bangonenna manen ti Jerusalem. (Ne 2:1, 5-8) Nausig iti artikulo a PERSIA, DAGITI PERSIANO dagiti rason no apay a napaboran ti petsa a 455 K.K.P. maipaay itoy a tawen, imbes a ti nalatak a petsa a 445 K.K.P. Dagiti pasamak itoy a tawen a pakairamanan ti pannakaibangon manen ti Jerusalem ken dagiti paderna ti mangtanda iti panangrugi ti padto maipapan iti “pitopulo a lawas” iti Daniel 9:24-27. Ti lawlawas sadiay nabatad a “lawlawas ti tawtawen” (Da 9:24, RS, AT, Mo), nga agdagup iti 490 a tawen. Kas naipakita iti sidong ti paulo a PITOPULO A LAWAS, ti padto impatuldona ti panagparang ni Jesus kas Mesias idi tawen 29 K.P.; ti ipapatayna iti “kagudua ti lawas” wenno iti katengngaan ti maudi a lawas ti tawtawen, awan sabali, idi 33 K.P.; ken ti panagngudo ti periodo ti naisangsangayan a pabor ti Dios kadagiti Judio idi 36 K.P. Gapuna, ti 70 a lawas ti tawtawen nagpatingga idi nakomberte ni Cornelio, 490 a tawen manipud iti tawen 455 K.K.P.—Ara 10:30-33, 44-48; 11:1.
Ti panagparang ni Jesus kas Mesias dimteng iti apag-isu a tawen a naipadto, nalabit agarup innem a bulan kalpasan a ni Juan a Manangbautisar inrugina ti panangaskasabana idi “maikasangapulo ket lima a tawen ti panagturay ni Tiberio Cesar.” (Lu 1:36; 3:1, 2, 21-23) Yantangay ti Senado ti Roma dinutokanna ni Tiberio kas emperador idi Setiembre 15 ti 14 K.P., ti maika-15 a tawenna nangrugi manipud naud-udi a paset ti 28 K.P. a nagtultuloy agingga idi 29 K.P. (Kitaenyo ti TIBERIO.) Ngarud, ipatuldo ti pammaneknek a ti pannakabautisar ken pannakapulot ni Jesus napasamak idi otonio ti tawen 29 K.P.
Yantangay ‘agarup tallopulo ti tawen’ ni Jesus iti tiempo ti pannakabautisarna idi 29 K.P. (Lu 3:23), ti pannakayanakna napasamak 30 a tawen a nasapsapa, wenno idi agarup otonio ti tawen 2 K.K.P. Nayanak bayat ti panagturay ni Cesar Augusto ken ti kinagobernador ni Quirinio iti Siria. (Lu 2:1, 2) Manipud 27 K.K.P. agingga iti 14 K.P. ti sinaklaw ti turay ni Augusto. Ti Romano a senador a ni P. Sulpicio Quirinio namindua a naggobernador iti Siria, a ti damo nabatad nga idi kalpasan ni P. Quintilius Varus, a ti panagtakemna kas opisial a pannakabagi ti Siria nagpatingga idi 4 K.K.P. Ti sumagmamano nga eskolar petsaanda ti damo a panaggobernador ni Quirinio iti 3-2 K.K.P. (Kitaenyo ti PANAGIPASALISTA.) Ni Herodes a Dakkel isu ti ari ti Judea iti daydi a tiempo, ket nakitatayo nga adda pammaneknek a mangipatuldo iti tawen 1 K.K.P. kas nalablabit tiempo ti ipapatayna. Gapuna, isuamin a magun-odan a pammaneknek, ken nangnangruna dagiti panangtukoy ti Kasuratan, ipasimudaagda a ti Anak ti Dios nayanak kas tao idi otonio ti 2 K.K.P.
Ti periodo dagiti apostol iti naud-udi a tiempo. Posible nga ipasdek dagiti pattapatta a petsa maipaay iti sumagmamano kadagiti pasamak a naaramid bayat daytoy a periodo. Ti impadto ti Kristiano a mammadto a ni Agabo maipapan iti maysa a dakkel a panagbisin, ken ti pannakaidadanes a simmaruno gapu iti panangsugsog ni Herodes Agripa I, a nakaigapuan ti ipapatay ni apostol Santiago ken ti pannakaibalud ni Pedro, nabatad a napasamak idi agarup 44 K.P. (Ara 11:27-30; 12:1-4) Natay ni Herodes Agripa iti dayta a tawen, ket adda pammaneknek a ti naipadto a panagbisin dimteng idi agarup tawen 46 K.P. Daytoy a naud-udi a petsa ti nalabit mangtanda iti tiempo ti panangitungpal da Pablo ken Bernabe iti tulong a pagserbi.—Ara 12:25.
Ti damo nga isasarungkar ni Pablo iti Corinto mabalin a petsaan maibatay iti panagtakem ni Galion kas prokonsul. (Ara 18:1, 11-18) Kas nailawlawag iti artikulo maipapan ken GALION, daytoy a panagtakem kas prokonsul agparang a nangrugi manipud kalgaw ti 51 K.P. agingga iti kalgaw ti 52 K.P., nupay ti sumagmamano nga eskolar paboranda ti 52/53 K.P. Gapuna, ti 18 a bulan a trabaho ni Pablo idiay Corinto mabalin a nangrugi idi otonio ti 50 K.P., ket nagpatingga idi primavera ti 52 K.P. Patalgedan pay daytoy ti kinapudno a ti dua a katimpuyog ni Pablo idiay Corinto, da Aquila ken Priscila, nabiitda pay a dimteng sadiay manipud Italia gapu iti bilin ni Emperador Claudio a masapul a pumanaw amin a Judio manipud Roma. (Ara 18:2) Ni Paulus Orosius, historiador iti maikalima a siglo, kunaenna a daytoy a bilin naipaay idi maikasiam a tawen ni Claudio, awan sabali, idi 49 K.P. wenno iti nasapa a paset ti 50 K.P.
Ti dua a tawen a kaadda ni Pablo iti pagbaludan idiay Cesarea ket bayat ti maudi a dua a tawen ti kinagobernador ni Felix, a kalpasan dayta ni Porcio Festo a nangsukat ken Felix impaipanna ni Pablo idiay Roma. (Ara 21:33; 23:23-35; 24:27) Saan unay a masigurado ti petsa ti isasagpat ni Festo kas agturay, yantangay saan nga amin a pammaneknek ti pakasaritaan ipatuldoda ti isu met laeng a konklusion. Nupay kasta, mabalbalin unay a dayta ket tawen 58 K.P. Ti idadateng ni Pablo idiay Roma kalpasanna mabalin nga isaad iti nagbaetan ti 59 ken 61 K.P.
Ti dakkel nga apuy a nangrebbek iti Roma napasamak idi Hulio ti 64 K.P. ken sinaruno ti narungsot a pannakaidadanes dagiti Kristiano, iti panangsugsog ni Nero. Posible a ti maikadua a pannakaibalud ni Pablo ken ti pannakapapatayna napasamak di nagbayag kalpasan dayta. (2Ti 1:16; 4:6, 7) Ti pannakaidestiero ni Juan iti isla ti Patmos imbilang ti kaaduan kas napasamak bayat ti panagturay ni Emperador Domitian. (Apo 1:9) Ti pannakaidadanes dagiti Kristiano dimmanon iti kangitingitanna bayat ti panagturayna (81-96 K.P.), nangnangruna iti maudi a tallo a tawen. Sigun iti nabayagen a panangmatmat, naruk-atan ni Juan manipud pannakaidestiero kalpasan ti ipapatay ni Domitian ket natay idiay Efeso idi agarup agngudon ti umuna a siglo K.P. Ngarud, idi inaramid ni Juan ti sursuratna iti agarup daytoy a tiempo, nakompleton ti kanon ti Biblia ken agpatpatinggan ti periodo dagiti apostol.
[Tsart iti panid 67-69]
DAGITI NAISANGSANGAYAN A PETSA Bayat ti Periodo ti Ar-ari ti Juda ken ti Israel
PALIIWENYO: Daytoy a tsart nairanta a mangipaay iti makatulong a balabala ti kangrunaan a paspasamak mainaig iti ar-ari ti Juda ken Israel. Ti rekord ti Biblia maipapan iti tawtawen a panagturay ti ar-ari ti Juda naipalubos kas pagibasaran iti panangipasdek iti dadduma pay a petsa. Dagiti nailanad a petsa maipaay iti panagturay ti Judeano nga ar-ari mangrugi manipud primavera ti nadakamat a tawen nga aglayon agingga iti primavera ti sumaganad a tawen. Dagiti petsa maipaay iti panagturay ti ar-ari ti pagarian ti Israel naitunos kadagiti petsa maipaay iti Juda. Nakaad-adu dagiti panaggigiddan a masarakan iti Biblia, ket naikabilangan dagitoy iti pannakaipasdek dagitoy a petsa.
Nailista ditoy dagiti nangato a papadi ken mammadto a nainaganan iti rekord ti Biblia mainaig iti nadumaduma nga ar-ari. Ngem saan a kompleto ti listaan. Ti Aaroniko a kinapadi nagannong nga umuna iti tabernakulo ket kalpasanna iti templo. Nalawag a di napugsat ti linia agingga idi tiempo ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Ket ipatuldo ti Biblia a, mainayon kadagiti nainaganan a mammadto, adu pay ti nagserbi iti daytoy sagrado nga akem.—1Ar 18:4; 2Cr 36:15, 16.
I SANGAPULO KET DUA A TRIBU A PAGARIAN
Petsa K.K.P.
Ni SAUL nangrugi nga agturay kas ari iti intero a 12 a tribu (40 a tawen)
1117
Mammadto: Samuel
Nangato a papadi: Ahias, Ahimelec
Pannakayanak ni David
1107
Nalpas ni Samuel ti libro ti Uk-ukom
a. 1100
Nalpas ni Samuel ti libro ti Ruth
a. 1090
Nalpas ti libro ti 1 Samuel
a. 1078
Ni DAVID nangrugi nga agturay kas ari ti Juda idiay Hebron (40)
1077
Mammadto: Natan, Gad, Sadok
Nangato a padi: Abiatar
Ni David nagbalin nga ari iti intero nga Israel; pinagbalinna a kabeserana ti Jerusalem
1070
Nalpas da Gad ken Natan ti 2 Samuel
a. 1040
Ni SOLOMON nangrugi nga agturay kas ari (40)
1037
Mammadto: Natan, Ahias, Iddo
Nangato a papadi: Abiatar, Sadok
Nangrugi ti panangibangon iti templo ni Solomon
1034
Nalpas ti templo nga imbangon ni Solomon idiay Jerusalem
1027
Insurat ni Solomon ti Kanta ni Solomon
a. 1020
Insurat ni Solomon ti libro ti Eclesiastes
s. 1000
PAGARIAN TI JUDA
Petsa K.K.P.
PAGARIAN TI ISRAEL
Ni REHOBOAM nangrugi nga agturay kas ari (17 a tawen); ti nasion nabingay iti dua a pagarian
Mammadto: Semaias, Iddo
997
Ni JEROBOAM nangrugi nga agturay kas ari iti makin-amianan a 10 a tribu, nalawag nga umuna idiay Siquem, kalpasanna idiay Tirza (22 a tawen)
Mammadto: Ahias
Ni Sisac ti Egipto sinerrekna ti Juda ket nangala kadagiti gameng manipud iti templo idiay Jerusalem
993
Ni ABIAS (ABIAM) nangrugi nga agturay kas ari (3)
980
Mammadto: Iddo
Ni ASA nabatad a nangrugi nga agturay (41), ngem ti umuna a tawen a panagturayna nabilang manipud 977
978
Mammadto: Azarias, Oded, Hanani
a. 976
Ni NADAB nangrugi nga agturay kas ari (2)
a. 975
Ni BAASA pinapatayna ni Nadab ket kalpasanna nangrugi nga agturay kas ari (24)
Mammadto: Jehu (anak ni Hanani)
Ni Zera nga Etiope immay a manggubat iti Juda
967
a. 952
Ni ELAH nangrugi nga agturay kas ari (2)
a. 951
Ni ZIMRI, maysa a panguluen ti militar, pinapatayna ni Elah ket kalpasanna nagturay kas ari (7 nga aldaw)
a. 951
Ni OMRI, panguluen ti buyot, nangrugi nga agturay kas ari (12)
a. 951
Ni Tibni nagbalin nga ari iti maysa a paset dagiti umili, nga ad-adda pay a nangbingay iti nasion
a. 947
Ni Omri pinarmekna ti ibubusor ni Tibni ket nagbalin nga agmaymaysa nga agturay iti Israel
a. 945
Ginatang ni Omri ti bantay ti Samaria ket imbangonna sadiay ti kabeserana
a. 940
Ni ACAB nangrugi nga agturay kas ari (22)
Mammadto: Elias, Mikaias
Ni JEHOSAFAT nabatad a nangrugi nga agturay (25), ngem ti umuna a tawen a panagturayna nabilang manipud 936
Mammadto: Jehu (anak ni Hanani), Eliezer, Jahaziel
Nangato a padi: Amarias
937
a. 920
Ni OCOZIAS, anak ni Acab, ‘nagbalin nga ari’ (2); nabatad a sibibiag pay idi ti amana;
Ti tawtawen ti panagturay ni Ocozias mabalin a mabilang manipud a. 919
Mammadto: Elias
Ni Jehoram nga anak ni Jehosafat naaddaan iti pannakitimpuyog iti amana iti gobierno
a. 919
a. 917
Ni JEHORAM, anak ni Acab, nangrugi nga agturay kas agmaymaysa nga ari ti Israel (12); ngem adda maysa a teksto a nangdakamat a ti ababa a panagturay ti kabsatna a ni Ocozias, a natay nga awanan anak, ket mabalin a maikuna met kas panagturay ni Jehoram
Mammadto: Eliseo
Ni JEHORAM nagbalin nga opisial a kadua ni Jehosafat kas agturay, a ti panagari ni Jehoram mabalin a nabilang manipud iti dayta a tiempo (8)
Mammadto: Elias
913
Natay ni Jehosafat ket ni Jehoram nagbalin nga agmaymaysa nga agturay
a. 911
Ni OCOZIAS, anak ni Jehoram, nangrugi nga agturay (1), nupay nalabit napulotan nga agari idi a. 907
Nangato a padi: Jehoiada
a. 906
Ni ATHALIA inagawna ti trono (6)
a. 905
Ni JEHU, maysa a panguluen ti militar, pinapatayna ni Jehoram ket kalpasanna nangrugi nga agturay (28); ngem agparang a ti tawtawen ti panagarina nabilang manipud a. 904
Mammadto: Eliseo
Ni JEHOAS, anak ni Ocozias, nangrugi nga agturay kas ari (40)
Nangato a padi: Jehoiada
898
876
Ni JEHOACAZ nangrugi nga agturay kas ari (17)
a. 862
Ni Jehoas nabatad a naaddaan iti pannakitimpuyog ken amana a Jehoacaz iti kinaari
a. 859
Ni JEHOAS, anak ni Jehoacaz, nangrugi nga agturay kas agmaymaysa nga ari ti Israel (16)
Mammadto: Eliseo
Ni AMAZIAS nangrugi nga agturay kas ari (29)
858
Ni Jehoas ti Israel kinautibona ni Amazias, giniwanganna ti pader ti Jerusalem, ken nangala kadagiti gameng manipud iti templo
k. 858
a. 844
Ni JEROBOAM II nangrugi nga agturay kas ari (41)
Mammadto: Jonas, Oseas, Amos
Naisurat ti libro ti Jonas
Ni OZIAS (AZARIAS) nangrugi nga agturay kas ari (52)
829
Mammadto: Oseas, Joel (?), Isaias
Nangato a padi: Azarias (II)
Nalabit naisurat ti libro ti Joel
a. 820
Ni Ozias ‘nagbalin nga ari’ iti naisangsangayan a kaipapanan, mabalbalin a siwayawaya itan manipud panangdominar ni Jeroboam II
a. 818
Naisurat ti Libro ti Amos
a. 804
a. 803
Ni ZACARIAS ‘nangrugi nga agturay’ uray kaskasano, ngem nabatad a ti kinaari saan a naan-anay a napasingkedan a kukuana agingga idi a. 792 (6 a bulan)
a. 791
Ni SALLUM pinapatayna ni Zacarias ket kalpasanna nagturay kas ari (1 a bulan)
a. 791
Ni MENAHEM pinapatayna ni Sallum ket kalpasanna nangrugi nga agturay, ngem agparang a ti tawtawen ti panagarina nabilang manipud a. 790 (10)
a. 780
Ni PEKAIAS nangrugi nga agturay kas ari (2)
a. 778
Ni PECA pinapatayna ni Pekaias ket kalpasanna nangrugi nga agturay kas ari (20)
Mammadto: Oded
Ni JOTAM nangrugi nga agturay kas ari (16)
Mammadto: Mikias, Oseas, Isaias
777
Ni ACAZ nabatad a nangrugi nga agturay (16), ngem ti umuna a tawen a panagturayna nabilang manipud 761
Mammadto: Mikias, Oseas, Isaias
Nangato a padi: Uria (?)
762
Ni Acaz nabatad a nagbalin nga agbaybayad iti impuesto ken Tiglat-pileser III ti Asiria
a. 759
a. 758
Ni HOSEA pinapatayna ni Peca ket kalpasanna ‘nangrugi nga agturay’ a mangsandi kenkuana, ngem agparang a ti panangiturayna naan-anay a naipasdek wenno mabalbalin nga inawatna ti tulong ti Asirio a monarka a ni Tiglat-pileser III idi a. 748 (9 a tawen)
Ni EZEKIAS nabatad a nangrugi nga agturay (29), ngem ti umuna a tawen a panagturayna nabilang manipud 745
Mammadto: Mikias, Oseas, Isaias
Nangato a padi: Azarias (II wenno III)
746
k. 745
Nalpas ti libro ti Oseas
742
Ti buyot dagiti Asirio rinugianda a lakuben ti Samaria
740
Ti Asiria pinarmekna ti Samaria, pinarukmana ti Israel; nagpatingga ti makin-amianan a pagarian
Ni Senaquerib sinerrekna ti Juda
732
Nalpas ti libro ti Isaias
k. 732
Nalpas ti libro ti Mikias
s. 717
Nalpas ti pananggupgop iti Proverbio
a. 717
Ni MANASES nangrugi nga agturay kas ari (55)
716
Ni AMON nangrugi nga agturay kas ari (2)
661
Ni JOSIAS nangrugi nga agturay kas ari (31)
Mammadto: Sofonias, Jeremias, ti mammadto a babai a ni Hulda
Nangato a padi: Hilkias
659
Naisurat ti libro ti Sofonias
s. 648
Naisurat ti libro ti Nahum
s. 632
Ni JEHOACAZ nagturay kas ari (3 a bulan)
628
Ni JEHOIAQUIM nangrugi nga agturay kas ari, agbaybayad iti impuesto iti Egipto (11)
Mammadto: Habakuk (?), Jeremias
628
Nalabit naisurat ti libro ti Habakuk
a. 628
Ni Nabucodonosor II pagbalinenna ni Jehoiaquim nga agbaybayad iti impuesto iti Babilonia
620
Ni JEHOIAQUIN nangrugi nga agturay kas ari (3 a bulan 10 nga aldaw)
618
Ni Nabucodonosor II nangipan idiay Babilonia kadagiti Judio a kautibo ken gamgameng ti templo
617
Ni ZEDEKIAS nangrugi nga agturay kas ari (11)
Mammadto: Jeremias, Ezequiel
Nangato a padi: Seraias
617
Ni Nabucodonosor II sinerrekna manen ti Juda; nangrugi ti pannakalakub ti Jerusalem
609
Nagiwangan dagiti pader ti Jerusalem idi maika-9 nga aldaw ti maika-4 a bulan
607
Napuoran ti Jerusalem ken templo idi maika-10 nga aldaw ti maika-5 a bulan
607
Dagiti naudi a Judio pinanawanda ti Juda iti agarup ngalay ti maika-7 a bulan
607
Insurat ni Jeremias ti libro ti Un-unnoy
607
Naisurat ti libro ti Abdias
a. 607
PALIIWENYO: Kalpasan a nakautibo ti Samaria, naidestiero ti sangapulo a tribu ti pagarian ti Israel. Ngem saan a nabaybay-an a langalang ti daga, kas iti napasamak iti Juda kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P. Ti ari ti Asiria nangyakar iti tattao manipud Babilonia, Cuta, Avva, Hamat, ken Sefarvaim nga impanna kadagiti siudad ti Israel tapno agnaedda sadiay. Adda pay laeng sadiay dagiti kaputotan dagitoy idi nagsubli dagiti Judio idiay Jerusalem idi 537 K.K.P. tapno bangonenda manen ti templo.—2Ar 17:6, 24; Esd 4:1, 2.