PANAGRUKNOY

Tignay a panagkurno, panagparintumeng, panangirukob iti bagi, wenno panangaramid iti sabali pay a tignay kas tanda ti panagpasakup; wenno panangipakita laeng iti panagraem. Umdas dayta a pakaipatarusan ti Hebreo a hish·ta·chawahʹ ken ti Griego a pro·sky·neʹo iti adu a kaso.

Kangrunaanna, ti hish·ta·chawahʹ kaipapananna ti “agruknoy.” (Ge 18:2) Ti kasta a panagruknoy mabalin a maaramid kas tignay ti panagraem wenno napalaus a panangikabilangan iti sabali a tao, kas maipaay iti maysa nga ari (1Sm 24:8; 2Sm 24:20; Sal 45:11), nangato a padi (1Sm 2:36), mammadto (2Ar 2:15), wenno sabali pay a tao nga addaan autoridad (Ge 37:9, 10; 42:6; Ru 2:8-10), nataengan a kabagian (Ge 33:1-6; 48:11, 12; Ex 18:7; 1Ar 2:19), wenno uray kadagiti ganggannaet kas panangiparangarang iti nadayaw a panangikabilangan (Ge 19:1, 2). Nagruknoy ni Abraham kadagiti Canaanita nga annak ni Het a manipud kadakuada inkagumaanna a gatangen ti maysa a lugar a pagitabonan. (Ge 23:7) Maitunos iti pamendision ni Isaac maipaay ken Jacob, dagiti nasional a bunggoy ken dagiti mismo a ‘kakabsat’ ni Jacob kasapulan nga agruknoyda kenkuana. (Ge 27:29; idiligyo ti 49:8.) Idi nangrugi dagiti tattao nga agruknoy iti sanguanan ni Absalom nga anak ni David, ginammatan ken inagkanna ida, nabatad a tapno maidur-asna dagiti napolitikaan nga ambisionna babaen ti panangiparangna a kapatpatasna ida. (2Sm 15:5, 6) Nagkedked ni Mardokeo nga agruknoy iti sanguanan ni Haman, saan a gapu ta minatmatanna a di umiso ti kasta nga aramid, no di ket awan duadua a gapu ta daytoy a nangato nga opisial ti Persia ket maysa a nailunod nga Amalekita gapu iti kapuonanna.​—Est 3:1-6.

Manipud kadagiti pagarigan a nadakamaten, nalawag a daytoy a Hebreo a termino saan a kanayon nga addaan iti narelihiosuan a kaipapanan, saanna met a kanayon nga ipasimudaag ti panagdaydayaw. Nupay kasta, iti adu a kaso naaramat dayta mainaig iti panagdaydayaw, mabalin nga iti pudno a Dios (Ex 24:1; Sal 95:6; Isa 27:13; 66:23) wenno iti ulbod a didios. (De 4:19; 8:19; 11:16) Mabalin nga agruknoy dagiti tattao iti panagkararagda iti Dios (Ex 34:8; Job 1:20, 21) ket masansan nga iruknoyda ti bagbagida apaman a makaawatda iti maysa a palgaak manipud iti Dios wenno maysa a parangarang wenno pammaneknek iti paraburna, iti kasta ipakitada ti panagyaman, panagraem, ken napakumbaba a panagpasakup iti pagayatanna.​—Ge 24:23-26, 50-52; Ex 4:31; 12:27, 28; 2Cr 7:3; 20:14-19; idiligyo ti 1Co 14:25; Apo 19:1-4.

Maipalubos ti panagruknoy kadagiti tattao kas maysa a tignay ti panagraem, ngem no ti panagruknoy saan nga agpaay ken Jehova no di ket agpaay iti asinoman kas didiosen, dayta ti imparit ti Dios. (Ex 23:24; 34:14) Umasping iti dayta, nabatad a nakondenar ti panagruknoy kadagiti narelihiosuan a ladawan wenno iti aniaman a naparsua a banag buyogen ti panagdaydayaw. (Ex 20:4, 5; Le 26:1; De 4:15-19; Isa 2:8, 9, 20, 21) Gapuna, iti Hebreo a Kasuratan, no ti sumagmamano kadagiti adipen ni Jehova iruknoyda idi ti bagbagida iti sanguanan dagiti anghel, inaramidda laeng dayta kas panangipakita a bigbigenda a dagitoy ket pannakabagi ti Dios, saan a tapno pagruknoyan kas didiosen.​—Jos 5:13-15; Ge 18:1-3.

Ti Panagruknoy Sigun iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti Griego a pro·sky·neʹo katupagna unay ti Hebreo a hish·ta·chawahʹ no maipapan iti panangipaawat iti kapanunotan agpadpada iti panagruknoy iti parparsua ken panagdaydayaw iti Dios wenno iti didiosen. Ti wagas a panangiparangarang iti panagruknoy nalabit saan unay a naminar iti pro·sky·neʹo no idilig iti hish·ta·chawahʹ, ta ti Hebreo a termino nalawag nga ipaawatna ti ideya ti panagruknoy wenno panagkurno. Dagiti eskolar inadawda ti Griego a termino manipud berbo a ky·neʹo, “agepan.” Ti pannakaaramat dayta a sao iti Kristiano a Griego a Kasuratan (kas met iti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan) ipakitana a dagiti tattao, a dagiti tignayda ti nakayaplikaran ti termino, ket inruknoy wenno inkurnoda ti bagbagida.​—Mt 2:11; 18:26; 28:9.

No maipapan iti Hebreo a termino, masapul a mausig ti konteksto tapno masinunuo no ti tuktukoyen ti pro·sky·neʹo ket panagruknoy laeng kas nauneg a panagraem wenno panagruknoy kas narelihiosuan a panagdaydayaw. No ti matuktukoy ket direkta a maiturong iti Dios (Jn 4:20-24; 1Co 14:25; Apo 4:10) wenno iti ulbod a didios ken kadagiti idoloda (Ara 7:43; Apo 9:20), nabatad nga ad-adda pay dayta ngem iti maakseptar wenno nakayugalian a panagruknoy iti tattao, iti kasta maibilang daytan kas panagdaydayaw. Kasta met ngarud, no saan a nadakamat ti mapagrukruknoyan, nalawag a naiturong dayta iti Dios. (Jn 12:20; Ara 8:27; 24:11; Heb 11:21; Apo 11:1) Iti sabali a bangir, ti tignay dagiti kameng ti “sinagoga ni Satanas,” isuda a ‘napaumay ken napagruknoy’ iti sanguanan dagiti saka dagiti Kristiano, ket nabatad a saan a panagdaydayaw.​—Apo 3:9.

Ti panagruknoy iti natauan nga ari ket masarakan iti pangngarig ni Jesus iti Mateo 18:26. Nabatad a daytoy idi ti kita ti panagruknoy nga inaramid dagiti astrologo iti ubing a ni Jesus, “nayanak nga ari dagiti Judio,” ti kita ti panagruknoy a naginteresan kampay idi nga iparangarang ni Herodes, ken ti mangrabrabak nga impaay dagiti soldado ken Jesus sakbay ti pannakailansana. Nalawag a saanda a minatmatan ni Jesus kas Dios wenno kas didiosen. (Mt 2:2, 8; Mr 15:19) Nupay ti sumagmamano a managipatarus aramatenda ti sao nga “agdaydayaw” iti kaaduan a kaso a kadagita ti pro·sky·neʹo deskribirenna dagiti tignay ti tattao maiturong ken Jesus, ti pammaneknek pagbalinenna a di mayanatup ti nalabes nga interpretasion iti daytoy a patarus. Imbes ketdi, dagiti kasasaad a nangtignay iti panagruknoy pumadada unay kadagidiay nakaigapuan ti panagruknoy kadagiti mammadto ken ar-ari kadagidi nagkauna a tiempo. (Idiligyo ti Mt 8:2; 9:18; 15:25; 20:20 iti 1Sm 25:23, 24; 2Sm 14:4-7; 1Ar 1:16; 2Ar 4:36, 37.) Ti mismo a sasao ken tigtignay dagidiay nairaman masansan nga ipalgakda a, nupay nalawag a binigbigda ni Jesus kas pannakabagi ti Dios, nagruknoyda kenkuana, saan a kas maipaay iti Dios wenno iti maysa a didiosen, no di ket kas “Anak ti Dios,” ti naipadto nga “Anak ti tao,” ti Mesias nga addaan autoridad nga inted ti Dios. Iti adu a pasamak, ti panagruknoyda nangyebkas iti panagyaman gapu iti palgaak manipud iti Dios wenno pammaneknek iti parabur kas iti pannakayebkas dayta kadagidi nagkauna a tiempo.​—Mt 14:32, 33; 28:5-10, 16-18; Lu 24:50-52; Jn 9:35, 38.

Nupay dagiti immun-una a mammadto ken kasta met dagiti anghel inakseptarda ti panagruknoy, ni Pedro linapdanna ni Cornelio nga agruknoy kenkuana, ket ti anghel wenno dagiti anghel iti sirmata ni Juan namindua a linapdanda ni Juan a mangaramid iti kasta, a ti anghel tinukoyna ti bagina kas ‘pada nga adipen’ ken nagngudo buyogen ti pammagbaga nga “agdaydayawka iti Dios [toi The·oiʹ pro·skyʹne·son].” (Ara 10:25, 26; Apo 19:10; 22:8, 9) Nabatad a gapu iti iyaay ni Kristo, naadda dagiti baro a relasion a nangapektar kadagiti pagalagadan ti kababalin maipaay iti dadduma pay nga adipen ti Dios. Insurona kadagiti adalanna a “maymaysa ti mannursuroyo, yantangay agkakabsatkayo amin . . . ti Panguluenyo ket maymaysa, ni Kristo” (Mt 23:8-12), ta natungpal kenkuana dagiti naimpadtuan a ladawan ken simbolo, kas met laeng iti imbaga ti anghel ken Juan a “ti panangsaksi ken Jesus isu ti mangipaltiing iti panagipadto.” (Apo 19:10) Ni Jesus ket Apo ni David, daydiay dakdakkel ngem ni Solomon, daydiay mammadto a dakdakkel ngem ni Moises. (Lu 20:41-43; Mt 12:42; Ara 3:19-24) Ti panagruknoy kadagidiay a tattao pakpakauna nga inladawanna ti panagruknoy a maikari ken Kristo. Gapuna, siuumiso a nagkedkedan ni Pedro ti kasta unay a panangpadayaw kenkuana ni Cornelio.

Iti umasping a pamay-an, maigapu iti pannakaideklarana a nalinteg wenno panangpasingked kenkuana ti Dios kas napulotan a Kristiano, a naayaban nga agbalin a nailangitan nga anak ti Dios ken kameng ti Pagarian, ni Juan naiduma ti relasionna iti anghel (wenno kadagiti anghel) iti Apocalipsis ngem iti relasion dagiti Israelita kadagiti anghel a nagparang kadakuada iti immun-una a tiempo. Nabatad a binigbig ti anghel (wenno dagiti anghel) daytoy a panagbalbaliw ti relasion idi a ti anghel nagkedked a pagruknoyan ni Juan.​—Idiligyo ti 1Co 6:3; kitaenyo ti IDEKLARA A NALINTEG.

Panagruknoy ken naipadayag a Jesu-Kristo. Iti sabali a bangir, ni Kristo Jesus intan-ok ni Amana iti maysa a saad a maikadua laeng iti Dios, tapno “iti nagan ni Jesus agparintumeng koma ti tunggal tumeng dagidiay adda sadi langit ken dagidiay adda ditoy daga ken dagidiay adda iti uneg ti daga, ket sipapanayag a bigbigen koma ti tunggal dila a ni Jesu-Kristo ket Apo iti dayag ti Dios nga Ama.” (Fil 2:9-11; idiligyo ti Da 7:13, 14, 27.) Ipakita met ti Hebreo 1:6 nga uray dagiti anghel pagrukruknoyanda ni napagungar a Jesu-Kristo. Iti adu a patarus iti daytoy a teksto, “panagdaydayaw” ti naaramat ditoy maipaay iti pro·sky·neʹo, idinto ta iti dadduma, naaramat ti sasao nga “agkurno iti sanguanan” (AT; Yg) ken ‘agraem’ (NE). Aniaman ti termino a naaramat, di agbalbaliw ti orihinal a Griego ket ti pannakaawat maipapan iti kita ti panagruknoy dagiti anghel maipaay ken Kristo masapul a tumunos iti dadduma pay a paset ti Kasuratan. Ni Jesus a mismo sibibileg a kinunana ken Satanas a “ni Jehova a Diosmo ti masapul a daydayawem [porma ti pro·sky·neʹo], ket kenkuana laeng ti masapul a pangipaayam ti sagrado a panagserbi.” (Mt 4:8-10; Lu 4:7, 8) Umasping iti dayta, imbaga ti anghel (wenno dagiti anghel) ken Juan nga “agdaydayawka iti Dios” (Apo 19:10; 22:9), ket naited daytoy a bilin kalpasan ti panagungar ken pannakaitan-ok ni Jesus, mangipakita a saan a nagbalbaliw ti bambanag maipapan iti daytoy. Pudno a ti Salmo 97, a nabatad nga inadaw ti apostol idi insuratna ti Hebreo 1:6, ket tumukoy ken Jehova a Dios kas pakaiturongan ti ‘panagruknoy,’ ngem daytoy a teksto nayaplikar met ken Kristo Jesus. (Sal 97:1, 7) Nupay kasta, sakbay daytoy, impakita ti apostol a ni napagungar a Kristo “ti silnag ti dayag [ti Dios] ken ti apag-isu a ladawan ti mismo a kina-isuna.” (Heb 1:1-3) Gapuna, no ti matarusantayo kas “panagdaydayaw” ket mabalbalin a naiturong iti Anak babaen kadagiti anghel, iti kinapudnona babaen iti Anak a naiturong dayta ken Jehova a Dios, ti Soberano nga Agturay, “Daydiay nangaramid iti langit ken iti daga ken baybay ken kadagiti ubbog ti dandanum.” (Apo 14:7; 4:10, 11; 7:11, 12; 11:16, 17; idiligyo ti 1Cr 29:20; Apo 5:13, 14; 21:22.) Iti sabali a bangir, dagiti patarus nga “agkurno iti sanguanan” ken ‘agraem’ (imbes nga “agdaydayaw”) tumunosda la ketdi iti orihinal a pagsasao, ti Hebreo a sao iti Salmo 97:7 wenno uray ti Griego a sao iti Hebreo 1:6, ta dagiti kasta a patarus ipaawatda ti pamunganayan a kaipapanan agpadpada ti hish·ta·chawahʹ ken pro·sky·neʹo.