KRISTIANO

Ti nai-Latin a porma ti Griego a termino a Khri·sti·a·nosʹ, a tallo a daras laeng a masarakan iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ket tumukoy kadagiti pasurot ni Kristo Jesus, dagiti mangitantandudo iti Nakristianuan a sursuro.​—Ara 11:26; 26:28; 1Pe 4:16.

“Immuna idiay Antioquia [Siria] a dagiti adalan babaen ti nadibinuan a panangiwanwan naawaganda iti Kristiano.” (Ara 11:26) No kasta, posible a naaramat daytoy a nagan idi pay tawen 44 K.P., idi napasamak ti bambanag a nadakamat iti aglawlaw daytoy a teksto, nupay saan a kanayon a kasta ti ipatuldo ti gramatiko a sangal daytoy a sasao; ti sumagmamano pagarupenda a nabaybayag pay bassit. Aniaman ti kasasaad, idi agarup 58 K.P., iti siudad ti Cesarea, pagaammo unay daytoy a termino ken inaramat pay dagiti opisial iti publiko, ta iti dayta a tiempo, ni Ari Herodes Agripa II kinunana ken Pablo: “Iti apagbiit a tiempo maguyugoynak nga agbalin a Kristiano.”​—Ara 26:28.

No awaganda idi dagiti padada a manamati wenno no deskribirenda dagiti pasurot ni Kristo, nagaramat dagiti mannurat ti Biblia iti sasao a kas iti “manamati iti Apo,” “kakabsat” ken “adalan” (Ara 5:14; 6:3; 15:10), “pinili” ken ‘dagidiay matalek’ (Col 3:12; 1Ti 4:12), “ad-adipen ti Dios” ken “ad-adipen ni Kristo Jesus” (Ro 6:22; Fil 1:1), “sasanto,” “kongregasion ti Dios,” ken “dagidiay umaw-awag iti Apo.” (Ara 9:13; 20:28; 1Co 1:2; 2Ti 2:22) Dagitoy a termino nga adda doktrinal a kaipapananda ket kangrunaanna a naaramat kas awag iti uneg ti kongregasion. Kadagiti taga ruar, tukoyenda ti Kristianidad kas “Ti Dalan” (Ara 9:2; 19:9, 23; 22:4), ket dagiti bumusbusor inawaganda dayta iti “sekta dagiti Nazareno” wenno “itoy a sekta” laeng.​—Ara 24:5; 28:22.

Immuna idiay Antioquia ti Siria a dagiti pasurot ni Kristo nagbalinda a pagaammo kas Kristiano. Mabalbalin unay a saan a dagiti Judio ti immuna a nangawag kadagiti pasurot ni Kristo iti “Kristiano” (Griego) wenno “Mesianista” (Hebreo), ta saanda a laksiden ni Jesus kas Mesias, wenno Kristo, ket kalpasanna sililimed met a bigbigenda kas Daydiay Napulotan, wenno Kristo, babaen ti panangawagda kadagiti pasurotna iti “Kristiano.” Pagarupen ti sumagmamano a ti pagano a populasion binirngasanda ida iti Kristiano kas panangrabrabak wenno pananglais, ngem ipakita ti Biblia a dayta ket nagan nga inted ti Dios; “babaen ti nadibinuan a panangiwanwan naawaganda iti Kristiano.”​—Ara 11:26.

Ti Griego a berbo a khre·ma·tiʹzo iti daytoy a teksto kadawyanna a naipatarus laeng a ‘naawagan,’ ket kasta ti naaramid iti Aramid 11:26 iti kaaduan a patarus. Nupay kasta, adda dagiti patarus a mangipasimudaag nga adda nakainaigan ti Dios iti panangpili iti nagan a ‘Kristiano.’ Naisangsangayan iti daytoy a banag isu ti Baro a Lubong a Patarus, ti Young’s Literal Translation, ken ti The Simple English Bible. Mabasa iti Young’s: “Immuna nga idiay Antioquia a dagiti met adalan inawaganda ida ti Dios iti Kristiano.”

Ti Griego a sao a khre·ma·tiʹzo kas naaramat iti Kristiano a Griego a Kasuratan kanayon a nainaig iti maysa a banag a datdatlag, orakulo, wenno nadibinuan. Ti Exhaustive Concordance of the Bible ni Strong, iti Griego a diksionariona (1890, p. 78), depinarenna dayta kas “mangisawang iti orakulo . . . kas pagarigan, nadibinuan nga ipakaammo.” Ti Greek and English Lexicon ni Edward Robinson (1885, p. 786) ipaayna ti kayulogan: “Naisao mainaig iti nadibinuan a sungbat, orakulo, pakaammo, mangipaay iti sungbat, sawen kas maysa nga orakulo, mamakdaar manipud iti Dios.” Ti Greek-English Lexicon of the New Testament ni Thayer (1889, p. 671): “mangipaay iti nadibinuan a bilin wenno pammagbaga, mangisuro manipud langit . . . nadibinuan ti pannakabilinna, pannakabagbagana, pannakaisurona . . . agbalin a pannakangiwat kadagiti nadibinuan a paltiing, mangiwaragawag kadagiti bilin ti Dios.” Iti Explanatory Notes ni Thomas Scott maipapan iti daytoy a teksto (1832, Tomo III, p. 419) kunaenna: “Ti sao ipasimudaagna a naaramid daytoy babaen ti nadibinuan a paltiing: ta iti Baro a Tulag, kaaduanna nga addaan iti daytoy a kaipapanan, ken naipatarus a ‘napakdaaran manipud iti Dios’ wenno ‘pinakdaaran ti Dios,’ uray no awan ti sao maipaay iti DIOS iti Griego.” Maipapan iti Aramid 11:26, kuna ti Commentary ni Clarke: “Ti sao [khre·ma·tiʹsai] iti kadawyan a tekstotayo, nga ipatarusmi kas naayaban, ipasimudaagna iti Baro a Tulag, ti dutokan, pakdaaran, wenno ituding, babaen ti Nadibinuan a panangiwanwan. Iti daytoy a kaipapanan, naaramat ti sao, Mat. ii. 12 . . . Ngarud, no ti nagan naipaay babaen ti Nadibinuan a panangdutok, mabalbalin unay a naibilin kada Saulo ken Bernabe nga ipaayda dayta; ket, ngarud, ti nagan a Kristiano naggapu iti Dios.”​—Kitaenyo ti Mt 2:12, 22; Lu 2:26; Ara 10:22; Ro 7:3, Int.; Heb 8:5; 11:7; 12:25, a pagparangan daytoy a Griego a berbo.

Ti Kasuratan dakamatenna ni Jesu-Kristo kas ti Nobio, ti Ulo ken Asawa a Lalaki dagiti napulotan a pasurotna. (2Co 11:2; Efe 5:23) Ngarud, mayanatup unay a no kasano a ti maysa nga asawa a babai maragsakan a mangala iti nagan ti asawana, kasta met a daytoy a klase “nobia” ni Kristo maragsakan nga umawat iti nagan a mangipabigbig kadagiti kameng dayta nga isuda ket kukua ni Kristo. Iti kastoy a pamay-an, dagiti mangpalpaliiw kadagitoy a Kristiano idi umuna a siglo madagdagus a nabigbigda ida, saan laeng a babaen iti aramidda, no di ket babaen met iti naganda kas naan-anay a naiduma kadagiti mangan-annurot iti Judaismo; adtoy idi ti dumakdakkel a timpuyog a ditoy awan ti Judio wenno uray Griego no di ket sangsangkamaysada amin nga adda iti sidong ti Ulo ken Panguluenda, ni Jesu-Kristo.​—Ga 3:26-28; Col 3:11.

No Ania ti Kaipapanan ti Panagbalin a Kristiano. Inyawis ni Jesus ti panagbalin a pasurotna, a kinunana: “No ti asinoman kayatna ti sumurot kaniak, paglikudanna koma ti bagina ket bagkatenna ti kayona a pagtutuokan ket agtultuloy a surotennak.” (Mt 16:24) Dagidiay pudno a Kristiano addaanda iti naan-anay a pammati a ni Jesu-Kristo Daydiay naisangsangayan a Pinulotan ken bugbugtong nga Anak ti Dios, ti Naikari a Bin-i a nangisakripisio iti natauan a biagna kas subbot, napagungar ken naitan-ok iti makannawan ni Jehova, ket immawat iti autoridad a mangparukma kadagiti kabusorna ken mangalangon iti kinasoberano ni Jehova. (Mt 20:28; Lu 24:46; Jn 3:16; Ga 3:16; Fil 2:9-11; Heb 10:12, 13) Dagiti Kristiano matmatanda ti Biblia kas naipaltiing a Sao ti Dios, naan-anay a kinapudno, makagunggona iti panangisuro ken panangdisiplina kadagiti tattao.​—Jn 17:17; 2Ti 3:16; 2Pe 1:21.

Ad-adda pay ti makalikaguman kadagiti pudno a Kristiano ngem iti panangipakaammo laeng iti kaadda ti pammati. Nasken a ti panamati maiparangarang babaen ti ar-aramid. (Ro 10:10; San 2:17, 26) Yantangay nayanakda a managbasol, dagidiay agbalin a Kristiano agbabawi ken agbaw-ingda, ket idedikarda ti biagda ken Jehova, tapno agdaydayaw ken agserbida kenkuana, ket kalpasanna agpabautisarda iti danum. (Mt 28:19; Ara 2:38; 3:19) Masapul nga agtalinaedda a nadalus manipud pannakiabig, idolatria, ken pannangan iti dara. (Ara 15:20, 29) Uksobenda dagiti daan a personalidad agraman dagiti irarasuk ti ungetda, naalas a sasao, panagulbod, panagtakaw, panagbarbartek, ken “bambanag nga umasping kadagitoy,” ket itunosda ti biagda kadagiti prinsipio ti Biblia. (Ga 5:19-21; 1Co 6:9-11; Efe 4:17-24; Col 3:5-10) Insurat ni Pedro kadagiti Kristiano: “Awan koma kadakayo ti agsagaba a kas manangpapatay wenno mannanakaw wenno managaramid iti dakes wenno kas mannakibiang kadagiti pakaseknan ti sabali a tattao.” (1Pe 4:15) Dagiti Kristiano masapul a naasi ken naanusda, naalumamay ti kababalinda ken mabayag ti panagituredda, a siaayat a watwatenda ti panagteppel. (Ga 5:22, 23; Col 3:12-14) Ipaayan ken aywananda ti sangakabbalayanda ken ayatenda ti padada a tao kas iti bagbagida. (1Ti 5:8; Ga 6:10; Mt 22:36-40; Ro 13:8-10) Ti kangrunaan a kualidad a pakabigbigan dagiti pudno a Kristiano isu ti naisangsangayan a panagayatda iti maysa ken maysa. “Babaen iti daytoy,” kinuna ni Jesus, “maammuanto ti isuamin a dakayo dagiti adalak, no addaankayo iti ayat iti maysa ken maysa.”​—Jn 13:34, 35; 15:12, 13.

Tuladen dagiti pudno a Kristiano ti ulidan ni Jesus kas Naindaklan a Mannursuro ken Matalek a Saksi ni Jehova. (Jn 18:37; Apo 1:5; 3:14) “Inkayo . . . mangaramidkayo iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion” ti bilin ti Panguluenda. (Mt 28:19, 20) Kas panangitungpalda iti dayta, dagiti Kristiano ‘mangsaksida iti publiko ken iti binalaybalay,’ nga idagadagda kadagiti tattao iti isuamin a lugar nga agtalawda manipud Babilonia a Dakkel ket manginanama ken agtalekda iti Pagarian ti Dios. (Ara 5:42; 20:20, 21; Apo 18:2-4) Pudno a naimbag a damag daytoy, ngem ti panangiwaragawag iti kasta a mensahe ipagtengna kadagiti Kristiano ti kasta unay a pannakaidadanes ken panagsagaba, kas met laeng iti napasaran ni Jesu-Kristo. Dagiti pasurotna saanda a nangatngato ngem isuna; umanayen nga agbalinda a kas kenkuana. (Mt 10:24, 25; 16:21; 24:9; Jn 15:20; 2Ti 3:12; 1Pe 2:21) No ti maysa a tao “agsagaba kas maysa a Kristiano, saanna koma nga ibain, no di ket itultuloyna koma nga idaydayaw ti Dios iti daytoy a nagan,” imbalakad ni Pedro. (1Pe 4:16) Dagiti Kristiano ipaayda ken “Cesar” ti agpaay kadagiti nangatngato nga autoridad daytoy a lubong​—dayaw, panagraem, buis​—ngem kabayatanna agtalinaedda a naisina kadagiti aramid daytoy a lubong (Mt 22:21; Jn 17:16; Ro 13:1-7), ket gapu itoy guraen ida ti lubong.​—Jn 15:19; 18:36; 1Pe 4:3, 4; San 4:4; 1Jn 2:15-17.

Matarusan no apay a dagiti tattao nga addaan iti kakasta a nangato a prinsipio ti moralidad ken kinatarnaw, a napakuyogan iti makatukay a mensahe a naiwaragawag buyogen ti nasged a regta ken kinaprangka, ket sidadaras a nakaawis iti atension idi umuna a siglo. Kas pagarigan, dagiti panagdaliasat ni Pablo kas misionero ket nayarig iti agramramaram nga apuy iti kapanagan a nangpasged iti siniudansiudad​—Antioquia idiay Pisidia, Iconio, Listra, Derbe, ken Perga iti maysa a panagdaliasat; Filipos, Tesalonica, Berea, Atenas, ken Corinto iti sabali pay​—makagapu a dagiti tattao sumardengda, agpanunotda, ken alaenda ti takderda, no awatenda wenno laksidenda ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios. (Ara 13:14–14:26; 16:11–18:17) Rinibu a tattao ti nangpanaw kadagiti ulbod a narelihiosuan nga organisasionda, naimpusuan nga inabrasada ti Kristianidad, ken sireregta a nakipasetda iti trabaho a panangasaba kas panangtulad ken Kristo Jesus ken kadagiti apostol. Gapu iti daytoy, nagbalinda a puntiria ti pananggura ken panangidadanes, a kangrunaanna a sinugsogan dagiti ulbod a panguluen ti relihion ken dagiti napolitikaan nga agtuturay a napakaammuan iti di umiso. Ti panguluenda a ni Jesu-Kristo, ti Prinsipe ti Kappia, napapatay gapu iti pammabasol nga iyaalsa; ita dagiti Kristiano a managayat iti talna naakusarda a ‘mangrirriribuk iti siudadtayo,’ a ‘balbalintuagenda ti mapagnaedan a daga,’ ken kas tattao “a masupsupiat iti isuamin a lugar.” (Ara 16:20; 17:6; 28:22) Idi tiempo nga insurat ni Pedro ti umuna a suratna (a. 62-64 K.P.), agparang a ti aramid dagiti Kristiano pagaammo unay iti luglugar a kas iti “Ponto, Galacia, Capadocia, Asia, ken Bitinia.”​—1Pe 1:1.

Pammaneknek Dagiti Di Kristiano. Dagiti sekular a mannurat idi umuna a dua a siglo binigbigda met ti kaadda ken impluensia dagiti immuna a Kristiano iti pagano a lubongda. Kas pagarigan, ni Tacitus, Romano a historiador a nayanak idi agarup 55 K.P., dakamatenna ti sayangguseng a ni Nero ti makinggapuanan iti panangpuor iti Roma (64 K.P.), ket kalpasanna kunana: “Gapuna, tapno mapagsardeng ti sayangguseng, ni Nero insandina ti maysa a bunggoy ti tattao kas makimbasol, ket dinusana iti kakaruan a pannakaipakat ti kinaulpit. Dagitoy a tattao ket karumen gapu kadagiti bisioda [kas panangmatmat dagiti Romano iti bambanag], isuda a binirngasan dagiti umili iti Kristiano. . . . Umuna, kalpasanna, naaresto dagiti immamin a kameng ti sekta; simmaganad, kadagiti panagibutaktakda, nakaad-adu ti naibilang a nakabasol, saan unay a maigapu iti pammabasol a panangpuor no di ket ad-adda a gapu iti gura iti natauan a puli. Ket ti nagtungpalanda nabuyogan iti pannakauyaw: nakawesanda kadagiti lalat ti atap nga an-animal ket rinangrangkay a pinatay ida dagiti aso; wenno nailansada kadagiti krus, ket idi sumipngeten, napuoranda tapno agpaayda a pagsilawan iti rabii.” (The Annals, XV, XLIV) Ni Suetonius, sabali pay a Romano a historiador, nayanak idi arinunos ti umuna a siglo K.P., nangisalaysay iti paspasamak a naaramid bayat ti panagturay ni Nero, a kinunana: “Ti pannusa ket naipalak-am kadagiti Kristiano, maysa a bunggoy ti tattao a naigamer iti baro ken makadangran a panaganito.”​—The Lives of the Caesars (Nero, XVI, 2).

Ni Flavius Josephus, iti librona a Jewish Antiquities (XVIII, 64 [iii, 3]), dinakamatna ti sumagmamano a pasamak iti biag ni Jesus, ket innayonna: “Ti tribu dagiti Kristiano, a napanaganan iti nagan [ni Kristo], saanda pay laeng a nagpukaw agingga itoy nga aldaw [agarup 93 K.P.].” Ni Pliny nga Ub-ubing, gobernador ti Bitinia idi 111 wenno 112 K.P., a naipasango iti ‘parikut mainaig kadagiti Kristiano,’ nagsurat ken Emperador Trajan, nga imbalabalana dagiti pamay-an nga ar-aramatenna, kasta met nga agkidkiddaw iti balakad. “Inimtuodko kadakuada a mismo no Kristianoda,” insurat ni Pliny. No aminenda idi dayta, madusada. Nupay kasta, ti dadduma “inlibakda a Kristianoda wenno sigudda a Kristiano.” Idi nasubokda, saan laeng a nagidaton dagitoy kadagiti pagano a sakripisio no di pay ket “rinabngisda ti nagan ni Kristo: iti panagkunak, awan ti asinoman a pudpudno a Kristiano a magutugot a mangaramid kadagita a banag.” Idi sinungbatan ni Trajan daytoy a surat, kinomendaranna ni Pliny iti wagas a panangtamingna iti dayta a banag: “Sinurotmo ti umiso a pamay-an . . . iti panangusigmo kadagiti kaso ti tattao a naakusar gapu ta Kristianoda.”​—The Letters of Pliny, X, XCVI, 3, 5; XCVII, 1.

Dagiti Kristiano idi umuna a siglo ket awananda kadagiti templo, saanda a nangibangon kadagiti altar, saanda a nagaramat kadagiti krusipiho, ken awan aniaman nga intandudoda a klero a nagkawes iti naisangsangayan a pagan-anay ken titulo. Saan a rinambakan dagiti nagkauna a Kristiano dagiti aldaw ti estado ken nagkedkedanda amin a namilitariaan a panagserbi. “Ti naannad a panangusig iti isuamin nga adda nga impormasion ipakitana nga, agingga idi tiempo ni Marcus Aurelius [a nagturay idi 161-180 K.P.], awan ti Kristiano a nagsoldado; ket awan ti soldado a, kalpasan a nagbalin a Kristiano, nagtalinaed iti panagserbi iti militar.”​—The Rise of Christianity, ni E. Barnes, 1947, p. 333.

Nupay kasta, kas naipasimudaag iti surat ni Pliny, saan nga amin a nagawit iti nagan a Kristiano di nakikompromiso idi masubokda. Kas naipadton, ti espiritu ti apostasia agtigtignayen sakbay a dagiti apostol naturogda ken patay. (Ara 20:29, 30; 2Pe 2:1-3; 1Jn 2:18, 19, 22) Iti las-ud ti nakurang a 300 a tawen, ti talon ti trigo nga isu dagiti Kristiano ket riningbawan dagiti dakes a ruot dagiti apostata nga antikristo agingga payen a ti nadangkes a tao a ni Constantino a Dakkel (ti maitudtudo a makinggapuanan iti pannakapapatay ti di kumurang a pito a nasinged a gagayyem ken kakabagianna) naaddaan iti napateg nga akem iti pannakapataud ti maysa a relihion ti estado a maaw-awagan “Kristiano.”