PANAGITABON, DAGITI LUGAR A PAGITABONAN

Ti panangipumpon iti bangkay ti maysa a pimmusay a tao ket nakapatpateg kadagiti tattao idi periodo ti Biblia. Gapuna, ni Abraham, ti umuna a tao a direkta a nadakamat iti rekord kas nangaramid iti panagitabon, situtulok a nangbusbos iti kalalainganna a gatad ti kuarta tapno makaala iti maikanatad a lugar kas pagitabonan. (Kitaenyo ti GINATANG.) Dagiti Heteo (annak ni Het), a naggatangan, addaanda iti bukod a ‘kasayaatan’ a luglugar a pagitabonan. (Ge 23:3-20) Ti rukib a naala ni Abraham nagbalin a disso a pagitabonan ti pamilia, a nakaikabilan ti bagi ti asawana ken, idi agangay, ti mismo a bagina, ken dagiti bagi da Isaac, Rebecca, Lea, ken Jacob. (Ge 25:9; 49:29-32) Pakaseknan unay idi ni Jacob a ti bagina saan koma a maitabon idiay Egipto no di ket, imbes ketdi, maitabon a maikadua kadagidi ammana. (Ge 47:29-31) Daytoy ti namagbalin a nasken a maembalsamar ti bagina, a nalungsot koma bayat ti nadagaang a panagdaliasat manipud Egipto nga agturong iti rukib ti Macpela. (Ge 50:1-3, 13) Nangyebkas ni Jose iti umasping a tarigagay, ket ti bagina naembalsamar met ken naikabil iti maysa a lungon, a naguray iti tiempo ti Ipapanaw tapno mayakar. (Ge 50:24-26; Jos 24:32) Daytoy a tarigagay awan duadua a nainaig iti agpada a pammatida iti karkari ti Dios ken ebkas ti panamatida no maipapan iti pannakatungpal dagitoy inton agangay.​—Heb 11:13-22, 39.

Kas panangsurot iti ulidan ni Abraham, agparang a kaykayat idi dagiti lugar a pagitabonan ti pamilia. (2Sm 19:34-37) Da Gideon, Samson, ken Asael naikuna a tunggal maysa naitabon ‘iti lugar a pagitabonan ni amana.’ (Uk 8:32; 16:31; 2Sm 2:32) Nupay kasta, ti masansan a sasao a ‘makikaidda, wenno maitabon, kadagidi ammana’ saan a kanayon a mangipasimudaag iti pannakaikabil iti isu met laeng a disso a pagitabonan, ta daytoy a sasao naaramat mainaig iti tattao a nalawag a saan a naitabon iti isu met laeng a lugar a nakaitabonan dagidi ammada. (Ge 15:15; De 31:16; 32:50; 1Ar 2:10; Ara 13:36) No kasta, tumukoy la ketdi ngarud daytoy iti kadawyan nga iseserrekda iti Sheol (Hades), ti gagangay a tanem ti sangatauan. Ti kasta a gagangay a tanem maawagan iti “balay ti gimong maipaay iti tunggal maysa a sibibiag.”​—Job 30:23.

Ti tignay a panangitabon iti bagi ti sabali a tao ket namatmatan kas ebkas ti naayat a kinamanangngaasi, ket dagiti lallaki ti Jabes-galaad inrisgoda dagiti biagda tapno maitungpal ti kasta a panangitabon maipaay ken Saul ken iti annakna. (1Sm 31:11-13; 2Sm 2:4-6) Naibilang a didigra ti saan a pannakaitabon (Jer 14:16) ken naikuna dayta a nadibinuan a pamay-an ti panangyebkas iti panangtallikud ti Dios iti tattao gapu iti dakes a danada. (Jer 8:1, 2; 9:22; 25:32, 33; Isa 14:19, 20; idiligyo ti Apo 11:7-9.) Nabay-an ngarud a nakawalang ti bagi tapno lamuten kas pagtaraon dagiti animal ken tumatayab nga agkaan iti agruprupsa a lasag. (Sal 79:1-3; Jer 16:4) Ti nakapimpiman a ladawan iti panagkedked ni Rizpa a mangpanaw kadagiti natay a bagi ti annakna, nalabit iti las-ud ti bulbulan, agingga a naipaayanda iti pannakaitabon idi agangay ket silalawag nga iladawanna ti kinapateg a nainaig iti dayta a banag.​—2Sm 21:9-14.

Ti linteg ni Jehova babaen ken Moises nangibilin pay iti pannakaitabon dagiti kriminal. (De 21:23; idiligyo ti Jos 8:29.) Naipaayan ni Ahitofel iti pannakaitabon, nupay nagpakamatay. (2Sm 17:23) Iti isu met laeng a tiempo a panangibilin ni Solomon iti pannakapapatay ni Joab, nangipaay met kadagiti pammilin maipapan iti pannakaitabonna. (1Ar 2:31) Pinanggep ni Jehu nga ipaayanna ti nadangkes a ni Jezebel iti pannakaitabon gapu iti panangikabilanganna iti kasasaad dayta kas “anak a babai ti ari,” ngem nadaegan ti kaitungpalan ti padto ni Jehova nga isu rebbeng nga agbalin a “kas ganagan iti rabaw ti talon.”​—2Ar 9:10, 34-37; idiligyo ti 2Cr 22:8, 9.

Malaksid kadagiti kaso da Jacob ken Jose, nabatad nga impatungpal dagiti Israelita ti panagitabon iti isu met laeng nga aldaw ti ipapatay. Nasken ti nasapa a panangipumpon gapu iti napardas a panagrupsa iti gagangay a napudot a klima iti dagdaga ti Biblia. Ti naulbod nga Ananias naitabon iti las-ud ti agarup tallo nga oras ti ipapatayna. (Ara 5:5-10) Kanayonanna pay, iti sidong ti Mosaiko a Linteg, ti natay a bagi namatmatan a pagbalinenna dagidiay mangsagid iti dayta kas narugit iti las-ud ti pito-aldaw a periodo. Nupay awan duadua a ti pamunganayan a nakaibatayan daytoy a hudisial a pangngeddeng isu ti ipapatay kas bunga ti basol ken kinaimperpekto, nagpaay met a panglapped dayta iti panagwaras ti sakit ken pinagbalinna a managdaldalus dagiti nangannurot iti dayta. Dagidiay mapaay a mangannurot iti pamay-an a panaggugor a naibilin iti Linteg madusada iti ipapatay. (Nu 19:11-20; idiligyo ti De 21:22, 23.) Inaramat ni Josias ti tultulang dagiti managdaydayaw iti idolo tapno pagbalinenna a di maikari a pagdaydayawan dagiti narelihiosuan nga altarda, ken tinulawanna met dagiti lugar a pagitabonanda.​—2Ar 23:14-16; 2Cr 34:4, 5.

Maigapu iti Biblikal a panangmatmat mainaig kadagiti natay a bagi, nabatad a saan a naalagad wenno naanamongan ti panangdaydayaw kadagiti bagi ti nalatak nga ad-adipen ti Dios. Ti bagi ni Moises intabon a mismo ti Dios iti di pagaammo a disso, ket namagbalin met daytoy nga imposible ti aniaman a masanguanan a panagperegrino iti lugar a nakaitabonanna.​—De 34:5, 6; idiligyo ti Jud 9.

Nagduduma dagiti lugar a napili maipaay iti panagitabon. Ti pannakaitabon iti daga, maysa a gagangay a pamay-an iti Laud, nupay sigurado a naalagad, ket saan a napaboran unay iti Makintengnga a Daya. Ti manangtaripato ni Rebecca a ni Debora ken kasta met, uray kaskasano idi damo, ni Ari Saul ken ti annakna naitabonda iti sirok ti dadakkel a kayo. (Ge 35:8; 1Cr 10:12) Ngem agparang a kaykayatda dagiti nainkasigudan a rukib wenno dagidiay artipisial a nakali iti nalukneng nga apug a bato a gagangay unay idiay Palestina, kas iti kaso ni Abraham. Ti lugar a pagitabonan masansan a personal a nasaksakbay a nasayaat ti pannakaisaganana. (Ge 50:5; Isa 22:16; 2Cr 16:14) Ti disso mabalin nga asideg iti balay ti tao, nalabit iti maysa a minuyongan (1Sm 25:1; 1Ar 2:34; 2Ar 21:25, 26); ti sasao nga “iti balayna” saanna a kayat a sawen nga iti las-ud dayta a patakder, kas ipakita ti panamagdilig iti 2 Cronicas 33:20 ken 2 Ar-ari 21:18.

Dagiti panagsukimat ti arkeolohia mangipaay iti pamalatpatan iti kita ti luglugar a pagitabonan a naaramat kadagidi kadaanan a tiempo. Malaksid kadagiti simple a daga a tanem, idiay Palestina mabalin a dagitoy ket panteon wenno silsiled a nakungkong iti bato, masansan a kadagiti bakras ti turod. Agparang a kaykayatda idi dagiti nangato a lugar. (Jos 24:33; 2Ar 23:16; 2Cr 32:33; Isa 22:16) Ti siled mabalin nga agpaay iti maymaysa a panagitabon, a ti bangkay maikabil iti maysa a nakali a lugar iti suelo. Wenno mabalin a mayurnos agpaay iti adu a panagitabon, nga addaan atitiddog a bembenneg, tunggal maysa makalaon iti maysa a bangkay, a nataga kadagiti sikigan ti siled a nakapaidda ti pannakakungkongda kadagiti diding. Ti akikid a wangawangan a pakayusokan ti bagi matakkaban kalpasanna iti bato a natabas nga apag-isu a maitakkab. Iti dadduma a kaso, maysa a sinanbangko a nitso, wenno daplat, ti naaramid kadagiti makinlikud ken makinsikigan a diding (Mr 16:5), wenno mabalin nga adda dua nga intar ti kakasta a daplat, iti kasta mapaadu ti malaon ti lugar a pagitabonan. Mabalin pay ketdi a ti tanem buklen ti nasursurok ngem maysa a siled, nupay agparang a ti maymaysa a siled isu idi ti gagangay a kita ti tanem kadagiti Judio. No ti bagi nakaduyayyat iti daplat, siempre nasken a mapunitan ti pagserkan maibusor kadagiti panangrubbuot dagiti atap nga animal. Gapuna, ti kangrunaan a pagserkan iti siled narikpan iti dakkel a bato, a no dadduma nabisagraan kas ridaw, ken no dadduma addaan iti nagsirkulo a bato a naisaad iti maysa a pannakadalan ken maitulid iti ngarab ti pagserkan. Ti kakasta a nagsirkulo a bato mabalin nga agdagsen agingga iti maysa a tonelada wenno nasursurok pay.​—Mt 27:60; Mr 16:3, 4.

Nakasimsimple dagiti nagkauna a lugar a pagitabonan dagiti Judio. Dakkel ngarud ti nakaigidiatanda kadagiti pagano a tanem, a masansan nga addaan iti naipinta a ladladawan kadagiti diding ken dadduma pay nga arkos. Nupay nangipatakder ni Jacob iti adigi iti rabaw ti tanem ni Raquel, nalabit maysa a bato (Ge 35:20), agparang a tanda laeng daytoy, saan a monumento. (1Sm 10:2) Nadakamat met ti “lapida ti tanem” iti 2 Ar-ari 23:17 kas mangtanda iti maysa a disso a pagitabonan. Tinukoy ni Jesus dagiti tanem a “di mailasin, iti kasta magna dagiti tattao iti rabawda ket saanda nga ammo dayta.” (Lu 11:44) Agsipud ta adda naseremoniaan a pannakatulaw a nainaig kadagiti natay, masansan a napapuraw dagiti lugar a pagitabonan dagiti Judio nga umili, iti kasta mapakaammuan dagiti lumablabas iti kaadda dagita. (Mt 23:27) Naikuna a tinawen a naaramid daytoy a panangpapuraw, sakbay ti Paskua.​—The Mishnah, Shekalim 1:1.

Kalpasan ti ipapatay ti maysa a tao, kaaduanna a mabugguan ti bagi (Ara 9:37) ken masapsapuan kadagiti nasayamusom a lana ken sapsapo, a, no maibilang idi kas maysa a kita ti panagembalsamar, saan a kasta ti inaramid dagiti kadaanan nga Egipcio. (Idiligyo ti Mr 14:3-8; Jn 12:3, 7.) Kalpasanna ti bagi mabalkut iti lupot, kaaduanna nga iti lienso. (Mt 27:59; Jn 11:44) Dagiti especia a kas iti mirra ken aloe ket nakayugalian a mairagpin iti kakasta a patapat (Jn 19:39, 40), wenno ti bagi mabalin a naipaidda iti lana ken sapsapo, kas naaramid iti bagi ni Ari Asa. (2Cr 16:14) Ti dakkel a “panagpuor iti pamumpon” a nadakamat iti daytoy naud-udi a kaso ket nabatad a panangpuor iti kakasta nga especia, a mangparnuay iti nasayamusom nga insienso. Ti ulo mabalin a maabbongan iti sabali a lupot.​—Jn 20:7.

Dagiti babbai a napan iti tanem ni Jesus iti maikatlo nga aldaw tapno sapsapuanda ti bagina kadagiti especia mabalin nga inaramidda ti kasta gapu iti napardas a paspasamak iti pannakaitabon ni Jesus ket ngarud panggepda ti mangaramid iti ad-adda a kompleto a trabaho kas pamay-an a panangpreserba iti bagi iti napapaut a periodo.​—Mr 16:1; Lu 23:55, 56.

Nalabit a ti bagi naawit agingga iti disso a pagitabonan babaen iti maysa nga andas, wenno kamilia a pagitabon, a mabalin a linaga, ket maysa a dakkel a martsa ti mabalin a nangkuyog iti dayta, nalabit pakairamanan dagiti tumutokar nga agtoktokar iti naleddaang a musika. (Lu 7:12-14; Mt 9:23) Bayat ti panagsangit, sumagmamano a sasao maipapan iti pimmusay ti mabalin a mayebkas iti disso a pakaitaneman.​—2Sm 3:31-34; 2Cr 35:23-25.

Iti panaglabas ti panawen, timmaud dagiti sementerio bayat nga umad-adu ti bilang dagiti natay. Nakayugalian nga adda dagitoy iti ruar dagiti pader ti siudad. Ngem dagiti ari ti Juda naitabonda iti “Siudad ni David,” ket ti ar-ari ti Israel naitabonda iti kabesera a siudad ti makin-amianan a pagarian. (1Sm 25:1; 1Ar 22:37; 2Cr 9:31; 24:15, 16) Iti libro a Digging Up Biblical History (1931, Tomo II, p. 186), isurat ni J. G. Duncan: “Kas pagannurotan, dagiti Hebreo, nupay no dadduma nagitabonda iti las-ud dagiti pader ti siudad, kinalida dagiti tanemda a bato iti darisdis ti turod nga asideg iti siudadda. Ti kaadda dagiti tanem a bato iti maysa a darisdis ti turod masansan a sigurado a pasimudaag a ti turod iti batog wenno asideg ket addaan kadagiti agnanaed, ken, iti sabali a bangir, ti kaawan ti aniaman a pasimudaag kadagiti pagitabonan iti asideg ti maysa a disso ket sigurado a pammaneknek a saan a napagnaedan dayta a disso.” Dagiti rangkis iti aglikmut ti Jerusalem ket aduan kadagiti lugar a pagitabonan. (Idiligyo ti Isa 22:16.) Ti pannakatukoy ti “pagitaneman ti annak dagiti umili” (“ti lugar a pagitabonan dagiti kadawyan nga umili,” RS) iti Ginget ti Kidron ket patien a tumukoy iti maysa a pagitaneman maipaay kadagiti napanglaw. (Jer 26:23; 2Ar 23:6) Nadakamat met ti “talon ti agdamdamili” nga agpaay a pakaitabonan dagiti ganggannaet.​—Mt 27:7; kitaenyo ti AKELDAMA.

Ti panangpuor iti bangkay, a sisasaknap nga inannurot dagiti naud-udi a taga Babilonia, Griego, ken Romano, ket manmano kadagiti Judio. Napuoran dagiti bangkay ni Saul ken ti annakna; nupay kasta, naitabon dagiti tulang.​—1Sm 31:8-13; paliiwenyo met ti Am 6:9, 10.

Iti Hebreo a Kasuratan, ti sasao a qeʹver (“lugar a pagitabonan”; Ge 23:4) ken qevu·rahʹ (‘tanem’; Ge 35:20) naiduma ti kaipapananda iti Hebreo a sheʼohlʹ, a tumukoy, saan nga iti indibidual a tanem wenno tantanem, no di ket iti gagangay a tanem ti sangatauan, pagitaneman. Kasta met, iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti Griego a sao a taʹphos (“tanem”; Mt 27:61) ken ti sasao a mneʹma (“tanem”; Mr 15:46) ken mne·meiʹon (“pakalaglagipan a tanem”; Lu 23:55) naidumada iti sao a haiʹdes, ti Griego a katupag ti sheʼohlʹ.​—Kitaenyo ti HADES; PAKALAGLAGIPAN A TANEM; SHEOL.

Dagiti Lugar a Pagitabonan ti Ar-ari Wenno ni David. Idi Pentecostes, kinuna ni Pedro: “Ni David, nga agpadpada a pimmusay ken naitabon ket ti tanemna adda kadatayo agingga itoy nga aldaw.” (Ara 2:29) Ipamatmat daytoy nga adda pay laeng idi tawen 33 K.P. ti lugar a pagitabonan ni Ari David.

Ibaga kadatayo ti 1 Ar-ari 2:10 a naitabon ni David idiay “Siudad ni David,” ket nalawag a nagbalin daytoy kas nakayugalian a lugar a pagitabonan iti naud-udi nga ar-ari ti Juda. Sangapulo ket dua kadagiti 20 nga ar-ari a simmaruno ken David ket direkta a nadakamat a naitabon iti Siudad ni David, nupay saan a naikabil amin dagitoy kadagiti “lugar a pagitabonan ti ar-ari”​—yantangay da Jehoram, Joas (Jehoas), ken Acaz espesipiko a nadakamat a saanda a naitabon sadiay. (2Cr 21:16, 20; 24:24, 25; 28:27) Imbes a maymaysa a gagangay a tanem nga adu ti siledna, dagiti “lugar a pagitabonan ti ar-ari” ket mabalin a maysa a piho a lugar iti las-ud ti Siudad ni David a pakasarakan kadagiti tanem a pakalaglagipan ti ar-ari. Naitabon ni Ari Asa iti ‘naindaklan a lugar a pagitabonan a kinalina maipaay kenkuana idiay Siudad ni David’ (2Cr 16:14), ket naikuna a naitabon ni Ezekias iti “sasang-atan nga agturong kadagiti lugar a pagitabonan ti annak ni David.” (2Cr 32:33) Ti agkukutel nga Ari Ozias naitabon “a kadua dagidi ammana, ngem iti talon a pagitabonan a kukua ti ar-ari, ta kinunada: ‘Isu maysa nga agkukutel.’” Agparang nga ipamatmat daytoy ti pannakaikabil ti pimmusay a bagina iti daga imbes nga iti maysa a tanem a naikungkong iti bato.​—2Cr 26:23.

Maipapan iti dadduma pay nga ar-ari ti Juda, nabatad a naitabon da Manases ken Amon iti naiduma a lugar, iti “minuyongan ni Uzza.” (2Ar 21:18, 23, 26) Ti sasao a ti anak ni Amon, ti matalek nga Ari Josias, naitabon iti “pagitaneman dagidi ammana” mabalin a tumukoy kadagiti naarian a tanem iti Siudad ni David wenno kadagiti lugar a pagitabonan da Manases ken Amon. (2Cr 35:23, 24) Tallo nga ar-ari ti natay iti pannakaidestiero: da Jehoacaz (idiay Egipto), Jehoiaquin ken Zedekias (idiay Babilonia). (2Ar 23:34; 25:7, 27-30) Naipaayan ni Jehoiaquim iti kas iti “pannakaitabon ti maysa nga asno,” “naipalladaw iti pudot iti aldaw ken iti nakaro a lamiis iti rabii” kas kaitungpalan ti padto ni Jeremias.​—Jer 22:18, 19; 36:30.

Ti nalinteg a Nangato a Padi a Jehoiada napadayawan a maitabon iti “Siudad ni David a naikadua iti ar-ari,” ti kakaisuna a tao a saan a kameng ti naarian a linia a nadakamat kas naipaayan iti kasta a pannakaidaddaduma.​—2Cr 24:15, 16.

Saan pay a nasinunuo ti ayan dagitoy a naarian a lugar a pagitabonan. Maibatay iti pannakatukoy “Dagiti Lugar a Pagitabonan ni David” iti Nehemias 3:16 ken ti pannakadakamat ti “sasang-atan nga agturong kadagiti lugar a pagitabonan ti annak ni David” iti 2 Cronicas 32:33, patien ti sumagmamano a ti mabalbalin nga ayanna ket iti makin-abagatan a daya a turod ti siudad nga asideg iti Ginget Kidron. Nasarakan iti daytoy a lugar ti sumagmamano a kasla kadaanan a nakungkong-iti-bato a tantanem, a dagiti pagserkan kadagita ket nalenned a rektanggulo nga usok ti pormada. Nupay kasta, narigat a maaddaan iti positibo a panangsinunuo; komplikado ti aniaman a panagregget a panangsinunuo saan laeng a gapu iti pannakadadael ti siudad idi tawen 70 K.P. ken manen idi 135 K.P. no di ket kasta met gapu iti pannakaaramat ti makin-abagatan a paset ti siudad babaen kadagiti Romano kas pagtebbagan iti bato. Ngarud, nadadael iti kasta unay dagiti tanem a nadakamat iti ngato.

Ti mosoleo ni Reyna Helena ti Adiabene, a masarakan iti amianan ti agdama-aldaw a siudad ti Jerusalem, ket naipaayan iti makaallilaw a nagan a “Tantanem ti Ar-ari.” Iti kinapudnona naaramid dayta idi umuna a siglo K.P. ket saan koma a mapagkamalian nga isu dagiti naarian a pagitabonan a nadakamat iti salaysay ti Biblia.

“Dagiti Bangkay ti Ar-arida.” Iti Ezequiel 43:7-9 kinondenar ni Jehova ti balay ti Israel ken ti ar-arida gapu iti panangtulawda iti nasantuan a naganna babaen iti “pannakiabigda ken babaen kadagiti bangkay ti ar-arida iti ipapatayda” ket kinunana, “Ita ipanawda koma nga iyadayo kaniak ti pannakiabigda ken dagiti bangkay ti ar-arida, ket sigurado nga agtaengakto iti tengngada agingga iti tiempo a di nakedngan.” Impapan ti sumagmamano a komentarista a daytoy ipatuldona a nakabasol dagiti Judio iti panangaramidda kadagiti lugar a pagitabonan ti sumagmamano nga ari iti asideg ti disso ti templo. Iti bersikulo 7, agarup 20 a Hebreo a manuskrito ken edision ken dagiti Targum aglaonda iti sasao nga “iti ipapatayda,” idinto ta iti Masoretiko a teksto mabasa ketdi ti “dagiti nangato a dissoda,” ket kunaen ti Griego a Septuagint nga “iti nagtetengngaanda.”

Uray no ti umiso a mabasa ditoy isu ti sasao nga “iti ipapatayda,” agparang a saan a natibker a pangibatayan daytoy iti panamati nga adda asinoman kadagiti ari ti Juda a naitabon iti asideg dagiti paraangan ti templo. Yantangay narugit ti natay a bagi ti maysa a tao sigun iti Linteg, ti panangitabon iti asinoman iti asideg ti templo ket napanayag a pananginsulto iti Dios, ket ti kasta a nabatad ken nakaro a panangsalungasing iti kinasanto ti templo saan pay ketdi a naiparipirip kadagiti pakasaritaan ti ar-ari. Dagidiay nga ar-ari a saan a naipaayan iti pannakaitabon “kadagiti lugar a pagitabonan ti ar-ari” wenno “ti annak ni David” ket mabalbalin a saan a naipaayan iti natantan-ok a lugar a pagitabonan, kas iti asideg ti templo no di ket, imbes ketdi, iti saan unay a natan-ok ken saan unay a nadayaw a lugar.

Ti naing-inget a panangusig iti Ezequiel 43:7-9 ipatuldona nga idolatria ti nairaman iti saritaan ken, no kasano a ti “pannakiabig” kangrunaanna a piguratibo, kasta met a “dagiti bangkay ti ar-arida” irepresentarda dagiti natay nga idolo a nagdaydayawan ti balay ti Israel ken dagiti agtuturayda. Gapuna, iti Levitico 26:30 pinakdaaran ni Jehova dagiti Israelita a ti panagsukirda ti pakaigapuan nga isu ‘talipuposenna dagiti sagrado a nangato a dissoda ken putdenna dagiti pagsaadan ti insiensoda ket iparabawna dagiti mismo a bangkayda kadagiti bangkay dagiti makadurmen nga idoloda.’ (Idiligyo ti Jer 16:18; Eze 6:4-6.) Ipakita ti rekord a naiserrek ti kakasta nga idolo iti disso ti templo. (Eze 8:5-17) Mapaliiw met a ti sumagmamano kadagitoy nga idolo a didios ket naawagan kas ar-ari, a ti sao maipaay iti “ari” nairaman iti nagnagan a Molec (1Ar 11:7), Milcom (1Ar 11:5), ken Malcam (Jer 49:1). Maipapan kadagiti idolo a didios ti makin-amianan a pagarian, insurat ni mammadto Amos (5:26): “Ket sigurado nga awitenyonto ni Saccut nga ariyo ken ni Caiwan, ti ladladawanyo, ti bituen ti diosyo, nga inaramidyo maipaay iti bagbagiyo.” Gapuna, agparang a nadagdagsen ti rason a matmatan ti teksto kas pangkondenar iti idolatria imbes a pangtulaw iti naidedikar a disso babaen iti di umiso a pannakaitabon dagiti literal nga agtuturay.