ARAMAIKO

Kadaanan a Semitiko a pagsasao a nainaig unay iti Hebreo ken sigud nga inusar dagiti Aramaeano. (Kitaenyo ti ARAM Num. 5.) Nupay kasta, iti panaglabas ti tiempo, sinaklawna ti nadumaduma a dialekto (a ti sumagmamano kadagita naibilang kas naiduma a pagsasao) ken nasaknap ti pannakausarna, nangnangruna iti abagatan a laud nga Asia. Nangnangruna a naar-aramat ti Aramaiko manipud maikadua a milenio K.K.P. agingga iti agarup 500 K.P. Maysa dayta kadagiti tallo a pagsasao nga orihinal a nakaisuratan ti Biblia. Lima a daras nga agparang ti Hebreo a sao nga ʼAra·mithʹ ken naipatarus “iti pagsasao ti Siria” wenno “iti pagsasao nga Aramaiko.”​—2Ar 18:26; Isa 36:11; Da 2:4; Esd 4:7 (mamindua).

Ti Aramaiko iti Biblia, a naawagan Chaldee idi damo, ket masarakan iti Esdras 4:8 agingga iti 6:18 ken 7:12-26; Jeremias 10:11; ken Daniel 2:4b agingga iti 7:28. Adda met Aramaiko a sasao iti dadduma pay a paset ti Biblia, ngem awan ti masinunuo a nakaibatayan ti adu kadagiti panangpadas dagiti eskolar a mangikuna a dagiti Hebreo a sasao nagtaudda kadagiti Aramaiko a gubuayan.

Saan a pakasdaawan no adda sumagmamano nga Aramaiko a sasao a nausar, ta addaan idi dagiti Hebreo iti nasinged a pannakilangen kadagiti Aramaeano ken pannakainaig iti pagsasao nga Aramaiko iti nabayag a tiempo. Karaman kadagiti kaunaan a nakaipatarusan ti Hebreo a Kasuratan iti dadduma pay a pagsasao isu dagiti Aramaiko a Targum. Adda pirpirsay dagiti nagkauna a Targum ti sumagmamano a libro a nasarakan kadagiti Dead Sea Scroll.

Ti Pagsasao. Ti Aramaiko ken Hebreo agpada a naklasipikar kas adda iti Semitiko a pamilia dagiti pagsasao iti Amianan a Laud. Nupay ti Aramaiko naiduma unay iti Hebreo, nainaig dayta a pagsasao yantangay addaan kadagiti isu met laeng a letra iti alpabetona buyogen ti isu met laeng a nagnagan a kas iti Hebreo. Kas iti Hebreo, naisurat dayta manipud kannawan nga agpakannigid, ket idi damo konsonante amin a letra ti Aramaiko. Nupay kasta, ti Aramaiko a naaramat iti Biblia ket inikkan dagiti Masorete iti marka-bokales idi agangay, no kasano nga inikkanda met iti marka-bokales ti Hebreo. Naapektaran ti Aramaiko iti pannakaikaduana iti dadduma pay a pagsasao. Malaksid iti kaadda ti nadumaduma a Hebreo, Akkadiano, ken Persiano a nagan ti luglugar ken tattao, makita a ti Aramaiko iti Biblia ket naimpluensiaan iti Hebreo no maipapan kadagiti narelihiosuan a termino, naimpluensiaan iti Akkadiano nangnangruna no maipapan kadagiti napolitikaan ken pinansial a termino, ken kasta met iti Persiano no maipapan kadagiti termino a nainaig iti napolitikaan ken legal a bambanag.

Mainayon iti pannakipada ti letrana iti Hebreo, ti Aramaiko adda umaspinganna iti dayta no iti panagbaliwbaliw dagiti berbo, nombre, ken pronombre. Adda dua a kasasaad dagiti berbo, ti imperfect (mangipasimudaag iti di pay nalpas a tignay) ken ti perfect (mangipamatmat iti nalpasen a tignay). Ti Aramaiko agaramat iti pangmaymaysa (singular), pangdua (dual), ken pangadu (plural) ti pormana a nombre, ket addaan iti dua a gender, ti panglalaki (masculine) ken ti pangbabai (feminine). Naiduma dayta iti dadduma a Semitiko a pagsasao ta ad-adda nga aramatenna ti uni ti bokales nga a, ken iti dadduma pay a pamay-an, agraman ti sumagmamano a maipangpangruna a konsonante, kas iti d maipaay iti z ken t maipaay iti sh.

Dagiti pamunganayan a benneg. Ti Aramaiko gagangay a nabingbingay iti grupo a Makinlaud ken Makindaya. Nupay kasta, manipud iti historikal a panangmatmat, nabigbig ti sumaganad nga uppat a grupo: Daan nga Aramaiko, Opisial nga Aramaiko, Levantino nga Aramaiko, ken Aramaiko iti Daya. Naisingasing a nalabit adda idi nadumaduma a dialekto ti Aramaiko a naar-aramat iti aglawlaw ken iti las-ud ti Fertile Crescent ken Mesopotamia bayat ti maikadua a milenio K.K.P. Iti Genesis 31:47, mapaliiw ti maysa a nagdumaan dagiti nagkauna a porma ti Aramaiko ken ti Hebreo. Kalpasan ti panagkappia da Jacob ken Laban, naipasdek ti maysa a bunton ti batbato kas saksi iti nagbaetanda. Inawagan dayta ni Laban iti “Jegar-sahaduta” iti Aramaiko (Sirio), idinto ta inawagan dayta ni Jacob iti “Galeed” iti Hebreo, a dagitoy a dua a sasao kaipapananda ti “Bunton a Pangsaksi.”

Ti Daan nga Aramaiko ket nagan a nayaplikar iti sumagmamano a kitikit a natakuatan iti makin-amianan a Siria ken naikuna a napetsaan iti maikasangapulo agingga iti maikawalo a siglo K.K.P. Nupay kasta, ti maysa a baro a dialekto ti Aramaiko in-inut a nagbalin a lingua franca (kadawyan a pagsasao) wenno segundario a sangalubongan a pagsasao bayat ti tiempo ti Imperio ti Asiria, a sinuktanna ti Akkadiano kas pagsasao a naaramat iti opisial a pannakikomunikar ti gobierno kadagiti adayo a paset ti imperio babaen iti surat. Maigapu iti pannakaaramatna, daytoy a kadawyan a porma ti Aramaiko ket natukoy kas Opisial nga Aramaiko. Nagtultuloy a naaramat dayta bayat ti tiempo a ti Babilonia isu ti Kabilgan a Turay ti Lubong (625-539 K.K.P.) ken kalpasan dayta, bayat ti tiempo ti Imperio ti Persia (538-331 K.K.P.). Nangnangruna a nasaknap ti pannakausarna iti daydi a tiempo, yantangay dayta ti opisial a pagsasao ti gobierno ken komersio a nangsaklaw iti nalawa a lugar, kas pasingkedan dagiti takuat ti arkeolohia. Agparang dayta kadagiti dokumento iti cuneiform a taptapi; kadagiti ostracon, papiro, selio, sinsilio; kadagiti kitikit iti bato, ken dadduma pay. Dagitoy a kadaanan a banag nasarakan iti dagdaga a kas iti Mesopotamia, Persia, Egipto, Anatolia, makin-amianan nga Arabia; kadagiti rehion iti amianan a kas iti Bambantay ti Ural; ken iti daya iti kaadayo a kas iti Afghanistan ken Kurdistan. Ti pannakausar ti Opisial nga Aramaiko nagtultuloy bayat ti Helenistiko a periodo (323-30 K.K.P.).

Agparang a daytoy nga Opisial nga Aramaiko ti masarakan idi iti sursurat da Esdras, Jeremias, ken Daniel. Mangipaay met ti Kasuratan iti pammaneknek a ti Aramaiko ket lingua franca kadagidi a kadaanan a tiempo. Gapuna, idi maikawalo a siglo K.K.P., dagiti nadutokan a pannakangiwat maipaay ken Ari Ezekias ti Juda nagpakpakaasida ken ni Rabsaque a pannakabagi ti Asirio nga Ari Senaquerib, a kinunada: “Agsaoka, pangngaasim, kadagiti adipenmo iti pagsasao ti Siria [Aramaeano, ket ngarud, Aramaiko], ta maawatanmi; ket dika agsao kadakami iti pagsasao dagiti Judio kadagiti lapayag dagiti umili nga adda iti pader.” (Isa 36:11; 2Ar 18:26) Dagiti opisial ti Juda naawatanda ti Aramaiko, wenno Sirio, ngem nabatad a saan a naawatan dagiti gagangay nga umili kadagiti Hebreo idiay Jerusalem iti daydi a tiempo.

Sumagmamano a tawen kalpasan ti isusubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, ni Esdras a padi imbasana ti libro ti Linteg kadagiti Judio a naguummong idiay Jerusalem, ket nadumaduma a Levita ti nangilawlawag iti dayta kadagiti umili, kas kunaen ti Nehemias 8:8: “Intuloyda ti nagbasa a sipipigsa manipud iti libro, manipud iti linteg ti pudno a Dios, a naibinsabinsa dayta, ken adda panangipaay iti kaipapananna; ket intuloyda ti nangipaay iti pannakaawat iti panangbasa.” Kas karaman iti daytoy a panangibinsabinsa wenno panangted-kayulogan, mabalin a ti Hebreo a teksto naipatarus iti Aramaiko sigun iti kayuloganna, yantangay ti Aramaiko mabalin nga inrugi nga inaramat dagiti Hebreo idi addada idiay Babilonia. Awan duadua a ti panangibinsabinsa ramanenna met ti panangibuksil tapno dagiti Judio, nupay maawatanda ti Hebreo, matarusanda ti nauneg a kaipapanan ti maibasbasa idi.

Ania Idi ti Pagsasao ni Jesus? Nadumaduma ti kapanunotan dagiti eskolar maipapan iti daytoy a saludsod. Nupay kasta, maipapan kadagiti pagsasao a naaramat idiay Palestina idi adda ni Jesu-Kristo ditoy daga, kunaen ni Propesor G. Ernest Wright: “Di pagduaduaan a nadumaduma ti pagsasao a mangngeg idi kadagiti kalsada dagiti kangrunaan a siudad. Nabatad a ti Griego ken Aramaiko ti gagangay a pagsasao, ket ti kaaduan kadagiti tattao iti siudad posible a maawatanda dagita uray kadagiti ‘moderno’ wenno ‘makinlaud’ a siudad a kas iti Cesarea ken Samaria a sadiay ad-adda a gagangay a maar-aramat ti Griego. Mabalin a mangngegan dagiti Romano a soldado ken opisial nga agsasarita iti Latin, idinto ta dagiti kadawyan a Judio mabalin a nagsaoda iti maysa ken maysa iti maysa a naud-udi a kita ti Hebreo, pagsasao a, kas pagaammotayo, saan a klasikal a Hebreo ket saan met nga Aramaiko, agpapan pay pannakiaspingna kadagita a dua.” Kas kanayonan a komentona maipapan iti pagsasao nga inaramat ni Jesu-Kristo, kunaen ni Propesor Wright: “Napagdedebatean unay ti pagsasao nga inaramat ni Jesus. Awanantayo iti piho a pamay-an a panangammo no makapagsao idi iti Griego wenno Latin, ngem iti panangisuro a ministeriona, mabalin a kanayon nga inaramatna ti Aramaiko wenno ti nalatak a Hebreo nga inimpluensiaan unay ti Aramaiko. Idi nagbitla ni Pablo iti agderderraaw a bunggoy idiay Templo, naikuna a nagsao iti Hebreo (Aramid 21:40). Impapan ti kaaduan nga eskolar a tumukoy daytoy iti Aramaiko, ngem posible unay a maysa a nalatak a Hebreo ti gagangay a pagsasao idi dagiti Judio.”​—Biblical Archaeology, 1962, p. 243.

Posible a ni Jesus ken dagiti immun-una nga adalanna, kas ken apostol Pedro, no dadduma nagsaoda iti Aramaiko ti Galilea, yantangay naibaga ken Pedro iti daydi rabii a pannakatiliw ni Kristo: “Pudno a maysaka met kadakuada, ta, iti kinapudnona, ti pagsasaom ipadlawnaka.” (Mt 26:73) Mabalin a naikuna daytoy agsipud ta ti apostol agus-usar iti Aramaiko ti Galilea iti daydi a tiempo, nupay saan a masigurado dayta, wenno mabalin nga agsasao idi iti Hebreo ti Galilea a ti dialektona ket naiduma iti daydiay maar-aramat idiay Jerusalem wenno iti dadduma pay a lugar iti Judea. Iti nasapsapa a gundaway, idi dimteng ni Jesus idiay Nazaret iti Galilea ken simrek iti sinagoga sadiay, nagbasa manipud iti padto ni Isaias, a nabatad a naisurat iti Hebreo, ket kalpasanna kinunana: “Ita nga aldaw daytoy a kasuratan a kangkangngegyo natungpalen.” Saan a naibaga no daytoy a teksto ket impatarus ni Jesus iti Aramaiko. Gapuna, mabalbalin a dagiti tattao nga adda iti dayta a gundaway maawatanda ti Hebreo iti Biblia. (Lu 4:16-21) Mapaliiw met nga iti Aramid 6:1, a tumukoy iti maysa a tiempo di nagbayag kalpasan ti Pentecostes 33 K.P., nadakamat dagiti Judio a Griego ti pagsasaoda ken dagiti Judio a Hebreo ti pagsasaoda nga adda idiay Jerusalem.

Ni Propesor Harris Birkeland (The Language of Jesus, Oslo, 1954, p. 10, 11) ipamatmatna a nupay Aramaiko ti naisurat a pagsasao iti Palestina idi adda ni Jesus ditoy daga, saanna a kanayon a kayat a sawen a dayta ti inar-aramat ti adu a tattao. Kasta met, uray pay no dagiti Elephantine a Papiro a kukua ti maysa a kolonia dagiti Judio idiay Egipto naisuratda iti Aramaiko, saanna a paneknekan a dayta ti kangrunaan wenno gagangay a pagsasao iti pagtaenganda a daga, ta ti Aramaiko maysa idi a sangalubongan a pagsasao a maar-aramat maipaay iti literatura. Siempre, ti Kristiano a Griego a Kasuratan aglaon iti adu a sasao nga Aramaiko, ket nagaramat ni Jesus iti sumagmamano nga Aramaiko a sasao, bilang pagarigan. Nupay kasta, kas ikalintegan ni Birkeland, nalabit gagangay nga inaramat ni Jesus ti nalatak a Hebreo, bayat a pasaray nagusar iti Aramaiko a sasao.

Nupay mabalin nga awan pammaneknek, kas irupir ni Birkeland, a dagiti gagangay a tattao saanda a makatarus iti Aramaiko, agparang nga idi a ti edukado a mangngagas a ni Lucas inrekordna a ni Pablo nagsao kadagiti Judio “iti Hebreo” ken idi kinuna ti apostol nga adda timek manipud langit a nagsao kenkuana “iti Hebreo,” kinapudnona saan nga Aramaiko ti matuktukoy no di ket maysa a porma ti Hebreo (nupay nalabit saan a ti kadaanan a Hebreo).​—Ara 22:2; 26:14.

Mangipaay iti kanayonan a suporta a ti maysa a porma ti Hebreo ti maar-aramat idiay Palestina idi adda ni Jesu-Kristo ditoy daga isu dagiti nagkauna a pasimudaag a ni apostol Mateo immuna nga insuratna iti Hebreo ti salaysayna iti Ebanghelio. Kas pagarigan, kinuna ni Eusebius (iti maikatlo ken maikapat a siglo K.P.) a “ti ebanghelista a ni Mateo impakaammona ti Ebangheliona iti Hebreo a pagsasao.” (Patrologia Graeca, Tomo XXII, bin. 941) Ket ni Jerome (iti maikapat ken maikalima a siglo K.P.) kinunana iti librona a De viris inlustribus (Maipapan Kadagiti Nalatak a Tattao), kapitulo III: “Ni Mateo, nga isu met laeng ni Levi, a maysa nga agsingsingir iti buis ken nagbalin nga apostol, umuna iti amin insuratna ti maysa nga Ebanghelio ni Kristo idiay Judaea iti Hebreo a pagsasao ken letra agpaay a pagimbagan dagidiay nakugit a namati. . . . Kanayonanna pay, ti Hebreo a mismo ket naitalimeng agingga itoy nga aldaw iti libraria ti Cesarea, nga inkagumaan a ginupgop ti martir a ni Pamphilus.” (Patarus manipud iti Latin a teksto nga inurnos ni E. C. Richardson ken naipablaak kadagiti serye ti “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, p. 8, 9.) Gapuna, ni Jesu-Kristo kas maysa a tao ditoy daga nagusar la ketdi iti maysa a porma ti Hebreo ken iti maysa a dialekto ti Aramaiko.​—Kitaenyo ti HEBREO, II.