KANON

(ti Biblia).

Idi un-unana, ti runo (Heb., qa·nehʹ) ket naaramat kas alikamen a pagrukod. (Eze 40:3-8; 41:8; 42:16-19) Inaramat ni apostol Pablo ti ka·nonʹ mainaig iti “teritoria” a narukod kas annongenna, ken manen mainaig iti “pagannurotan iti kababalin” a pangrukodan dagiti Kristiano iti wagas ti panagtigtignayda. (2Co 10:13-16; Ga 6:16) Idi agangay, ti “kanon ti Biblia” timmukoy iti katalogo dagiti naipaltiing a libro a maikari a maaramat kas pagrukodan iti pammati, doktrina, ken kababalin.​—Kitaenyo ti BIBLIA.

Ti pannakaisurat ti maysa a narelihiosuan a libro, agraman ti pannakataginayonna iti ginasut a tawen ken ti panangbigbig dayta ti minilion a tattao ket saan nga umanay a mangpaneknek a namunganay dayta iti Dios wenno kanonikal. Masapul nga aglaon dayta kadagiti pammatalged a ti Dios ti autorna, iti kasta ipakitana nga impaltiing ti Dios. Kunaen ni apostol Pedro: “Ti padto saan a naiyeg uray kaano babaen ti pagayatan ti tao, no di ket dagiti tattao nagsaoda manipud iti Dios bayat nga idaldalan ida ti nasantuan nga espiritu.” (2Pe 1:21) No sukimaten ti kanon ti Biblia, makita a ti tunggal linaonna ket mayataday iti daytoy a pagibasaran.

Hebreo a Kasuratan. Nangrugi ti Biblia kadagiti surat ni Moises, idi 1513 K.K.P. Nataginayon kadagitoy ti bilbilin ken paglintegan ti Dios kada Adan, Noe, Abraham, Isaac, ken Jacob, kasta met dagiti alagaden iti Linteg ti tulag. Ti Pentateuch ket buklen ti lima a libro: ti Genesis, Exodo, Levitico, Numeros, ken Deuteronomio. Iti libro ti Job, a nalawag nga insurat met ni Moises, nailanad ti paspasamak kalpasan ti ipapatay ni Jose (1657 K.K.P.) ken sakbay nga imparangarang ni Moises ti kinatarnawna kas adipen ti Dios, idi tiempo nga “awan asinoman a kas ken [Job] iti daga.” (Job 1:8; 2:3) Insurat met ni Moises ti Salmo 90 ken nalabit tiSal 91.

Maibatay kadagiti mismo a linaonda, dagitoy a surat ni Moises ket sigurado a nagtaud ken impaltiing ti Dios, kanonikal, ken mapagtalkan a pagannurotan maipaay iti nasin-aw a panagdaydayaw. Saan a bukod a nakem ni Moises ti panagbalinna a panguluen ken komandante dagiti Israelita; idi damo nagkitakit ni Moises iti dayta nga annongen. (Ex 3:10, 11; 4:10-14) Imbes ketdi, ti Dios insaadna ni Moises ken inikkanna kadagiti namilagruan a pannakabalin nga uray dagiti managsalamangka a papadi ni Faraon napilitanda a mangbigbig a ti inaramid ni Moises ket namunganay iti Dios. (Ex 4:1-9; 8:16-19) Ngarud, saan a personal nga ambision ni Moises ti agbalin a bumibitla ken mannurat. Imbes ketdi, kas panagtulnogna iti bilin ti Dios ken buyogen ti nadibinuan a pammatalged ti nasantuan nga espiritu, umuna a natignay nga agsao ni Moises ket kalpasanna natignay a mangisurat iti kapaset ti kanon ti Biblia.​—Ex 17:14.

Ni Jehova a mismo ti nangyussuat iti pannakaisurat ti linlinteg ken bilbilin. Kalpasan ti panagsaona ken Moises idiay Bantay Sinai, ni Jehova “inikkanna ni Moises iti dua a tapi ti Pammaneknek, taptapi a bato a sinuratan ti ramay ti Dios.” (Ex 31:18) Mabasatayo kalpasanna, “Ket intultuloy ni Jehova a kunaen ken Moises: ‘Isuratmo maipaay kenka dagitoy a sasao.’” (Ex 34:27) Ngarud, ni Jehova ti nakikomunikar ken Moises ken nangibilin kenkuana nga isurat ken taginayonenna ti umuna a lima a libro ti kanon ti Biblia. Kanonikal dagitoy, saan a babaen ti aniaman a konseho ti tao, no di ket babaen ti anamong ti Dios sipud pay idi mangrugi ti pannakaisurat dagita.

“Apaman a nalpas nga insurat ni Moises ti sasao daytoy a linteg iti maysa a libro,” binilinna dagiti Levita, a kinunana: “Iti panangalayo iti daytoy a libro ti linteg, masapul nga ikabilyo iti sikigan ti lakasa ti tulag ni Jehova a Diosyo, ket agserbinto a kas saksi sadiay maibusor kenka.” (De 31:9, 24-26) Makapainteres ta binigbig ti Israel daytoy a rekord dagiti pannakilangen ti Dios ket saanda a sinupiat dagitoy nga impormasion. Yantangay ti adu a linaon dagita a libro ket pakaibabainan ti nasion iti pangkaaduan, mainanama a laksiden koma dagita dagiti umili no mabalbalin, ngem saan a pulos nagbalin nga isyu daytoy.

Kas ken Moises, ti bunggoy ti papadi inaramat ti Dios iti pannakataginayon dagitoy a naisurat a bilin ken iti pannakaisuro dagita kadagiti umili. Idi a ti Lakasa naipan iti templo ni Solomon (1026 K.K.P.), agarup 500 a tawen ti naglabas manipud rugi ti panangisurat ni Moises iti Pentateuko, ti dua a tapi ti bato adda pay laeng idi iti Lakasa. (1Ar 8:9) Kalpasan pay ti 384 a tawen, idi a “ti mismo a libro ti linteg” nasarakan iti balay ni Jehova bayat ti maika-18 a tawen ni Josias (642 K.K.P.), naipakita pay laeng ti nauneg a panagraem iti dayta. (2Ar 22:3, 8-20) Umasping iti dayta, kalpasan ti isusubli manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, adda “dakkel a panagrag-o” idi nagbasa ni Esdras manipud iti libro ti Linteg bayat ti walo nga aldaw nga asamblea.​—Ne 8:5-18.

Kalpasan ti ipapatay ni Moises, nainayon dagiti surat da Josue, Samuel, Gad, ken Natan (Josue, Uk-ukom, Ruth, 1 ken 2 Samuel). Adda met nainayon da Ari David ken Solomon iti daytoy umad-adu a kanon ti Nasantuan a Sursurat. Simmaruno dagiti mammadto manipud ken Jonas agingga ken Malakias, a ti tunggal maysa adda nainayonna iti kanon ti Biblia, naaddaan iti inted-Dios a namilagruan a pannakabael nga agipadto, ket naragpatda dagiti kualipikasion a makalikaguman kadagiti pudno a mammadto kas imbalabala ni Jehova, awan sabali, nagsaoda iti nagan ni Jehova, pimmudno ti padtoda, ken napagsublida dagiti umili iti Dios. (De 13:1-3; 18:20-22) Idi nasubok da Hananias ken Jeremias maipapan iti maudi a dua a kualipikasion (nga agpada a nagsaoda iti nagan ni Jehova), ti laeng sasao ni Jeremias ti pimmudno. Iti kasta, ni Jeremias ti napaneknekan a mammadto ni Jehova.​—Jer 28:10-17.

No kasano a pinaltiingan ni Jehova dagiti lallaki a nagsurat, nainkalintegan a kunaen nga iwanwan ken aywananna met ti pannakaummong ken pannakataginayon dagitoy a naipaltiing a surat tapno maaddaan ti sangatauan iti piho a pagrukodan iti kinakanoniko maipaay iti pudno a panagdaydayaw. Sigun iti Judio a tradision, adda paset ni Esdras iti daytoy a trabaho kalpasan a dagiti destiero a Judio nagnaedda manen idiay Juda. Sigurado a kualipikado iti dayta a trabaho, yantangay isu maysa kadagiti napaltiingan a mannurat ti Biblia, maysa a padi, ken kasta met a “nalaing a managkopia iti linteg ni Moises.” (Esd 7:1-11) Dagiti laeng libro ti Nehemias ken Malakias ti saan pay idi a nainayon. No kasta, ti kanon ti Hebreo a Kasuratan nakompleton idi arinunos ti maikalima a siglo K.K.P., nga aglaon iti isu met laeng a sursurat nga adda kadatayo ita.

Ti kanon ti Hebreo a Kasuratan nabingbingay iti tallo a benneg sigun iti nabayagen a patpatien: ti Linteg, dagiti Mammadto, ken ti Sursurat, wenno Hagiographa, a naikabil dagita iti 24 a libro, kas naipakita iti tsart. Gapu ta pinagtiponda ti Ruth ken Uk-ukom, kasta met ti Un-unnoy ken Jeremias, ibilang ti sumagmamano a Judio nga autoridad nga adda 22 a libro, pumada iti bilang dagiti letra iti Hebreo nga alpabeto. Nupay kasla anamonganna ti bilang a 22, kunaen ni Jerome iti pakauna a sasaona maipapan kadagiti libro ti Samuel ken Ar-ari: “Ti sumagmamano iramanda ti Ruth ken Un-unnoy iti [benneg a] Hagiographa . . . ngarud agdagup iti duapulo ket uppat a libro.”

Ti Judio a historiador a ni Josephus, kas sungbatna kadagiti kabusorna iti librona nga Against Apion (I, 38-40 [8]) idi agarup tawen 100 K.P., patalgedanna nga iti daydi a tiempo nabayagen a nakompleto ti kanon ti Hebreo a Kasuratan. Insuratna: “Saantayo nga ik-ikutan ti linaklaksa a di agtutunos a libro, nga agsusupadi iti maysa ken maysa. Dagiti librotayo, dagidiay nainkalintegan ti pannakaanamongda, ket dua ken duapulo laeng, ken aglaon iti rekord ti isuaminen a tiempo. Kadagitoy, lima ti libro ni Moises, a buklen ti linlinteg ken ti nabayagen a maikunkuna a pakasaritaan manipud itataud ti tao agingga iti ipapatay ti manangted iti linteg. . . . Manipud ipapatay ni Moises agingga ken Artaxerxes, a nangsuno ken Xerxes kas ari ti Persia, dagiti mammadto a simmaruno ken Moises insuratda ti pakasaritaan ti paspasamak kadagidi mismo a panawenda iti sangapulo ket tallo a libro. Ti nabatbati pay nga uppat a libro ket aglaon kadagiti himno iti Dios ken al-alagaden maipaay iti panagbiag ti tao.”

Ti kinakanoniko ti maysa a libro saan ngarud nga interamente wenno sangkapaset nga agpannuray iti panangakseptar wenno panangilaksid ti maysa a konseho, komite, wenno komunidad. Ti opinion ti kakasta a di napaltiingan a tattao ket agpaay laeng kas saksi iti inaramiden a mismo ti Dios babaen kadagiti autorisado a pannakabagina.

Saan a nasken ti apag-isu a bilang dagiti libro ti Hebreo a Kasuratan (napagtipon man ti dua a libro wenno napagtalinaed nga agsina). Saan met a nasken ti piho a panagsasarunoda, yantangay nagtalinaed dagita a libro kas agsisina a lukot nabayagen kalpasan a nakompleto ti kanon. Nagduduma ti urnos a pannakailista dagiti libro kadagiti kadaanan a katalogo. Kas pagarigan, iti maysa a katalogo nailista ti Isaias kalpasan ti libro ti Ezequiel. Nupay kasta, ti kapatgan a banag ket no ania dagiti libro a karaman. Iti kinapudnona, dagidiay laeng libro nga adda ita iti kanon ti addaan iti nabileg a kalintegan a maibilang kas paset ti kanon. Sipud pay idi un-unana, saanen a naakseptar dagiti panagregget a mangiraman iti dadduma pay a surat. Ti dua a konseho dagiti Judio a naangay idiay Yavne (agarup 90 K.P.) ken idiay Jamnia (agarup 118 K.P.), iti abagatan bassit ti Joppe, idi nagsasaritaanda ti Hebreo a Kasuratan, nabatad a saanda nga inraman ti amin nga Apokripa a sursurat.

Saksian ni Josephus daytoy a sapasap a kapanunotan dagiti Judio maipapan iti Apokripa a sursurat idi kunaenna: “Manipud ken Artaxerxes agingga iti tiempotayo naisuraten ti kompleto a pakasaritaan, ngem ti pategda saan a kapadpada dagiti nagkauna a rekord, gapu iti saan nga umiso a panagsasaganad dagiti mammadto. Nangipaaykami iti praktikal a pammaneknek iti panagraemmi iti bukodtayo a Kasuratan. Ta, nupay limmabasen ti kasta a nabayagen a pampanawen, awan ti asinoman a nakaitured a manginayon, wenno uray mangikkat, wenno mangsukat iti maysa a silaba; ket nainkasigudan a ti tunggal Judio, sipud aldaw ti pannakayanakna, ibilangna dagita kas bilbilin ti Dios, agbiag mayataday kadagita, ken no kasapulan, siraragsak a matay maipaay kadagita.”​—Against Apion, I, 41, 42 (8).

Daytoy nakabaybayagen a takder dagiti Judio mainaig iti kanon ti Hebreo a Kasuratan ket nakapatpateg no us-usigen ti insurat ni Pablo kadagiti taga Roma. Kuna ti apostol a “naitalek [kadagiti Judio] . . . dagiti sagrado a pammakdaar ti Dios,” pakairamanan ti pannakaisurat ken pannakasalaknib ti kanon ti Biblia.​—Ro 3:1, 2.

Dagiti nagkauna a konseho (Laodicea, 367 K.P.; Chalcedon, 451 K.P.) ken dagiti maaw-awagan amma ti iglesia nagkaykaysada a nangakseptar iti naipasdek a Judio a kanon ket linaksidda dagiti Apokripa a libro. Nupay saanda nga impasdek ti kanon ti Biblia, bigbigenda a ti espiritu ti Dios ti nangautorisar iti dayta. Karaman kadagitoy a lallaki ket: ni Justin Martyr, manangitandudo iti Kristianismo (natay idi a. 165 K.P.); Melito, “obispo” ti Sardis (maika-2 a siglo K.P.); Origen, eskolar ti Biblia (185?-254? K.P.); Hilary, “obispo” ti Poitiers (natay idi 367? K.P.); Epiphanius, “obispo” ti Constantia (manipud 367 K.P.); Gregory Nazianzus (330?-389? K.P.); Rufinus ti Aquileia, “ti de adal a Managipatarus ni Origen” (345?-410 K.P.); Jerome (340?-420 K.P.), eskolar ti Biblia iti Latin nga iglesia ken nanggupgop iti Vulgate. Iti pakauna a sasaona maipapan kadagiti libro ti Samuel ken Ar-ari, kalpasan nga imbinsabinsana ti 22 a libro ti Hebreo a Kasuratan, kuna ni Jerome: “Ti aniaman a mainayon kadagitoy, masapul a maikabil iti apokripa.”

Ti makakombinsir unay a pammaneknek a kanoniko ti Hebreo a Kasuratan isu ti di masupiat a sao ni Jesu-Kristo ken dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Saanda a dinakamat ti apag-isu a bilang dagiti libro. Ngem sigun iti kinunada, nalawag nga awan dagiti Apokripa a libro iti kanon ti Hebreo a Kasuratan.

Adda idi piho a koleksion ti Nasantuan a Sursurat a pagaammo ken binigbig ni Jesu-Kristo, dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ken dagidiay nakaiturongan ti sasao ken suratda. No awan dayta a koleksion, saanda koman a nagaramat iti sasao a kas ti “Kasuratan” (Mt 22:29; Ara 18:24); “nasantuan a Kasuratan” (Ro 1:2); “ti nasantuan a sursurat” (2Ti 3:15); ti “Linteg,” a masansan a kaipapananna ti intero a pakadagupan ti Kasuratan (Jn 10:34; 12:34; 15:25); “ti Linteg ken dagiti Mammadto,” a naaramat kas kadawyan a termino a tumukoy iti intero a Hebreo a Kasuratan saan ket a ti umuna ken maikadua a benneg laeng dagidiay a Kasuratan (Mt 5:17; 7:12; 22:40; Lu 16:16). Idi tinukoy ni Pablo ti “Linteg,” nagadaw manipud iti Isaias.​—1Co 14:21; Isa 28:11.

Ti orihinal a Griego a Septuagint imposible unay a naglaon kadagiti Apokripa a libro. (Kitaenyo ti APOKRIPA.) Ti sumagmamano kadagitoy a libro a mapagduaduaan ti namunganayanda ket in-inut a nakastrek kadagiti simmaganad a kopia ti Septuagint a naiwaras idi kaaldawan ni Jesus. Ngem uray pay kasta, ni Jesus wenno uray dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan saanda a nagadaw kadagita nupay inaramatda ti Septuagint. Pulos a saanda nga inawagan ti aniaman nga Apokripa a sursurat kas “Kasuratan” wenno gapuanan ti nasantuan nga espiritu. Gapuna, dagiti linaon dagiti Apokripa a libro saanda a paneknekan a dagita ket impaltiing ti Dios ken pinatalgedan dagiti nagkauna a napaltiingan a mannurat ti Hebreo a Kasuratan. Kanayonanna pay, dagitoy a libro ket saan a pinasingkedan ni Jesus ken dagiti apostol nga inanamongan ti Dios. Nupay kasta, inanamongan ni Jesus ti Hebreo a kanon, a tinukoyna ti intero a Hebreo a Kasuratan idi kinunana: “Amin a bambanag a naisurat . . . iti linteg ni Moises ken kadagiti Mammadto ken kadagiti Salmo.” (Lu 24:44) Dagiti Salmo ti kaunaan ken kaatiddogan a libro iti benneg a naawagan Hagiographa wenno Nasantuan a Sursurat.

Nakapatpateg met ti sasao ni Jesus iti Mateo 23:35 (ken iti Lu 11:50, 51): “Tapno umay kadakayo dagiti amin a nalinteg a dara a naibuyat iti daga, manipud iti dara ni nalinteg nga Abel agingga iti dara ni Zacarias nga anak ni Baraquias, a pinapatayyo iti nagbaetan ti santuario ken ti altar.” No tiempo ti pagbasarantayo, napapatay ni mammadto Uria bayat ti panagturay ni Jehoiaquim, nasurok a dua a siglo kalpasan ti pannakapapatay ni Zacarias idi dandani agngudon ti panagturay ni Jehoas. (Jer 26:20-23) Isu a no kinayat koma a dakamaten ni Jesus ti intero a listaan dagiti martir, apay a saanna nga imbaga a ‘manipud ken Abel agingga ken Uria’? Nalawag a gapu ta ti pasamak maipapan ken Zacarias ket masarakan iti 2 Cronicas 24:20, 21, adda ngarud iti asideg ti pagpatinggaan ti nabayagen a maikunkuna a Hebreo a kanon. Gapu itoy, ti sasao ni Jesus sinaklawna dagiti amin a napapatay a saksi ni Jehova a nadakamat iti Hebreo a Kasuratan, manipud ken Abel a nailanad iti umuna a libro (Genesis) agingga ken Zacarias a nadakamat iti maudi a libro (Cronicas), ket umasping dayta iti pagsasaotayo a “manipud Genesis agingga iti Apocalipsis.”

Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti pannakaisurat kasta met ti pannakaummong ti 27 a libro a mangbukel iti kanon ti Kristiano a Griego a Kasuratan ket umasping iti naaramid iti Hebreo a Kasuratan. Ni Kristo “nangted kadagiti sagut a tattao,” wen, “intedna ti sumagmamano kas apostol, ti sumagmamano kas mammadto, ti sumagmamano kas managebanghelio, ti sumagmamano kas papastor ken mannursuro.” (Efe 4:8, 11-13) Yantangay adda kadakuada ti nasantuan nga espiritu ti Dios, nangipasdekda iti umiso a doktrina maipaay iti kongregasion Kristiano ken, “babaen iti pammalagip,” inulitda ti adu a bambanag a nailanaden iti Kasuratan.​—2Pe 1:12, 13; 3:1; Ro 15:15.

Iti ruar ti mismo a Kasuratan, adda pammaneknek nga idi pay 90-100 K.P., di kumurang a sangapulo kadagiti surat ni Pablo ti naummongen a sangsangkamaysa. Sigurado a sakbay pay dayta a tiempo, dagiti Kristiano pinagkaykaysadan nga inummong ti naipaltiing a Nakristianuan a sursurat.

Mabasatayo nga “idi dandani agngudon ti umuna a siglo, ni Clemente nga obispo ti Roma pagaammona ti surat ni Pablo iti iglesia idiay Corinto. Iti kalpasan [ni Clemente], ti sursurat da Ignatius (obispo ti Antioquia) ken Polycarp (obispo ti Smirna) patalgedanda ti pannakaiwaras dagiti surat ni Pablo idi [a. 120 K.P.].” (The International Standard Bible Encyclopedia, inurnos ni G. W. Bromiley, 1979, Tomo 1, p. 603) Da Clemente ti Roma (30?-100? K.P.), Polycarp (69?-155? K.P.), ken Ignatius ti Antioquia (maudi a paset ti umuna ken nasapa a paset ti maikadua a siglo K.P.) ket nagkauna a mannurat a nagaramat kadagiti sasao a naadaw ken nasitar manipud nadumaduma a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ipakita daytoy a pagaammoda dagidiay a kanonikal a sursurat.

Ni Justin Martyr (natay idi a. 165 K.P.), iti librona a “Dialogue With Trypho, a Jew” (XLIX), inaramatna ti sasao nga “adda a naisurat” idi nagadaw iti Mateo, nga inaramat met dagiti mannurat ti Ebanghelio no tukoyenda ti Hebreo a Kasuratan. Pudno met dayta iti maysa nga immun-una a libro a saan a nainaganan ti autorna, “The Epistle of Barnabas” (IV). Ni Justin Martyr iti “The First Apology” (LXVI, LXVII) tukoyenna dagiti “personal a kapadasan dagiti apostol” kas “dagiti Ebanghelio.”​—The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, p. 220, 139, 185, 186.

Indeklara ni Theophilus ti Antioquia (maika-2 a siglo K.P.): “Dagiti mammadto ken dagiti Ebanghelio nangyebkasda kadagiti pammasingked maipapan iti kinalinteg nga ikalkalikagum ti linteg agsipud ta nagsaoda amin kas pinaltiingan ti maysa nga Espiritu ti Dios.” Iti kasta aramaten ni Theophilus ti sasao a kas ti ‘kunaen ti Ebanghelio’ (nga inadawna ti Mt 5:28, 32, 44, 46; 6:3) ken “ti nadibinuan a sao ipaayannatayo kadagiti pammilin” (nga inadawna ti 1Ti 2:2 ken Ro 13:7, 8).​—The Ante-Nicene Fathers, 1962, Tomo II, p. 114, 115, “Theophilus to Autolycus” (XII, XIII).

Idi arinunos ti maikadua a siglo, di mapagduaduaan a nakompleton ti kanon ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ket makitatayo a dagiti tattao a kas kada Irenaeus, Clemente ti Alejandria, ken Tertullian binigbigda dagiti surat a mangbukel iti Kristiano a Kasuratan kas addaan iti autoridad a kapadpada ti Hebreo a Kasuratan. Iti panangtukoyna iti Kasuratan, saan a nakurkurang ngem 200 a daras a nagadaw ni Irenaeus manipud iti sursurat ni Pablo. Kunaen ni Clemente a sungbatanna dagiti kabusorna babaen iti “Kasuratan a patienmi kas adda bilegna manipud iti di nakedngan nga autoridad daytoy,” kayatna a sawen, “babaen iti linteg ken kadagiti mammadto, ken babaen pay iti bendito nga Ebanghelio.”​—The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, p. 409, “The Stromata, or Miscellanies.”

Adda dagiti nangsupiat iti kinakanoniko ti sumagmamano nga indibidual a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ngem nakapuy unay dagiti argumento maibusor kadagita. Kas pagarigan, narabaw laeng a panagrasrason ti pananglaksid dagiti kritiko iti libro ti Hebreo gapu laeng ta saan a naglaon iti nagan ni Pablo ken gapu ta naiduma bassit ti estilona iti dadduma pay a surat ni Pablo. Napaliiw ni B. F. Westcott a “ti kinakanoniko ti Surat ket saan laeng nga agpannuray iti kinapudno nga insurat dayta ni Pablo.” (The Epistle to the Hebrews, 1892, p. lxxi) Nakapuy ti panangkuestionar a maibatay iti di pannakainagan ti mannurat gapu ta ti Hebreo adda iti Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶) (napetsaan iti las-ud ti 150 a tawen iti ipapatay ni Pablo), nga aglaon iti Hebreo agraman iti walo a dadduma pay a surat ni Pablo.

No dadduma, ti kinakanoniko dagiti babassit a libro a kas ti Santiago, Judas, Maikadua ken Maikatlo a Juan, ken Maikadua a Pedro ket napagduaduaan maigapu ta dagiti nagkauna a mannurat saanda unay a nagadaw kadagitoy a libro. Nupay kasta, ¹/36 laeng ti dagup dagitoy babassit a libro no idilig iti intero a Kristiano a Griego a Kasuratan, iti kasta manmano laeng ti posibilidad a matukoy dagita. Mainaig itoy, mapaliiw nga inadaw ni Irenaeus ti Maikadua a Pedro bilang addaan iti isu met laeng a pammaneknek iti kinakanoniko kas iti dadduma pay a surat iti Griego a Kasuratan. Pudno met dayta maipapan iti Maikadua a Juan. (The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, p. 551, 557, 341, 443, “Irenæus Against Heresies”) Ti kinakanoniko ti Apocalipsis, a linaksid met ti sumagmamano, ket pinatalgedan ti adu a nagkauna a komentarista, a pakairamanan da Papias, Justin Martyr, Melito, ken Irenaeus.

Nupay kasta, ti pudpudno a pagibatayan iti kinakanoniko ket saan a no namin-ano a naadaw ti maysa a libro wenno siasino a di apostol a mannurat ti nangdakamat iti dayta. Dagiti linaon ti mismo a libro masapul a paneknekanda a gapuanan dayta ti nasantuan nga espiritu. Gapu iti dayta, saan a mabalin nga aglaon kadagiti inaanito a pammati wenno demonismo, ket saanna met nga iparegta ti panagdaydayaw iti parsua. Masapul a naan-anay a makitunos ken makikaykaysa iti dadduma pay a paset ti Biblia, iti kasta suportaranna ti kinaautor ni Jehova a Dios. Ti tunggal libro masapul nga umataday iti nadibinuan a “pagtuladan iti makapasalun-at a sasao” ken tumunos iti sursuro ken ar-aramid ni Kristo Jesus. (2Ti 1:13; 1Co 4:17) Nalawag nga inanamongan ti Dios dagitoy nga apostol, ket mismo a pinatalgedanda ti dadduma pay a mannurat a kas kada Lucas ken Santiago a kabsat ni Jesus iti ina. Babaen iti nasantuan nga espiritu, dagiti apostol ‘nailasinda ti naipaltiing a sasao’ no dagita a sasao ket nagtaud iti Dios wenno saan. (1Co 12:4, 10) Idi natay ni Juan, ti maudi nga apostol, nagpatinggan ti linia dagiti lallaki a pinaltiingan ti Dios. Ngarud, nakompleto ti kanon ti Biblia idi naisurat ti Apocalipsis, ti Ebanghelio ni Juan, ken ti tallo a sursuratna.

Buyogen ti natunos a panagkaykaysa ken kinatimbengda, ti 66 a kanonikal a libro ti Bibliatayo patalgedanda ti kinamaymaysa ken kinakompleto ti Biblia ket idatagda dayta kadatayo kas pudpudno a Sao ni Jehova a naglaon iti naipaltiing a kinapudno, a nataginayon agingga ita maibusor kadagiti amin a bumusbusor iti dayta. (1Pe 1:25) Maipapan iti kompleto a listaan ti 66 a libro a mangbukel iti intero a kanon ti Biblia, dagiti mannurat, no kaano a nairingpas dagiti libro, ken ti tiempo a saklawen ti tunggal libro, kitaenyo ti “Listaan Dagiti Libro ti Biblia Sigun iti Pannakalpasda” iti artikulo a BIBLIA.​—Kitaenyo met ti saggaysa nga artikulo maipaay iti tunggal libro ti Biblia.

[Tsart iti panid 1335]

JUDIO A KANON TI KASURATAN

Ti Linteg

1. Genesis

2. Exodo

3. Levitico

4. Numeros

5. Deuteronomio

Dagiti Mammadto

6. Josue

7. Uk-ukom

8. 1, 2 Samuel

9. 1, 2 Ar-ari

10. Isaias

11. Jeremias

12. Ezequiel

13. Ti Sangapulo ket Dua a Mammadto (Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Mikias, Nahum, Habakuk, Sofonias, Haggeo, Zacarias, Malakias)

Ti Sursurat (Hagiographa)

14. Salmo

15. Proverbio

16. Job

17. Kanta ni Solomon

18. Ruth

19. Un-unnoy

20. Eclesiastes

21. Ester

22. Daniel

23. Esdras, Nehemias

24. 1, 2 Cronicas