PITOPULO A LAWAS
Naimpadtuan a periodo ti tiempo a natukoy iti Daniel 9:24-27, a bayat dayta a periodo mabangon manen ti Jerusalem, ket ti Mesias agparang ken kalpasanna magessat; kalpasan dayta a periodo, malangalang ti siudad kasta met ti nasantuan a disso.
Iti umuna a tawen ni Dario nga “anak ni Asuero iti bin-i dagiti Medo,” natarusan ni mammadto Daniel manipud iti padto ni Jeremias nga asidegen ti tiempo a pannakaluk-at dagiti Judio manipud Babilonia ken ti isusublida idiay Jerusalem. Kalpasanna, ni Daniel sigaganetget a sinapulna ni Jehova iti kararag, maitunos iti sasao ni Jeremias: “‘Ket pudno unay nga awagandakto ken umaykayo ken agkararagkayo kaniak, ket denggenkayto. Ket pudno a sapulendakto ket masarakandak, ta birokendakto buyogen ti isuamin a pusoyo. Ket bay-akto a mabirokandak,’ kuna ni Jehova. . . . ‘Ket isublikayto iti disso a manipud iti dayta impaidestierokayo.’”—Jer 29:10-14; Da 9:1-4.
Bayat nga agkarkararag idi ni Daniel, imbaon ni Jehova ti anghelna a ni Gabriel buyogen ti maysa a padto, a ti gistay amin a komentarista ti Biblia akseptarenda a Mesianiko dayta a padto, nupay kasta unay ti panagduduma ti pannakaawatda iti dayta. Kinuna ni Gabriel:
“Adda pitopulo a lawas a naikeddeng iti ilim ken iti nasantuan a siudadmo, tapno gibusan ti salungasing, ken tapno pagpatinggaen ti basol, ken tapno mangaramid iti panangabbong maipaay iti biddut, ken tapno mangyeg iti kinalinteg maipaay kadagiti tiempo a di nakedngan, ken tapno mangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto, ken tapno pulotan ti Santo dagiti Sasanto. Ket rebbeng nga ammuem ken maaddaanka iti pannakatarus a manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti Mesias a Panguluen, addanto pito a lawas, kasta met innem a pulo ket dua a lawas. Isu agsublinto ket pudno a mabangon manen, nga addaan iti publiko a plasa ken kanal, ngem iti karirigatan kadagiti tiempo. Ket kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas magessatto ti Mesias, nga awan aniaman nga agpaay kenkuana. Ket ti siudad ken ti nasantuan a disso dadaelento ti ili ti maysa a panguluen nga um-umay. Ket ti panungpalanna babaento iti layus. Ket agingga iti panungpalan addanto gubat; ti naikeddeng ket dagiti panaglangalang. Ket ipaalagadnanto ti tulag kadagiti adu iti maysa a lawas; ket iti kagudua ti lawas pasardengennanto ti sakripisio ken daton a sagut. Ket iti payak dagiti makarimon a banag addanto daydiay mamaglangalang; ket agingga iti panangtalipupos, ti mismo a banag a naikeddeng maibukbokto met iti rabaw daydiay langalang.”—Da 9:24-27.
Maysa a Mesianiko a Padto. Nabatad unay a daytoy a padto ket “saniata” no maipapan iti panangammo iti kinasiasino ti Mesias. Nakapatpateg ti panangsinunuo iti tiempo a panangrugi ti 70 a lawas, kasta met ti kaatiddogda. No literal dagitoy a lawas, a ti tunggal lawas buklen ti pito nga aldaw, mabalin a saan a natungpal ti padto, a dayta ket imposible (Isa 55:10, 11; Heb 6:18), wenno mabalin a dimteng ti Mesias nasurok a 24 a siglo ti napalabasen, idi kaaldawan ti Imperio ti Persia, ken saan nga ammo ti kinasiasinona. Iti naud-udi a nadakamat, saan a naragpat wenno natungpal ti sabsabali pay a pinullo a kualipikasion maipaay iti Mesias nga espesipiko a nadakamat iti Biblia. No kasta, nabatad a ti 70 a lawas mangisimbolo iti at-atiddog pay a tiempo. Pudno unay, ti kasasaad dagiti pasamak a nadeskribir iti padto ipakitana a saan a mabalin a napasamak dagita iti literal a 70 a lawas, wenno nasurok bassit a makatawen ken uppat a bulan. Umanamong ti kaaduan nga eskolar ti Biblia a dagiti “lawas” iti padto ket lawlawas ti tawtawen. Iti sumagmamano a patarus, mabasa ti “pitopulo a lawas ti tawtawen” (AT, Mo, RS); ti Tanakh, baro a patarus ti Biblia nga impablaak ti Jewish Publication Society idi 1985, iramanna met daytoy a patarus iti maysa a footnote.—Kitaenyo ti Da 9:24, Rbi8 ftn.
Kaano nga aktual a nangrugi ti naimpadtuan a “pitopulo a lawas”?
No maipapan iti panangrugi ti 70 a lawas, ni Nehemias ket impaayan ni Ari Artaxerxes ti Persia iti pammalubos, idi maika-20 a tawen ti turayna, iti bulan ti Nisan, a bangonenna manen ti pader ken ti siudad ti Jerusalem. (Ne 2:1, 5, 7, 8) Kadagiti kalkulasionna maipapan iti panagturay ni Artaxerxes, nalawag a nagaramat ni Nehemias iti tawen ti kalendario a nangrugi iti bulan ti Tisri (Setiembre-Oktubre), kas iti agdama a sibil a kalendario dagiti Judio, ken nagpatingga iti bulan ti Elul (Agosto-Setiembre) kas ti maika-12 a bulan. Saan nga ammo no daytoy ket bukodna a pattapatta wenno ti pamay-an ti panagpattapatta a naaramat idiay Persia maipaay kadagiti espesipiko a panggep.
Ti sumagmamano mabalin a supiatenda ti kadakdakamat a sasao ken mabalin nga ipatuldoda ti Nehemias 7:73, a dakamaten ni Nehemias a ti Israel naummong kadagiti siudadda iti maikapito a bulan—a ti binulan a panagsasaganad ditoy ket naibatay iti tawen a mangrugi iti Nisan ken agngudo iti Nisan. Ngem ditoy, agkopkopia idi ni Nehemias manipud iti “libro ti pannakaipasalista a mayannurot iti kapuonan dagidiay simmang-at idi damo” a kadua ni Zorobabel, idi 537 K.K.P. (Ne 7:5) Manen, desdeskribiren ni Nehemias ti pannakarambak ti Piesta dagiti Abong-abong idi kaaldawanna kas napasamak iti maikapito a bulan. (Ne 8:9, 13-18) Maikanatad laeng daytoy agsipud ta kunaen ti salaysay a nasarakanda ti imbilin ni Jehova a “naisurat iti linteg,” ket iti dayta a linteg, iti Levitico 23:39-43, kunaenna a ti Piesta dagiti Abong-abong maaramid “iti maikapito a bulan” (awan sabali, iti sagrado a kalendario, manipud Nisan agingga iti Nisan).
Nupay kasta, kas pammaneknek a mangipasimudaag a mabalin a nagaramat ni Nehemias iti tawen a mangrugi iti otonio ken agngudo iti otonio idi tinukoyna ti sumagmamano a pasamak, mabalin nga idiligtayo ti Nehemias 1:1-3 iti Ne 2:1-8. Iti umuna a teksto, ibagana maipapan iti panangawatna iti dakes a damag maipapan iti kasasaad ti Jerusalem, idi Kislev (maikatlo a bulan iti sibil a kalendario ken maikasiam iti sagrado a kalendario) iti maika-20 a tawen ni Artaxerxes. Iti maikadua a teksto, idatagna ti kiddawna iti ari a mapalubosan koma a mapan ket bangonenna manen ti Jerusalem, ket maipaayan iti pammalubos iti bulan ti Nisan (maikapito iti sibil a kalendario ken umuna iti sagrado), ngem iti las-ud pay laeng ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes. Gapuna, nabatad a saan a bilbilangen ni Nehemias ti tawtawen ti panagturay ni Artaxerxes maibatay iti Nisan-agingga-iti-Nisan a tawen.
Tapno maipasdek ti tiempo maipaay iti maika-20 a tawen ni Artaxerxes, subliantayo ti pagnguduan ti panagturay ni amana ken sinunuanna a ni Xerxes, a natay iti naud-udi a paset ti 475 K.K.P. Ti tawen ti isasagpat ni Artaxerxes nangrugi ngarud idi 475 K.K.P., ket ti umuna a tawen ti panagturayna mabilang manipud 474 K.K.P., kas ipasimudaag ti dadduma a pammaneknek manipud iti pakasaritaan. Ti ngarud maika-20 a tawen ti turay ni Artaxerxes ket 455 K.K.P.—Kitaenyo ti PERSIA, DAGITI PERSIANO (Panagturay da Xerxes ken Artaxerxes).
“Iruruar ti Sao.” Kuna ti padto nga adda 69 a lawas ti tawtawen “manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti Mesias a Panguluen.” (Da 9:25) Ti sekular a pakasaritaan, agraman ti Biblia, mangipaay iti pammaneknek a ni Jesus napan ken Juan ket nabautisaran, iti kasta nagbalin kas Daydiay Napulotan, ti Mesias a Panguluen, iti nasapa a paset ti otonio ti tawen 29 K.P. (Kitaenyo ti JESU-KRISTO [Tiempo ti Pannakaipasngayna, Kapaut ti Ministeriona].) No kalkularen a pasanud manipud iti daytoy a pagikugnalan a tiempo iti pakasaritaan, masinunuotayo a ti 69 a lawas ti tawtawen ket nangrugi idi 455 K.K.P. Iti dayta a tawen, napasamak ti naisangsangayan nga “iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem.”
Iti Nisan (Marso-Abril) ti maika-20 a tawen ti turay ni Artaxerxes (455 K.K.P.), indawat ni Nehemias iti ari: “No naimbag ti adipenmo iti sanguanam, . . . ibaonnak idiay Juda, idiay siudad dagiti lugar a pagitabonan dagidi ammak, tapno bangonek koma manen dayta.” (Ne 2:1, 5) Ti ari impaayna ti pammalubos, ket inaramid ni Nehemias ti nawatiwat a panagdaliasat manipud Susan agingga idiay Jerusalem. Idi agarup maikapat ti Ab (Hulio-Agosto), kalpasan a sinukimatna dagiti pader iti rabii, imbilin ni Nehemias kadagiti Judio: “Umaykayo ket bangonentayo manen ti pader ti Jerusalem, tapno saantayo nga agtultuloyen nga umsi.” (Ne 2:11-18) Gapuna, ti “iruruar ti sao” a mangbangon manen iti Jerusalem, kas inautorisaran ni Artaxerxes, ket impatungpal ni Nehemias idiay Jerusalem iti dayta met laeng a tawen. Silalawag nga ipasdek daytoy ti 455 K.K.P. kas tawen a pangirugian iti panangbilang iti 70 a lawas.
Nairingpas ti panangtarimaan kadagiti pader idi maika-25 nga aldaw ti Elul (Agosto-Setiembre), iti 52 laeng nga aldaw. (Ne 6:15) Kalpasan ti pannakabangon manen dagiti pader, nagtultuloy ti pannakatarimaan ti nabati a paset ti Jerusalem. No maipapan iti umuna a pito a “lawas” (49 a tawen), ni Nehemias, babaen iti tulong ni Esdras ken, kalpasan dayta, ti dadduma pay a mabalin a nangsuno kadakuada, nagtrabahoda, “iti karirigatan kadagiti tiempo,” buyogen ti kinarikut manipud iti uneg, iti nagtetengngaan dagiti Judio a mismo, ken manipud iti ruar, iti biang dagiti Samaritano ken dadduma pay. (Da 9:25) Ti libro ti Malakias, a naisurat kalpasan ti 443 K.K.P., babalawenna ti dakes a kasasaad a nakatnagan idin ti Judio a kinapadi. Ti panagsubli ni Nehemias idiay Jerusalem kalpasan ti maysa nga isasarungkar ken Artaxerxes (idiligyo ti Ne 5:14; 13:6, 7) ket naipagarup a napasamak kalpasan daytoy. Saan nga ipalgak ti Biblia no kasano kabayag kalpasan ti 455 K.K.P. a personal nga intuloyna dagiti panagreggetna a mangbangon iti Jerusalem. Nupay kasta, ti trabaho a nasken idi a mairingpas ket nabatad a nalpas iti las-ud ti 49 a tawen (pito a lawas ti tawtawen), ket ti Jerusalem ken ti templona nagtalinaed maipaay iti iyaay ti Mesias.—Kitaenyo ti MALAKIAS, LIBRO TI (Tiempo ti Pannakaisuratna).
Idadateng ti Mesias Kalpasan ti ‘Innem a Pulo ket Siam a Lawas.’ No maipapan iti simmaganad nga “innem a pulo ket dua a lawas” (Da 9:25), yantangay dagitoy ket paset ti 70 ken nailanad kas maikadua, agtultuloyda manipud iti nagpatinggaan ti “pito a lawas.” Gapuna, ti tiempo “manipud iruruar ti sao” a mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti “Mesias a Panguluen” ket 7 manayonan iti 62 a “lawas,” wenno 69 a “lawas”—483 a tawen—manipud tawen 455 K.K.P. agingga iti 29 K.P. Kas nadakamaten, iti otonio dayta a tawen, 29 K.P., nabautisaran ni Jesus iti danum, napulotan iti nasantuan nga espiritu, ken inrugina ti ministeriona kas “Mesias a Panguluen.”—Lu 3:1, 2, 21, 22.
Gapuna, adu a siglo a nasaksakbay, impasdek ti padto ni Daniel ti eksakto a tawen nga idadateng ti Mesias. Nalabit dagiti Judio idi umuna a siglo K.P. nangaramidda kadagiti kalkulasion maibatay iti padto ni Daniel, ket ngarud sisasalukagda maipapan iti panagparang ti Mesias. Ibaga ti Biblia: “Ita bayat nga adda a siiinanama dagiti tattao ken irasrasonda amin iti puspusoda ti maipapan ken Juan: ‘Isu ngata ti Kristo?’” (Lu 3:15) Nupay segseggaanda idi ti Mesias, nabatad a saanda a maipasdek ti eksakto a bulan, lawas, wenno aldaw nga idadatengna. Gapuna, pinampanunotda no ni Juan isu ti Kristo, nupay nabatad nga inrugi ni Juan ti ministeriona idi primavera ti 29 K.P., agarup innem a bulan sakbay a dimmatag ni Jesus maipaay iti bautismo.
‘Magessat’ iti kagudua ti lawas. Ni Gabriel kinunana pay ken Daniel: “Kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas magessatto ti Mesias, nga awan aniaman nga agpaay kenkuana.” (Da 9:26) Maysa a tiempo kalpasan ti panagngudo ti ‘pito a nanayonan iti innem a pulo ket dua a lawas,’ iti kinapudnona agarup tallo ket kagudua a tawen kalpasanna, ni Kristo nagessat iti ipapatay iti kayo a pagtutuokan, nga insukona amin nga adda kenkuana, kas subbot maipaay iti sangatauan. (Isa 53:8) Ipakita ti pammaneknek a ti umuna a kagudua ti “lawas” ket binusbos ni Jesus iti ministerio. Iti maysa a gundaway, mabalbalin nga idi otonio ti 32 K.P., nangted iti maysa a pangngarig, nalawag a tuktukoyenna ti Judio a nasion kas kayo a higos (idiligyo ti Mt 17:15-20; 21:18, 19, 43) a di nakapataud iti bunga iti las-ud ti “tallo a tawen.” Ti agay-aywan iti kaubasan kinunana iti makinkukua iti kaubasan: “Apo, bay-am pay dayta iti daytoy a tawen, agingga a kaliak ti aglawlawna ken mangikabilak iti ganagan; ket no ngarud mangpataud iti bunga iti masanguanan, nasayaat ken naimbag; ngem no saan, pukanemto dayta.” (Lu 13:6-9) Mabalin a tuktukoyenna idi ditoy ti periodo ti tiempo ti mismo a ministeriona iti dayta a di mangipangpangag a nasion, a dayta a ministerio nagtultuloy agingga iti dayta a kanito iti uneg ti agarup tallo a tawen ken agtultuloy pay idi iti maikapat a tawen.
Tulag maipaalagad “iti maysa a lawas.” Kunaen ti Daniel 9:27: “Ket ipaalagadnanto ti tulag kadagiti adu iti maysa a lawas [wenno pito a tawen]; ket iti kagudua ti lawas pasardengennanto ti sakripisio ken daton a sagut.” Ti “tulag” saan a mabalin nga isu ti Linteg ti tulag, ta ti Dios inikkatnan dayta babaen iti sakripisio ni Kristo tallo ket kagudua a tawen kalpasan a nangrugi ti maika-70 a “lawas,” kas naisurat: “Inikkatna dayta [ti Linteg] babaen ti panangilansana iti kayo a pagtutuokan.” (Col 2:14) Kasta met, “babaen ti pananggatang linuk-atannatayo ni Kristo manipud iti lunod ti Linteg . . . Ti panggep ket tapno ti bendision ni Abraham umay babaen ken Jesu-Kristo a maipaay kadagiti nasion.” (Ga 3:13, 14) Babaen ken Kristo, ti Dios impagtengna dagiti pamendision ti Abrahamiko a tulag agpaay kadagiti nainkasigudan a putot ni Abraham, ngem saan a karaman dagiti Gentil agingga a ti ebanghelio naidanon kadakuada babaen ti panangasaba ni Pedro iti Italiano a ni Cornelio. (Ara 3:25, 26; 10:1-48) Daytoy a pannakakomberte ni Cornelio ken ti sangakabbalayanna napasamak kalpasan ti pannakakomberte ni Saulo a taga Tarso, a gagangay a naibilang a napasamak idi agarup 34 K.P.; kalpasan daytoy, tinagiragsak ti kongregasion ti maysa a panawen ti talna, a mapabpabileg. (Ara 9:1-16, 31) Agparang ngarud a ti pannakaiserrek ni Cornelio iti kongregasion Kristiano napasamak idi agarup otonio ti 36 K.P., nga isu ti pagnguduan ti maika-70 a “lawas,” 490 a tawen manipud 455 K.K.P.
‘Mapasardeng’ dagiti sakripisio ken dagiti sagut. Ti sasao a ‘mapasardeng,’ naaramat mainaig iti sakripisio ken daton a sagut, literal a kaipapananna ti “pagbalinen a sabbath, paginanaen, pasardengen nga agtrabaho.” Ti “sakripisio ken daton a sagut” a ‘mapasardeng’ sigun iti Daniel 9:27 ket saan a ti subbot a sakripisio ni Jesus, nainkalintegan a saan met a ti aniaman a naespirituan a sakripisio dagiti sumursurot iti addangna. Tumukoyda la ketdi kadagiti sakripisio ken datdaton a sagut nga indaton dagiti Judio iti templo idiay Jerusalem sigun iti Linteg ni Moises.
Ti “kagudua ti lawas” isu ti ngalay ti pito a tawen, wenno kalpasan ti tallo ket kagudua a tawen iti las-ud dayta a “lawas” ti tawtawen. Yantangay ti maika-70 a “lawas” nangrugi idi agarup otonio ti 29 K.P. iti pannakabautisar ni Jesus ken pannakapulotna nga agbalin a Kristo, ti kagudua dayta a lawas (tallo ket kagudua a tawen) aglayon agingga iti primavera ti 33 K.P., wenno tiempo ti Paskua (Nisan 14) iti dayta a tawen. Agparang nga Abril 1, 33 K.P. daytoy nga aldaw, sigun iti Gregorian a kalendario. (Kitaenyo ti PANGRABII TI APO [Tiempo ti Pannakayussuatna].) Ibaga kadatayo ni apostol Pablo a ni Jesus ‘immay tapno aramidenna ti pagayatan ti Dios,’ a dayta ket tapno “waswasenna ti umuna [dagiti sakripisio ken datdaton sigun iti Linteg] tapno maipasdekna ti maikadua.” Inaramidna daytoy babaen ti panangidatonna iti bukodna a bagi kas sakripisio.—Heb 10:1-10.
Nupay intultuloy dagiti Judio a papadi ti nagidaton kadagiti sakripisio iti templo idiay Jerusalem agingga iti pannakadadael dayta idi 70 K.P., dagiti sakripisio maipaay iti basol simmardengen nga anamongan ti Dios ken awanen bilegda. Sakbay unay ti ipapatay ni Jesus, kinunana iti Jerusalem: “Ti balayyo mabaybay-an kadakayo.” (Mt 23:38) Ni Kristo “indatonna iti agnanayonen ti maysa a sakripisio . . . Ta babaen iti maysa a sakripisio a daton a pinagbalinna a naan-anay iti agnanayonen dagidiay masansantipikar.” “Ita no sadino nga adda pannakapakawan [dagiti basol ken dagiti nakillo nga aramid], awanen ti daton a maipaay iti basol.” (Heb 10:12-14, 18) Ipamatmat ni apostol Pablo a ti padto ni Jeremias dinakamatna ti maysa a baro a tulag, a ti immuna a tulag (Linteg ti tulag) napagpaso ken dimmaan, “asidegen nga agpukaw.”—Heb 8:7-13.
Napaggibus ti salungasing ken basol. Babaen ti pannakagessat ni Jesus iti ipapatay, ti panagungarna, ken ti panagparangna idiay langit, ‘napaggibus ti salungasing ken napagpatingga ti basol, kasta met a naaramid ti panangabbong maipaay iti biddut.’ (Da 9:24) Ti Linteg ti tulag imbutaktakna dagiti Judio kas managbasol, kinondenarna ida gapu iti kasta a kasasaadda, ket impagtengna kadakuada ti lunod kas managsalungasing iti tulag. Ngem no sadino nga “immadu” ti basol kas imbutaktak wenno imbatad ti Mosaiko a Linteg, ti asi ken parabur ti Dios immadu nga ad-adda pay babaen iti Mesiasna. (Ro 5:20) Babaen iti sakripisio ti Mesias, mabalinen a mawaswas ti salungasing ken basol dagiti agbabbabawi a managbasol ket maikkat ti dusa maipaay iti dayta.
Naiserrek ti agnanayon a kinalinteg. Ti pateg ti ipapatay ni Kristo iti kayo namataud iti pannakaikappia maipaay kadagiti agbabbabawi a manamati. Nayabbong iti basbasolda ti maysa a pangikappia nga abbong, ket naluktan ti dalan maipaay iti ‘pannakaideklarada a nalinteg’ babaen ti Dios. Agnanayonto ti kasta a kinalinteg ket makaitedto iti agnanayon a biag maipaay kadagidiay naideklara a nalinteg.—Ro 3:21-25.
Panangpulot iti Santo dagiti Sasanto. Napulotan ni Jesus iti nasantuan nga espiritu idi tiempo ti pannakabautisarna, a bimmaba kenkuana ti nasantuan nga espiritu a makitkita a nairepresentar iti langa ti maysa a kalapati. Ngem ti pannakapulot ti “Santo dagiti Sasanto” ad-adda pay ti tukoyenna ngem iti pannakapulot ti Mesias, agsipud ta daytoy a sasao saan a tumukoy iti asinoman a persona. Ti “Santo dagiti Sasanto” wenno ti “Kasasantuan” isu ti sasao a naaramat a pangtukoy iti pudno a santuario ni Jehova a Dios. (Da 9:24; Ex 26:33, 34; 1Ar 6:16; 7:50) Gapuna, ti pannakapulot ti “Santo dagiti Sasanto” a nadakamat iti libro ti Daniel nainaig la ketdi iti “dakdakkel ken ad-adda a perpekto a tolda a saan nga inaramid dagiti ima,” nga iti dayta a simrek ni Jesu-Kristo kas ti naindaklan a Nangato a Padi “buyogen ti bukodna a dara.” (Heb 9:11, 12) Idi indatag ni Jesus iti Amana ti pateg ti natauan a sakripisiona, ti langit a mismo naaddaan iti langa ti naespirituan a kaitungpalan nga inrepresentar ti Kasasantuan iti tabernakulo ken iti templo iti naud-udi a tiempo. Gapuna, ti nailangitan a pagyanan ti Dios pudno a napulotan, wenno nailasin, kas ti “Santo dagiti Sasanto” iti urnos ti naindaklan a naespirituan a templo a napaadda idi tiempo ti pannakapulot ni Jesus babaen ti nasantuan nga espiritu idi 29 K.P.—Mt 3:16; Lu 4:18-21; Ara 10:37, 38; Heb 9:24.
‘Pannakaimaldit ti maysa a selio iti sirmata ken mammadto.’ Ti isuamin daytoy a trabaho nga intungpal ti Mesias—ti sakripisiona, ti panagungarna, ti panagparangna iti sanguanan ti nailangitan nga Ama buyogen ti pateg ti sakripisiona, ken ti dadduma pay a banag a napasamak bayat ti maika-70 a lawas—‘mangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto,’ a mangipakita a pudno dagitoy ken naggapuda iti Dios. Timbreanna ida iti selio ti nadibinuan a pammatalged, kas naggapu iti maysa a nadibinuan a gubuayan, saan ket nga iti agbiddut a tao. Selioanna ti sirmata kas agaplikar laeng iti Mesias agsipud ta isu ti kaitungpalan dayta ken ti trabaho ti Dios babaen kenkuana. (Apo 19:10) Masarakan kenkuana ti kayulogan dayta, ket awanen ti sabali pay a mabalin a kumitaantayo maipaay iti kaitungpalan dayta. Awanen ti sabali pay a makaibuksil iti kaipapanan dayta.—Da 9:24.
Dagiti pannakalangalang ti siudad ken ti nasantuan a disso. Kalpasan ti 70 a “lawas,” ngem kas direkta nga imbunga ti pananglaksid dagiti Judio ken Kristo bayat ti maika-70 a “lawas,” natungpal dagiti pasamak iti naud-udi a paspaset ti Daniel 9:26 ken 27. Ilanad ti pakasaritaan a ni Tito nga anak ni Emperador Vespasian ti Roma isu idi ti panguluen dagiti puersa ti Roma nga immay maibusor iti Jerusalem. Dagitoy a buyot aktual a simrekda iti Jerusalem ken iti mismo a templo, kas iti maysa a layus, ket linangalangda ti siudad ken ti templona. Daytoy a panagtakder dagiti pagano a buyot iti nasantuan a disso ti namagbalin kadakuada a “makarimon a banag.” (Mt 24:15) Saan a nagballigi ti amin a panagregget a mamagtalna iti kasasaad sakbay ti panungpalan ti Jerusalem agsipud ta ti bilin ti Dios ket: “Ti naikeddeng ket dagiti panaglangalang,” ken “agingga iti panangtalipupos, ti mismo a banag a naikeddeng maibukbokto met iti rabaw daydiay langalang.”
Panangmatmat Dagiti Judio. Ti Masoretiko a teksto, a nagaramat iti sistema a panagimarka iti bokales, ket naisurat idi maikadua a kagudua ti umuna a milenio K.P. Nabatad a gapu iti pananglaksidda ken Jesu-Kristo kas ti Mesias, nangikabil dagiti Masorete iti tuldek nga ʼath·nachʹ, wenno “pagsardengan,” iti Hebreo a teksto iti Daniel 9:25 kalpasan ti “pito a lawas,” iti kasta insinada dayta iti “innem a pulo ket dua a lawas”; iti kastoy a pamay-an, ti 62 a lawas iti padto, kayatna a sawen, 434 a tawen, agparang nga agaplikar iti tiempo a panangbangon manen iti kadaanan a Jerusalem. Mabasa iti patarus ni Isaac Leeser: “Ammuenyo ngarud ken tarusanyo, a manipud iti iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon iti Jerusalem agingga iti prinsipe a napulotan addanto pito a lawas: [ti pagsardengan ket inrepresentar ditoy ti maysa a kolon] ket bayat ti innem a pulo ket dua a lawas mabangonto manen dayta nga addaan kadagiti kalsada ken banawang (iti aglikmut dayta), iti mismo a karirigatan kadagiti tiempo.” Umasping iti dayta, mabasa iti patarus ti Jewish Publication Society of America: “addanto pito a lawas; ket iti innem a pulo ket dua a lawas, mabangonto manen dayta.” Kadagitoy a dua a bersion, agparang ti sasao a “bayat” ken “iti,” nabatad a tapno pangsuporta iti panangipaulog dagiti managipatarus.
Ni Propesor E. B. Pusey, iti footnote iti maysa kadagiti diskursona nga impalawagna iti Unibersidad ti Oxford, kunaenna maipapan iti Masoretiko a panagimarka iti tuldek: “Dagiti Judio inkabilda ti kangrunaan a pagsardengan ti bersikulo iti sidong ti שִׁבְעָה [pito], kayatna a sawen, tapno pagsinaenda dagiti dua a numero, 7 ken 62. Inuulbod la ketdi nga inaramidda daytoy, למען המינים (kas kunaen ni Rashi [maysa a natan-ok a Judio a Rabbi idi maika-11 ken maika-12 a siglo K.P.] iti saanna a panangakseptar kadagiti literal a panangilawlawag, a pabor met kadagiti Kristiano) ‘maigapu kadagiti erehe,’ awan sabali, dagiti Kristiano. Ta ti naud-udi a sasao, a nailasin a kasta, mabalin a kaipapananna laeng ti, ‘ket bayat ti innem a pulo ket dua a lawas maisubli ken mabangon ti kalsada ken pader,’ awan sabali, a ti Jerusalem mabangon manen iti 434 a tawen, a dayta ket minamaag.”—Daniel the Prophet, 1885, p. 190.
No maipapan iti Daniel 9:26 (Le), nga iti pasetna mabasa, “Ket kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas a ti maysa a napulotan magessatto nga awan ti mangsukat kenkuana,” dagiti Judio a komentarista iyaplikarda ti 62 a lawas iti maysa a periodo agingga iti panawen dagiti Macabeo, ket ti termino a “napulotan” iyaplikarda ken Ari Agripa II, a nagbiag idi tiempo ti pannakadadael ti Jerusalem, idi 70 K.P. Wenno ti sumagmamano kunaenda a maysa daytoy a nangato a padi, ni Onias, a pinadisi ni Antiochus Epiphanes idi 175 K.K.P. Ti panangyaplikarda iti padto iti asinoman kadagitoy a lallaki ikkatenna ti aniaman a pudpudno a kaipapanan wenno kababagas ti padto, ket ti panagduduma iti panagpetsa pagbalinenna ti 62 a lawas kas di umiso a padto maipapan iti panawen.—Kitaenyo ti Soncino Books of the Bible (komentario maipapan iti Da 9:25, 26), inurnos ni A. Cohen, London, 1951.
Iti pananggandatda a mangikalintegan iti panangmatmatda, kuna dagitoy a Judio nga eskolar a ti “pito a lawas” ket, saan a 7 a mamim-7, wenno 49 a tawen, no di ket 70 a tawen; nupay kasta bilangenda ti 62 a lawas kas 7 a mamin-62 a tawen. Kunada a tumukoy daytoy iti periodo ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Ni Ciro wenno ni Zorobabel wenno ni Nangato a Padi a Jesua ti pagbalinenda kas “napulotan” iti daytoy a bersikulo (Da 9:25), a ti “napulotan” iti Daniel 9:26 ket sabali a tao.
Ti kaaduan a patarus nga Ingles saanda a suroten ti Masoretiko a puntuasion ditoy. Mabalin nga addaanda iti comma kalpasan ti sasao a “pito a lawas,” wenno iti sasao a naaramat iti dayta ipatuldoda a ti 62 a lawas sarunuenna ti 7 kas paset ti 70, ket saanda nga ipakita a ti 62 a lawas agaplikar iti periodo a pannakabangon manen ti Jerusalem. (Idiligyo ti Da 9:25 iti KJ, AT, Dy, NW, Ro, Yg.) Kuna ti editorial a komento ni James Strong iti Commentary on the Holy Scriptures (Da 9:25, ftn, p. 198) ni Lange: “Daytoy a patarus paglasinenna dagiti dua a periodo a pito a lawas ken innem a pulo ket dua a lawas, a ti immun-una a periodo itudingna kas terminus ad quem [wenno naikeddeng a tiempo nga idadateng] ti Napulotan a Prinsipe, ket ti naud-udi ituding kas tiempo ti panagbangon manen. Nupay kasta, ti kinaumiso dayta a patarus ket agpannuray iti Masoretiko a panagimarka iti puntuasion, a mangikabil iti Athnac [pagsardengan] iti nagbaetanda. . . . ket ti maus-usig a pannakaipatarus ramanenna ti di naannayas a pannakasangal ti maikadua a benneg, nga awanan iti preposision. Gapuna, nasaysayaat ken nasimsimple ti panangannurot iti Authorized Version, ta surotenna ti amin a dadaan a patarus.”—Impatarus ken inurnos ni P. Schaff, 1976.
No maipapan iti kaipapanan ti padto, naidatag ti adu a sabsabali pay a panangmatmat, a ti sumagmamano ket Mesianiko, ti dadduma saan a Mesianiko. Mainaig iti daytoy, mapaliiw a ti kasapaan a Septuagint a patarus a mabalin a magun-odan ket nakaro ti panangtiritirna iti adda iti Hebreo a teksto. Kas inlawlawag ni Propesor Pusey, iti Daniel the Prophet (p. 328, 329), ti managipatarus pinalsipikarna ti naibaga a periodo ti tiempo, kasta met a nanginayon, nangbalbaliw, ken nangyallatiw iti sasao, tapno maiparang a ti padto patalgedanna ti dangadang dagiti Macabeo. Dayta a nabatad a tiritir a patarus nasuktanen iti kaaduan nga agdama-aldaw nga edision ti Septuagint a ti maysa ket inaramid ni Theodotion, Judio nga eskolar idi maikadua a siglo K.P., a ti patarusna tumunos iti Hebreo a teksto.
Ti sumagmamano ginandatda a baliwan ti panagsasaganad dagiti periodo ti tiempo ti padto, idinto ta ti dadduma pinaggigiddanda dagita wenno saanda nga annugoten nga addaan dagita iti aniaman nga aktual a kaitungpalan a tiempo. Ngem dagidiay mangidatag iti kakasta a panangmatmat masimbaludda nga awanan pangnamnamaan, ket dagiti gandatda a mangilapsut iti bagbagida agbanag nga awan kapapay-anna wenno naan-anay a di iyaannugot a ti padto ket naipaltiing wenno pudno. Nangnangruna maipapan kadagiti naud-udi a naidatag a kapanunotan, nga ad-adu a parikut ti mapataudda ngem iti marisutda, kunaen ti nadakamaten nga eskolar, ni E. B. Pusey: “Dagitoy idi dagiti nakarikrikut a parikut a risuten dagiti di mamati; kasapulan a risutenda dagita iti pamay-an a maitutop kadakuada, a dayta ti nalaklaka nga aramidenda; ta dagiti di mamati patienda ti aniaman a banag, malaksid iti ipalgak ti Dios.”—P. 206.
[Diagrama iti panid 937]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
PITOPULO A LAWAS
455
406
K.K.P.
K.P.
29
33
36
7 Lawas
62 Lawas
1 Lawas